Uvodno izlaganje na konferenciji Temerin – sadašnjost ili budućnost Vojvodine, održanoj 12. juna 2012. u Skupštini Autonomne pokrajine Vojvodine, u organizaciji Centra za razvoj civilnog društva i Skupštine APV, uz podršku Fondacije za otvoreno društvo.
Želim da kratko obratim pažnju na nekoliko konteksta koji se ponekad ne uzimaju u obzir kada se razmatra takozvani slučaj Temerina, a o kojima iz razumljivih razloga nije moglo biti reči u studiji koju ste dobili.
Prvo, to je spoljno-politički kontekst. Zatim, to je srednjoročni uticaj nekih primenjenih ili zagovaranih sistemskih mera. Treće, to je pitanje ustavnog uređenja same Srbije i s njim povezanih pitanja raširene korupcije i partokratije koje najneposrednije utiču na mogućnost rešavanja temerinskog problema.
Na početku, jedna povoljna okolnost.
I Budimpešta i Beograd i Novi Sad imaju interesa da položaj mađarske nacionalne zajednice bude dobar.
Srbija može da ostvari različite sekundarne probitke od visokih standarda ostvarivanja prava manjina; Vojvodina, s obzirom da je u njoj položaj nacionalnih manjina znatno bolji i znatno bolje rešen može da ostvari specifične koristi; Mađarska koristi dobar položaj svoje nacionalne zajednice u Vojvodini i na planu ostvarivanja prava Mađara u Rumuniji, Slovačkoj, Ukrajini.
Položaj manjina ima složene višestruke diplomatske posledice. Mađarska koristi loš položaj Vlaha, jedine manjine koja u Srbiji ne ostvaruje nikakva prava, da bi se indirektno ali efikasno zalagala za ostvarivanje prava mađarske manjine u Rumuniji. Rumunsko uslovljavanje davanja statusa kandidata Srbiji 1. marta 2012. nije bez svojevrsne veze sa aktivnim interesovanjem Mađarske za položaj Vlaha u istočnoj Srbiji, što nije nova stvar, pošto ovo zanimanje postoji bar deset godina unazad. Još pre deset godina je u kontaktima budimpeštanske i bukureštanske vlade pitanje rumunske politike prema Vlasima povezivano sa politikom Bukurešta prema Mađarima u Erdelju, odnosno, na rumunskom, u Transilvaniji.
Može izgledati neobično što kada razgovaramo o pitanjima vezanim za srpsko-mađarske odnose u jednoj opštini u Vojvodini pominjem ovaj širi međunarodni kontekst. Međutim, položaj nacionalne manjine proizvodi višestruke posledice. Dovoljno je podsetiti da je 1. marta ove godine, na sam dan rumunskog uslovljavanja davanja statusa Srbiji kandidata za EU, grčki ambasador u Bukureštu tražio i dobio prijem kod ministra spoljnih poslova Rumunije g. Đakoneskua, i da je postavio pitanje na koje geografsko područje Bukurešt misli kada pominje prava vlaške manjine, da li samo na Srbiju, ili i na Albaniju i na Makedoniju. CRCD izvodi paralelno akcije usmerene na praćenje i poboljšanje položaja različitih manjina u Srbiji i mora da vodi računa o ovoj višestrukoj isprepletenosti. Uostalom, poslednjih meseci su članovi mađarskog, hrvatskog, slovačkog i rusinskog nacionalnog saveta učestvovali u našim akcijama edukacije Vlaškog nacionalnog saveta u istočnoj Srbiji.
Kada je reč o sistemskim merama, treba imati u vidu ne samo pomake kakvi su Zakon o nacionalnim manjinama iz 2002. i zakon o nacionalnim savetima iz 2009, niti samo niz pohvale vrednih odluka pokrajinske skupštine Vojvodine, nego i uticaj redukcije sistema školstva na manjinskim jezicima iz 1991, napuštanje učenja jezika društvene sredine (odnosno manjinskog jezika raširenog u nekoj lokalnoj zajednici) i velike slabosti u načinu učenja državnog jezika kod pripadnika manjinskih zajednica.
Mora se pomenuti i niz ustavnih odredbi u inače na sumnjiv način donetom važećem ustavu Srbije. Podsećam da poslanici Narodne skupštine nisu videli ustav pre nego što su ga izglasali u skladu sa tropartijskim dogovorm DSS, DS i SRS. Podsećam i da je prema istarživanju Fondacije za otvoreno društvo i Stratedžik marketinga od pre dva meseca većina građana Srbije zatražila da Ustav bude promenjen.
U čemu je problem sa ustavnim odredbama kada govorimo o temerinskom slučaju i o njegovim uzrocima i mogućim pravcima rešavanja? Opšte je poznato da Ustav široko garantuje ljudska i manjinska prava.
Ali, taj ustav u svojoj preambuli određuje državu na način ustavnog, državnog nacionalizma, podvajajući pripadnike “državnog naroda” i one koji to nisu. To je stalni izvor generisanja nejednakosti i netolerancije, a slučaj Adema Ljajića je samo najnoviji izraz ove diskriminacije.
