Zakon o crkvama i verskim zajednicama, o kome je ove sedmice vođena javna rasprava u Ustavnom sudu Republike Srbije (s ciljem da se oceni ustavnost gotovo dve trećine članova tog zakonskog akta, pa i Zakona u celini), usvojen je u Skupštini Srbije još aprila 2006. To je bio prvi takav zakon donesen nakon 1993, kada je Miloševićeva vlada ukinula prethodni, socijalistički zakon. U raspravi pred Ustavnim sudom, kao i u debatama pre donošenja samog Zakona, najveću pažnju privukla je podela verskih organizacija u Srbiji na „tradicionalne crkve i verske zajednice“, „konfesionalne zajednice“ i „druge verske organizacije“, kao i pitanje registracije netradicionalnih crkava i verskih zajednica.
Novi zakon (čl. 10-15) definiše status tradicionalnih crkava i verskih zajednica kao religijskih organizacija s viševekovnim istorijskim kontinuitetom, čiji je pravni subjektivitet stečen na osnovu posebnih zakona usvojenih u periodu od 1914. do 1930. Tradicionalnim crkvama i verskim zajednicama tako pripadaju: Srpska pravoslavna crkva, Rimokatolička crkva, Slovačka evangelička crkva augsburške veroispovesti (a.v.), Reformatska hrišćanska crkva, Evangelička hrišćanska crkva (a.v.), Jevrejska zajednica i Islamska zajednica. S druge strane, član 16 istog zakona definiše status takozvanih „konfesionalnih zajednica“ koje su imale status pravnog lica još na osnovu zakonâ socijalističke Jugoslavije iz 1953. i 1977. godine. One se u tom članu ne spominju poimenično, ali se iz ranijeg Predloga zakona vidi da je tu reč o Hrišćanskoj baptističkoj crkvi, Hrišćanskoj adventističkoj crkvi, Evangeličkoj metodističkoj crkvi, Protestantskoj evanđeoskoj crkvi i „drugim religijskim organizacijama“. U Predlogu zakona se ne specifikuju ni “druge religijske organizacije”, pa se o njihovom identitetu može samo spekulisati. Može se, dakle, nagađati da je tu reč o Jehovinim svedocima, mormonima, zajednici Hare Krišna, budistima, Unifikacionoj crkvi, itd. Ali to je samo jedna od brojnih maglina i dvosmislenosti ovoga Zakona.
U svakom slučaju, tradicionalne i netradicionalne (konfesionalne i „druge“) crkve i verske zajednice imaju, prema važećem Zakonu, različite izvore pravnog subjektiviteta. Dok se tradicionalne registruju praktično automatski, podnošenjem prijave i na osnovu svog pravnog kontinuiteta s prethodnim zakonima (među koje nisu ubrojani zakoni socijalističke Jugoslavije, nego samo zakoni Kraljevine Jugoslavije, Kraljevine Srbije, pa i Načertanije o duhovnoj vlasti Knjaževstva Srbskog), ostale se registruju podnošenjem zahteva Ministarstvu vera, izvršnom organu vlasti Republike Srbije. U prvom slučaju je, dakle, registracija deklarativna i proizilazi iz samog Zakona (pa važi onoliko dugo koliko i sam Zakon), dok za netradicionalne crkve i verske zajednice ona ima konstitutivni karakter, pri čemu izvršna vlast može, ukoliko nađe za shodno, brisati ove religijske organizacije iz svog Registra (čl. 22), tj. uskratiti im status pravnog lica, njihov pravni subjektivitet. Oni, dakle, potpadaju pod posebnu, komplikovaniju proceduru registracije, koja od njih iziskuje dostavljanje čitavog niza dokumenata nadležnom Ministarstvu vera. Ta dokumentacija podrazumeva: njihovu odluku o osnivanju; statut u kome se opisuju organizaciona struktura i način upravljanja zajednice; spisak organizacionih jedinica, prava i obaveze članova i dr.; prikaz osnova njihovog verskog učenja, verskih obreda, verskih ciljeva i osnovnih aktivnosti organizacije; podatke o stalnim izvorima prihoda (član 18). S druge strane, Ustav Republike Srbije, usvojen iste godine kada i ovaj Zakon, jamči slobodu veroispovesti, jednakost svih građana na osnovu njihovog religijskog ubeđenja i zabranjuje svaku diskriminaciju, uključujući i onu prema veroispovesti (članovi 21, 43 and 44).
