Tokom srednjeg veka, hrišćanska crkva je bila jedina zvanična religija u Evropi, i kao takva, ona je bila ne samo religija par excellence, već i religija in toto. Državne granice i religijska pripadnost su se poklapali, a crkva je imala najvažniju ulogu u društvu i kulturi evropskog srednjovekovlja. Na zapadu Evrope, biskupi i nadbiskupi koji su, po pravilu, dolazili iz plemićkih porodica, ne samo da su upravljali svojim dijecezama, već su obavljali i vodeće funkcije u vlasti. Bez obzira na postojeće geografske i etničke razlike, crkva je tada predstavljala jedinstvenu kulturnu zajednicu svih hrišćana.
Taj svoj ugled i važnost crkva je, međutim, počela značajno da gubi u zapadnoj Evropi već nakon Velikog raskola 1054. godine, a naročito tokom “Vavilonskog ropstva” u 14. veku. Neki crkveni poglavari počeli su da prodaju svoje usluge, krše osnovna biblijska načela i vode život ne mnogo različit od svetovnjaka, trgovaca ili političkih ličnosti. S druge strane, vladari novih gradova-država, kao i novi monarsi nisu više morali da se toliko oslanjaju na crkvu kako bi se održali na vlasti. To, naravno, nije nužno imalo za posledicu i odbacivanje hrišćanstva kao univerzalne religije. Naprotiv, tokom 14. i 15. veka došlo je do religijske obnove koja je dostigla svoj vrhunac s reformacijom u 16. veku.
Prema Jakobu Burkhartu, otkriće sveta i čoveka i razvoj individue predstavljali su dve glavne teme renesanse u periodu od 14-16. stoleća: “Čovek je postao duhovna individua i sebe je prepoznao kao takvog. Izrazi uomo singolare i uomo unico počeli su da se upotrebljavaju za više i najviše stupnjeve individualnog razvoja”. Ali za renesansne mislioce ideal ili paradigma uomo singolare,uomo unico iuomo universale je i dalje bio Hristos, a hrišćanstvo – jedina univerzalna religija. Zanimljivo je da i sama reč renesansa (rinascimento) potiče iz jednog bitno hrišćanskog konteksta. U Jovanovom jevanđelju se, naime, veli sledeće: “Odgovori Isus i reče mu: Zaista, zaista ti kažem: ako se ko ne rodi odozgo [u latinskojVulgati – renatus], ne može vidjeti Carstva Božijega” (3.3). A pri kraju Biblije, uOtkrivenju Jovanovom, još se eksplicitnije tvrdi da Bog, tj. “Onaj što sjedi na prijestolu” sve čini novim (kainós – 21.5).
Nije stoga slučajno što i Erazmo Roterdamski navodi baš spomenuto mesto iz Jovanovog jevanđelja kako bi svoje shvatanje renesanse doveo u vezu s hrišćanskom idejom preporoda. U predgovoru Novog zaveta – njegove kolekcije rukopisa koji upoređuju verzije i popravljaju Vulagatu – Erazmo se pita: “Šta je drugo Hristova filozofija, koju on sam naziva preporodom [renascentia], nego li obnova dobro stvorene prirode”. A prema Konradu Burdahu, “renesansa, koja ustanovljava novi pojam ljudskosti, umetnosti i književnog i naučnog života, ne nastaje iz suprotnosti prema hrišćanskoj religiji, već iz pune vitalnosti religijske obnove”. Moglo bi se u tom smislu reći da je renesansa predstavljala period u kome srednjovekovnu ideju hrišćanstva nije nadomestio nikakavsekularnihumanizam, već obnova i razvoj duhovnosti u pravcu jednog religijskog humanizma.