Navešću kako Robert Hajden određuje posledice ovog ustavnog, odnosno „državnog“ nacionalizma. Čvorni pojam jeste „ustavni nacionalizam“ kao „ustavno i zakonsko uređenje koje povlašćuje pripadnike jednog etnički definisanog naroda u odnosu na druge koji žive u toj državi“. Na taj način, ustavni nacionalizam „institucionalizuje podelu na one koji su iz suverenog, etnički definisanog naroda i na one koji to nisu. Ovi potonji mogu imati državljanstvo, ali ne mogu da teže ravnopravnosti“. Otuda „ustavni nacionalizam institucionalizuje diskriminaciju, sistem, nazovimo ga tako, negativne akcije protiv manjina, koje se definišu kao nešto što je izvan političkog korpusa“. Štaviše, „dugoročne posledice ovog sistema su podmuklije: budući da vlada većine zasniva svoju političku privlačnost na tvrdnji da je ona najodlučniji branilac nacionalnog interesa, svaki otpor vladi može biti žigosan kao otpor prema većinskom narodu i njegovim interesima“.
Ovde dolazimo do trećeg pitanja, do korupcije i partokratije koje su omogućene ustavnim rešenjima i zbog čega ne postoji stvarna garancija prava manjina, nego se one u većoj ili manjoj meri u datim okolnostima trpe.
Odredba iz st. 4 čl. 5 Ustava zabranjuje političkim strankama da neposredno vrše državnu vlast, ali vi ne možete da izvadite zub, a kamoli da se zaposlite, ukoliko niste član neke od političkih stranaka koja je u datom času na vlasti.
Zakon o izboru narodnih poslanika je promenjen, ali ne i član 105 Ustava koji od zakonodavnog tela pravi stranačko akcionarsko društvo.
Koren sveprisutne korupcije koju potvrđuju i sve ocene EU i celokupno svakodnevno iskustvo jeste u nepoštovanju čl. 115 Ustava. Mi smo osam godina imali predsednika republike koji je protiv izričite odredbe sadržane u ovom članu bio dvostruki predsednik članovima jedne stranke, tajkunskim krugovima koji su je podržavali i koja je faktički obavila izbor tužilaca i sudija prema svojim partijskim kriterijumima, što je van svake diskusije. Razumljivo je što ovakve zastrašene sudije i tužioci temerinske incidente kao i druga krivična dela procesuiraju ne samo u skladu sa zakonom, nego i kao pravne slučajeve koji mogu imati praktične posledice po vladajuće stranke, što utiče na njihovo postupanje ili nepostupanje. Policija radi svoj posao u celini uzev dobro, ali, kao i 2004, problem je u stranački izabranim tužilaštvima i sudstvu.
I sama AP Vojvodina, privredno devastirana, kulturno izmenjena, socijalno pauperizovana, izdvaja se iz ostatka Srbije samo još po mnogo boljem sistemu zaštite manjina. Ali, govorimo otvoreno: takozvano vojvođansko pitanje, pa i sama Vojvodina, danas su značajnim delom unutarpartijska stvar Demokratske stranke.
Da ne ispadne da prozivam samo jednu političku stranku, a kao čovek iz nevladine organizacije ne mogu da pokazujem bliskost niti animozitet prema političkim partijama, nego samo prema pojedinim njihovim postupcima i njihovim ishodima, govoriću kroz primer. Kada je ministar prosvete pokušao da, avgusta 2009, telefonskim putem redukuje školsku mrežu, tako što je u 19 opština u istočnom delu Vojvodine hteo da ukine, ponoviću, putem telefonskog poziva načelnicima područnih uprava Ministarstva prosvete, čak stotinu odeljenja s nastavom na manjinskim jezicima, reagovali su u sinergiji CRCD i Nacionalni savet mađarske nacionalne manjine i ta odluka je, opet telefonskim putem, bila povučena posle tri nedelje. I odeljenja s nastavom na manjinskim jezicima su opstala. Dve godine kasnije, 2011, Nacionalni savet mađarske nacionalne manjine je pokazao odsustvo delatne i efikasne zainteresovanosti za bitno sužavanje prava na obrazovanje na manjinskim jezicima u južne dve trećine Vojvodine. Stoga ne čudi što u ovim krajevima, u koje spada i temerinska opština, vodeća mađarska stranka ostvaruje nesrazmerno loše rezultate na račun drugih stranaka. Isto važi i za negiranje značaja i broja etničkih incidenata 2004 godine, što je bilo vidljivo u izjavama predstavnika SVM poslednjih dana. Razumljiva je usredsređenost na Suboticu, na unutar-koalicione dogovore, na htenje da se kontrolišu javna preduzeća. Ali, cenu plaćaju Mađari i pripadnici drugih manjina u južne dve trećine Vojvodine.
Spoljno-politička pitanja su, videli smo, zamršena, ali poštovanje prava pripadnika nacionalnih manjina može samo da koristi Srbiji. Ustavne slabosti i s njima povezana sveprožimajuća korupcija bitno otežavaju delotvorno rešavanje pitanja etničkih sukoba. Naučna teorija nas uči da između pripadnika različitih etničkih grupa uvek postoji etnička društvena utakmica oko resursa, ali da ta utakmica poprima oblike sukoba i incidenata samo ako se doživljava kao nelegitimna. To je velikim delom slučaj i sa incidentima u Temerinu. Hic Rhodus, hic salta!
Peščanik.net, 13.06.2012.