Ovde bi bilo umesno jedno poređenje. U postupku akreditacije visokoškolskih, obrazovnih ustanova (univerziteta i fakulteta) u Srbiji, država je primenila sasvim istu, mukotrpnu proceduru i za državne, i za privatne univerzitete. Univerzitet u Beogradu je, pritom, jedna tradicionalna, istorijska visokoškolska ustanova (s istorijatom dužim od 200 godina), starija i od države nastale nakon Drugog srpskog ustanka. Nekadašnja Dositejeva Velika škola stavljena je, međutim, u isti „registracioni paket“ sa nedavno osnovanim privatnim univerzitetima. Država joj, dakle, nije činila nikakve ustupke kao kada je reč o „tradicionalnim crkvama i verskim zajednicama“, mada je Beogradski univerzitet državna institucija, a te verske organizacije Ustavom odvojene od države!
Zakon o crkvama i verskim zajednicama iz 2006. godine sadrži još neke diskriminatorske odredbe. Zabranjuje se, na primer, registracija verskih organizacija čiji naziv sadrži čak i deo naziva neke druge organizacije koja je već upisana u registar (čl. 19). Time se praktično zabranjuje registracija svih denominacija s alternativnim imenima ili epitetima poput pravoslavna, baptistička, adventistička, itd. Primenjeno na političke partije, to bi, na primer, značilo da se nijedna nova politička partija ne bi mogla nazvati “demokratskom”, “liberalnom”, “građanskom”, pa ni „srpskom“ – što je apsurdno. To je još apsurdnije kada je reč o crkvama i verskim zajednicama koje, kao rezultat unutrašnjih raskola, često rađaju nove denominacije. Utoliko pre što se u članu 6 Zakona eksplicitno tvrdi: “Crkve i verske zajednice su slobodne i autonomne u određivanju svog verskog identiteta”, a u Ustavu (čl. 44) da su „crkve i verske zajednice slobodne da samostalno uređuju svoju unutrašnju organizaciju“ – što bi, dakako, trebalo da se odnosi i na njihov identitet, odnosno ime. Umesto toga, Ministarstvo vera je nadležno u pogledu njihovih identiteta, pa im, zarad registracije, može „dodeliti“ i ime koje im izvorno ne pripada!
Zakon nije jasan ni oko toga da li neka verska organizacija, koja se nije registrovala kod državnog organa, ima pravni status, odnosno ovlašćenje za pravni promet kao verska organizacija (a ne, na primer, kao obično udruženje građana). S obzirom na zahteve istaknute u vezi s registracijom, jasno je da su njima oduzeta ta prava. Najzad, Zakon daje suviše diskrecionih prava izvršnoj vlasti u donošenju odluka oko puno pitanja koja se tiču verskih organizacija, što je protivno ustavu i fundamentalnim religijskim pravima i slobodama.
Među najvažnijim pravima koja pripadaju tradicionalnim crkvama i verskim zajednicama je to što one mogu organizovati versku nastavu u državnim, javnim školama. Svim ostalim religijskim organizacijama to, pak, nije dozvoljeno. Štaviše, prema članu 31, novi Zakon štiti bogoslužbeni prostor i vreme u javnim ustanovama, kao što su škole, ali ne štiti nepovredivost autonomije i nereligijski karakter i identitet državne, javne škole, iako sloboda od religije (a ne samo sloboda religije) spada u fundamentalna ljudska prava i slobode. Neko bi se, s pravom, mogao zapitati: Čemu se tu daje prvenstvo – autonomiji škole, ili zaštiti religijske službe u njoj? Zašto bi se javna škola odricala svog sekularnog, nekonfesionalnog, laičkog identiteta, kako bi se zaštitila nepovredivost crkvene službe u njenim prostorijama? Zašto se deca u školama, makar i u ograničenom trajanju neke verske službe, moraju opredeljivati po svojoj konfesionalnoj pripadnosti, ili nedostatku iste? Šta ćemo s decom iz ateističkih, agnostičkih, sekularnih porodica? Ko njih „štiti“ od bogoslužbene delatnosti? Svakako ne ovaj Zakon.