Paralelno s tom humanističkom obnovom religije tekao je, međutim, još jedan značajan proces koji mnogi autori nazivaju obnovom antičkog, pre svega grčkog nasleđa. Ne treba pritom smetnuti s uma da je značajan deo tog nasleđa, bar kada je reč o filozofiji, ostao najpre sačuvan u arapskim prevodima na univerzitetima islamske Španije od 8. do 13. veka. Pa ipak, većina srednjovekovnih sholastičkih mislilaca, uključujući i Tomu Akvinskog, nije bila u stanju da koristi čak ni grčki original Novoga zaveta. Štaviše, Homerova Ilijada i Odiseja su bili mahom nepoznati na zapadu Evrope tokom srednjega veka, i spominjani su uglavnom samo kao kontekst za Eneidu. U renesansi su, međutim, pored Cicerona, svoje mesto našli i klasični helenski autori.
Kada je o samoj Bibliji reč, u 15. i 16. veku ona počinje sve više da se tumači na osnovu grčkog izvornog teksta, i u tom domenu posebno mesto pripada, svakako, Lorencu Vali, jednom od najoriginalnijih i najuticajnijih italijanskih humanista. U svom satiričnom spisu o Tomi Akvinskom, Vala programski poziva na zaokret od sholastike ka hrišćanskim antičkim izvorima koje predstavljaju Avgustin, grčki crkveni oci i, naravno, sam Novi zavet.
Pravi pomak ka budućoj reformaciji Crkve načinio je, međutim, tek Erazmo iz Roterdama (1469-1536) koji je povratak izvornoj Isusovoj poruci pretvorio u obuhvatan program crkvene reforme i teološke renesanse. Tu posebno mesto zauzimaju njegove Beleške uz Novi zavet od Lorenca Vale (1505), kao i Novi zavet na grčkom i latinskom jeziku (1516). U osvit Luterove reformacije, Erazmo i sam poziva na oslobađanje hrišćanskog nasleđa od pogrešnih i tendencioznih čitanja i tumačenja Vulgate, a kao glavni teološki program tu se, zapravo, ističe povratak izvornom tekstu hrišćanske Biblije. Pored toga, humanisti su kritikovali i popularnu religioznost, a sam Erazmo je izložio podsmehu brojne slabosti poznog srednjovekovnog katolicizma. Tu su se na meti njegove kritike našli praznoverje, lažne relikvije, bezbrojna hodočašća, gojazni kaluđeri i drugi vidljivi znaci crkvene korupcije.
Pa ipak, jedna od glavnih karakteristika crkvene povesti u 15. veku bio je neuspeh mnogih pokušaja njene reforme. Neki od vidljivijih znakova te reformske aktivnosti u krilu same Rimokatoličke crkve bili su, svakako, opšti koncili u Konstancu, Bazelu i Firenci. Crkva je trpela dosta oštru kritiku u skoro svim institucionalnim aspektima, osim doktrine, dogme. Buduća crkvena organizacija, smanjenje papskog birokratskog aparata, pa čak i osporavanje same institucije papstva nisu, međutim, bili pošteđeni rasprave i kritike. Sama Rimokatolička crkva je, međutim, baš zahvaljujući papskom uticaju, uspevala da zaustavi bilo kakav pokušaj reforme.
Sami pojmovi reforma i reformacija danas se dovode u vezu s imenom Martina Lutera (1483-1546) i protestantima 16. veka koji su promenili ne samo službu, nego i doktrine Rimokatoličke crkve. Ta obnova i reforma otpočela je oko 1517. godine, izvan Rima, i bila je usmerena protiv Svete stolice. Termin protestanti ušao je, pak, u širu upotrebu krajem 16. veka, dok se kao terminus technicus pojavljuje još 1529. godine, u vreme održavanja Drugog državnog sabora u Špajeru. Tada su, naime, neki od nemačkih knezova i slobodnih gradova formalno protestvovali protiv člana o religiji iz završnog saborskog dokumenta i podrške Vormskom ediktu stare crkve.
Zanimljivo je da izvorni podsticaj ovih reformatora nije puno prevazilazio ranije zahteve da se izvrše promene u crkvenoj organizaciji i birokratiji, porezima i nekim obredima. Hrišćanski vernici skloni reformi u 15. veku nisu u početku smatrali da je potrebno reformisati i samu veru, religiju. Međutim, već krajem tog stoleća teološke promene bile su iznenađujuće velike. Mnoge od tih promena postale su praktično neopozive u periodu od 1517. do 1555. godine.