A evo i nekih dodatnih primedbi koje se mogu uputiti na račun Zakona o crkvama i verskim zajednicama: 1) potpuna netransparentnost u sastavljanju različitih prednacrta Zakona; 2) gotovo potpuni izostanak javne rasprave; 3) evidentna pristrasnost Ministarstva vera Srbije koje je, kao državno telo, javno zastupalo (i još uvek zastupa) interese većinske religijske organizacije – SPC. Ministar Radulović je, štaviše, u svojim intervjuima poslovično govorio o četiri grane vlasti: zakonodavnoj, izvršnoj, sudskoj i duhovnoj! U praksi, ovaj Zakon je vodio de facto “podržavljenju” Srpske crkve, s očiglednom pristrasnošću izvršne vlasti u njenu korist, čak i unutar grupe “tradicionalnih” verskih zajednica, da ne govorimo o onim „netradicionalnim“.
Osvrnimo se sada kratko i na političku i ideološku predistoriju Zakona o crkvama i verskim zajednicama. Politička odlučnost Koštuničine Vlade (2004-2008) da tešnje sarađuje sa SPC (više iz ideoloških, nego iz pragmatičnih pobuda) došla je do punog izražaja još prilikom sastavljanja Prednacrta Zakona o slobodi vere, crkvama, verskim zajednicama i verskim udruženjima (jul 2004). U njemu je država predvidela velike ustupke crkvi, uključujući tu i instituciju imuniteta sveštenika pred zakonom. Međutim, nakon burnih reakcija dela javnosti, Prednacrt je pretrpeo temeljitu reviziju. U tom dokumentu, zakonopisac je SPC, u odnosu na druge verske zajednice, eufemistički odredio kao primus inter pares, pri čemu je bilo jasno da bi u praksi Srpska crkva, uz logističku pomoć države, dobila najveća ovlašćenja. Pritom se novo Ministarstvo vera Srbije postavilo kao nekakav spoljni, državni „servis“ SPC. Prvi put nakon 5. oktobra strukture političke moći počele su zapravo da se prilagođavaju religijskim strukturama i obratno.
Zanimljivo je da se već u samom naslovu Prednacrta nazirala njegova diskriminatorska intencija. Verske zajednice su bile svrstane u tri kategorije, a iz teksta se jasno videlo da one prilikom upisa u registar neće imati jednaka prava. U jeziku Prednacrta bila je, štaviše, prisutna i bogoslovska terminologija, koja je potpuno strana modernim zakonskim aktima. Termini kao što su bogoslužbeni, bogomolje, sveštenoslužitelji, verski dostojanstvenici, žarišta duhovnosti, duhovna misija i sl. dolaze iz pravoslavnog a ne građanskog vokabulara.
Prema tom dokumentu, država je bila dužna da obezbedi ili da jemči crkvama niz prava (npr. nastavu veronauke u javnim školama). Verske zajednice i njihovi službenici bili su oslobođeni poreza i imuni pred građanskim vlastima. Tu vrstu autonomije i privilegije crkve u Srbiji jedva da su imale i u Kraljevini Jugoslaviji.
Od pojavljivanja spomenutog Prednacrta iz jula 2004. godine, nekoliko drugih tekstova zakona bilo je pripremano u Ministarstvu vera Republike Srbije. Izradu nacrta pratila je netransparentnost u pogledu identiteta i stručnosti zakonopisaca, kao i potpuna nedostupnost tih nacrta stručnoj javnosti. Ministarstvo vera, koje je leta 2004. godine predložilo prvi Prednacrt zakona, nije nastojalo da podstakne nikakvu značajniju debatu. Oštro su, međutim, reagovali nezavisni intelektualci i nevladine organizacije, jer su u tome videli opasnost da SPC, u odnosu na druge institucije, bude izrazito privilegovana. Ovog puta je država, odnosno njeno nadležno ministarstvo, načinilo čitav niz ustupaka crkvi, koje ona izgleda nije ni tražila. Reč je, pre svega, o stavovima u vezi s imunitetom sveštenika, što je bez presedana u ovakvim pravnim dokumentima, a zatim i o čitavom nizu pitanja koja se tiču novostečenih prava crkve. Član 16 (u nekim verzijama čl. 17) Prednacrta iz 2004. sadržao je, u tom smislu, jednu inherentnu dvosmislenost, pri čemu je tadašnji ministar Milan Radulović to različito tumačio u različitim prigodama. Na primer, u jednoj verziji Prednacrta (čl. 17) stoji: „Sveštenoslužitelji i verski dostojanstvenici uživaju imunitet kao narodni poslanici i sudije. Njima imunitet može da ukine samo Vrhovni sud Srbije, na opravdan zahtev tužilaštva“. Jedno od naknadnih tumačenja, koje je predstavljalo posledicu žučne polemike dela javnosti s ministrom vera i zakonopiscem, svelo je domen tog imuniteta samo na ispovest pred sveštenikom. U konačnoj verziji tog spornog člana, objavljenoj u zvaničnom tekstu Zakona iz 2006. godine, na tom mestu, međutim, stoji: „Sveštenici, odnosno verski službenici su slobodni i nezavisni u obavljanju bogoslužbene delatnosti koja se vrši u skladu sa zakonom i autonomnim pravom crkve ili verske zajednice. Sveštenici, odnosno verski službenici ne mogu biti pozvani na odgovornost pred državnim organima za svoje postupanje pri obavljanju bogoslužbene delatnosti koja se vrši u skladu sa stavom 3 ovog člana… Sveštenik ne može biti pozvan da svedoči o činjenicama i okolnostima koje je saznao prilikom ispovesti“ (član 8).
Crkva je odjednom postala i javna institucija na državnom budžetu, a prema jednom članu zakona organi lokalne samouprave bili bi obavezni da raspišu referendum ukoliko to zatraži crkva ili verska zajednica. Tu se, dakle, sve manje nazirala razlika između crkvenih i državnih institucija.
Prednacrt iz 2004. godine bio je, dakle, u velikoj meri indikator jednog novog, pristrasnijeg odnosa države prema crkvi. U različitim prednacrtima i predlozima zakona samo je 2002. godine bilo precizirano to da država neće ustanovljavati nikakvu religiju, odnosno da neće postojati nikakva državna religija. U ostalim prednacrtima, sve do četvrte verzije, uopšte nije bio definisan takav stav. U svim tim predlozima izdvaja se sedam tradicionalnih verskih zajednica i potvrđuje se njihov kontinuitet u odnosu na status koji su imale u kraljevinama.
Možemo, u tom kontekstu, postaviti čitav niz pitanja, kao što su: koliko je državâ promenjeno od vremena Kraljevine Srbije i Kraljevine Jugoslavije do danas; zašto postoji kontinuitet baš sa statusom u Kraljevini; zašto je izabran model koji je bio tipičan za monarhiju, za jedno sasvim drukčije državno ustrojstvo, a ne neki drugi, itd. Kraljevina Jugoslavija je, na primer, bila država u kojoj je SPC imala povlašten status. Da li je tu bilo prisutno očekivanje da će i Republika Srbija uskoro biti konstituisana kao zemlja s državnom crkvom?
Četvrta verzija Prednacrta zakona o pravnom položaju verskih zajednica (iz 2005.) bila je samo donekle izmenjena u odnosu na prethodne. U njoj je izostavljena kvota potrebna za registraciju neke verske zajednice (taj broj je bio čak 1000 u Prednacrtu iz 2004.), a u članu 5 je prvi put eksplicitno navedeno da su „verske zajednice ravnopravne i nezavisne od države“. Ipak, i u toj verziji zadržana je diskriminatorska klasifikacija verskih zajednica na tradicionalne crkve, istorijske verske zajednice i veroispovedne zajednice. Religije u Srbiji bi, po tom nacrtu, i dalje bile praktično diskriminisane prilikom upisa u registar, a u čl. 24 je opet stajalo da se „u obavljanju bogoslužbene delatnosti sveštenicima jemči puna sloboda, autonomija i imunitet pred javnim vlastima“. Član 46 je, štaviše, i dalje predviđao mogućnost raspisivanja referenduma na lokalnom nivou, a na zahtev verske zajednice. Ovde se postavlja pitanje zašto je crkva, odnosno verska zajednica iznad drugih institucija i zašto ista prava ne važe za građanske organizacije i inicijative.