Pored humanizma i renesanse, nekoliko drugih novina doprinelo je uspehu protestantske reformacije. Tu, svakako, treba spomenuti stabilizaciju država-gradova i kneževina u Evropi, kao i monarhija u Engleskoj, Francuskoj i Švedskoj. U tim zemljama je antipapsko raspoloženje bilo praćeno i manje-više izraženim nacionalizmom. Severno od Alpa, papa i njegovi službenici su smatrani za strance koji se neopravdano mešaju u lokalne poslove drugih država, pa je politička moć tu rasla na račun crkvene. Štaviše, mnogi vladari su se sami otvoreno uplitali u eklezijalna pitanja na svojoj teritoriji i tu čak preuzimali i inicijativu.
Još jedna značajna novina tog vremena bilo je otkriće štamparske prese, potpuno nove tehnologije koju je izumeo Johan Gutenberg iz Majnca. Zahvaljujući toj novoj mašini, informacije su se širile mnogo brže nego inače, a potražnja za verskim knjigama je bila naročito velika.
Kada je, na primer, Martin Luter počeo da štampa svoje prevode Biblije i druga teološka dela na nemačkom jeziku, nijedan drugi reformator nije se mogao porediti s njim. Samo između 1517. i 1520. čak 370 izdanja njegovih dela se pojavilo u popularnom formatu, kao pamfleti ili samizdati u tiražima od preko 300.000 primeraka! Bez takve podrške, avgustinski kaluđer Luter bi ostao zapamćen verovatno samo kao još jedan jeretik-mučenik u istoriji Rimokatoličke crkve. A on je, zapravo, pružio potpuno novo i sveže razumevanje hrišćanske vere. S tim svojim novim razumevanjem i tumačenjem Biblije, Luter je omogućio i teološki, ideološki raskid sa srednjovekovnom crkvom i religijom. Proučavajući Pavlova pisma u originalu (naročito Poslanicu Rimljanima), on je obnovio jednu ranohrišćansku ideju, ugradivši je u temelj svog učenja zasnovanog na sledeća tri principa:
1)Sola fide (samo verom) – Vernici svoje spasenje zadobijaju verom, a ne toliko “dobrim delima” ili posredstvom Crkve. Rimokatolička crkva je, sve do Reformacije, imala gotovo apsolutni monopol na božansku milost, koja se zadobivala posredstvom svetih tajni, sakramenata i garantovala davanjem indulgencija. Pavlovo učenje o opravdanju verom je u Luterovoj interpretaciji otklonilo potrebu za posredovanjem svešteničke hijerarhije između Boga i vernika.
2)Sola scriptura (samo Svetim pismom) – Religijske istine mogu se spoznati jedino usvajanjem Reči Božje otkrivene u Pismu. Ovaj princip je predstavljao osnov za docnija, radikalnija tumačenja Biblije, usmerena protiv tradicionalnih katoličkih doktrina i obreda.
3)Sola gratia (samo milošću Božjom) – Ljudi su inherentno zli, nesposobni da spoznaju božanske istine ili čine dobra dela bez posredstva božanske milosti. Vera je Božji dar i jedino putem njegove milosti će izabrana manjina biti spasena. Naročito je Reformatska, kalvinistička crkva docnije usvojila učenje o predestinaciji, kao i ideju o robovanju volje telesnim porivima kod onih koji nisu predodređeni za spasenje.
Renesansa i reformacija predstavljale su, dakle, periode u razvoju zapadne civilizacije u kojima srednjovekovnu ideju hrišćanstva nije nadomestio nikakav sekularni humanizam, nego obnova i razvoj duhovnosti u pravcu religijskog humanizma. Prosvećenost 18. veka predstavljala je, međutim, pravu prekretnicu upravo ka tom sekularnom humanizmu. Unutar prosvetiteljske tradicije načinjen je, zapravo, ključni pomak ka Velikom odvajanju crkve i države, svetovnog i duhovnog, pri čemu se politička filozofija konačno počela oslobađati i od političke teologije.
Peščanik.net, 31.10.2009.
Srodni link: Thomas Mann – Luterova reformacija