Kada je reč o vrednosnim određenjima, iako se, na primer, u preambuli Ustava Evrope spominje samo jedna opštija i dovoljno inkluzivna formulacija „religijsko, kulturno i humanističko nasleđe“ (bez posebnog apostrofiranja hrišćanskog nasleđa), u čl. 11 srbijanskog Prednacrta Zakona tradicionalne crkve su istaknute kao „nosioci evropske hrišćanske kulture“. Doprinos evropskoj kulturi ne ističe se, međutim, u slučaju jevrejske i islamske verske zajednice (čl. 15-17), kojima zakonodavac samo „vaspostavlja[sic!] kontinuitet“ sa pravnim subjektivitetom stečenim u Kraljevini Jugoslaviji.
Peta i šesta verzija Prednacrta Zakona o verskoj slobodi i pravnom položaju crkava, verskih zajednica i verskih organizacija nisu bile dostupne ni široj, ni stručnoj, akademskoj javnosti, iako je šesta, poslednja verzija prerasla i u Nacrt zakona koji je Ministarstvo vera zvanično dostavilo Vladi Srbije. Ceo proces pripreme tih prednacrta bio je, kao što smo videli, vrlo maglovit. Oni se, na primer, nisu našli na veb-sajtu Ministarstva vera, a nisu bili dostupni javnosti ni na neki drugi način.
Iz intervjua tadašnjeg ministra vera objavljenog u listu Pravoslavlje (br. 930, 15. decembar 2005), jasno se videlo da je najveća dilema njegovog ministarstva bila kako pomiriti moderni princip jednakosti verskih zajednica pred zakonom s očiglednim i paralelnim nastojanjem da se SPC prida poseban značaj i da joj se dâ faktički primat. Evo šta je o tome nedvosmisleno govorio ministar Radulović:
„Nije problem da oni (tj. male verske zajednice – M. V.) dobiju tu slobodu, već u tome što oni smatraju da SPC mora da se svede na njihov nivo, da bude jednaka njima. Sve diskusije koje vodimo svode se na to da im dokažemo da u Srbiji svi jesu ravnopravni, ali nisu svi jednaki, ne mogu biti. To ne dozvoljava tradicija, ljudi ne dozvoljavaju. Mi ne možemo sada namiriti volju 2 odsto novoveraca, a učiniti nažao 98 procenata stanovnika koji pripadaju tradicionalnim crkvama. To je neka klackalica na kojoj se još mučimo, ali je suštinska stvar sledeća: ova vlada je odlučna, bar sam ja odlučan, da neće doneti zakon koji neće priznati našu tradiciju, koji neće prepoznati SPC kao nosioca državotvorne i kulturne svesti srpskog naroda, koji neće priznati celokupnu našu tradiciju, da nećemo doneti zakon koji neće uspostaviti kontinuitet između zakona Kraljevine Jugoslavije i ovog modernog zakona i da nećemo prihvatiti to što su prihvatili svi, čak i Rusi – zakon o verama koji im izdiktiraju Amerikanci“.
Zamislite samo da predstavnici SPC, kao ostali građani Srbije, pa i njeni rektori, podnose dokumentaciju na nekom državnom šalteru! Važeći Zakon o crkvama i verskim zajednicama mogao je, uostalom, štiteći, pre svega, slobodu religije, ukinuti te šaltere za sve verske organizacije. Time bi, međutim, bila ukinuta i diskriminacija nekih građana Srbije (kako manjinskih vernika, tako i ateista), a to srpski Zakonopisac i Zakonodavac nikako nisu smeli da dopuste.
Peščanik.net, 08.10.2010.
