Takozvana sarajevska kulturna scena je konsternirana činjenicom da se u vremenima sveopšteg kresanja svih mogućih budžeta dio tog kresanja prelama i preko leđa popularnih “kulturnjaka”. U posljednjih nekoliko sedmica suočeni smo s cijelim nizom gestova koji protestuju protiv navedene “sramote”. Dnevni avaz i Centralni dnevnik unisono podvriskuju: kultura je naš identifikacijski marker u bijelom svijetu, ne smijemo uskraćivati naše proslavljene “kulturnjake”. Sami “kulturnjaci” za to vrijeme, baš onako u svom stilu, nastupaju odlučno & hrabro rogoboreći putem svojih (uglavnom) internetskih predikaonica (blogova, online-kolumni i ostalih komentara) te potpisujući peticije.
Stvar je zapravo banalna. Kao što svaki Cigo svoga konja hvali, tako se i svaki korisnik budžeta trudi da dokaže da je upravo njegova djelatnost esencijalna, nužna i nezaobilazna. Cijela priča ne bi ni zavređivala komentar da među ovdašnjim samozvanim (umjetničko-kritičarskim) opinion-makerima nije toliko rasprostranjen kliše o potrebi da se ovdašnji umjetnici u svojim djelima pozabave “našom stvarnošću”, da snimaju filmove o šestočlanim (ili sedmočlanim) porodicama koje žive od jedne (ili nijedne) plate, da pišu romane o penzionerima koji preživljavaju od penzije od tri ili četiri stotine maraka, da se i ne pominje odomaćena figura “kopanja po kontejnerima” koja se u ovim pravedničkim solilokvijima već godinama pojavljuje s pravilnošću i samorazumljivošću “ustaljenih epiteta” iz narodne epike. Kad je, međutim, (globalna) kriza zakucala na vrata ministarst(a)va za kulturu, kad je neko pomislio da se eventualno (i) od “kulture” uzme koji dinar za “socijalu”, nadigla se frka i panika: treba nam para da snimamo filmove i pišemo romane o sirotinji i penzionerima, to je važnije od same sirotinje i samih penzionera. U svojim nevjerovatno anahronim projekcijama, u posvemašnjoj nesvijesti da je prošlo vrijeme u kojem je Harriet Beecher Stowe s “Čiča-Tominom kolibom” mogla utjecati na ukidanje ropstva, u kojem je Turgenjev s “Lovčevim zapisima” mogao utjecati na ukidanje kmetstva ili Charles Dickens sa “Oliverom Twistom” na popravljanje uslova u engleskim sirotištima, oni umišljaju da njihov (ili bilo čiji) “umjetnički angažman” ima neki konkretan upliv na stvarnost. Sve je, naravno, posve suprotno; u današnjoj Evropi nema država usporedivih s devetnaestovjekovnom Amerikom, Rusijom ili Engleskom; ono što se prije sto pedeset godina tek trebalo ozakoniti, danas je samorazumljivo. Status i funkcija umjetnosti u današnjim društvima su potpuno drugačiji.
Ipak, možda i najzanimljivije svojstvo ovdašnjih savremenih kulturnjačkih “budžetlija” jest njihova težnja da nastupaju iz pozicije disidenata. Kad ovdje kažem “ovdašnjih”, ne mislim samo na Bosnu i Hercegovinu, mislim na cijeli “jugoslovenski istorijski prostor”. Fenomen kulturnjačkih “disidenata-budžetlija” danas je vjerovatno najrasprostranjeniji u Srbiji, makar ga ne manjka nigdje “od Vardara pa do Triglava”. To su oni tipovi koji legalnu & legitimnu vlast zemlje čiji su državljani posprdno i pogrdno nazivaju (isključivo) “režimom”, a u isto vrijeme platu redovno primaju iz budžeta tog istog režima. Nerijetko su direktori i rukovodioci u državnim ustanovama i institucijama, a u pravilu nastupaju iz pozicije marginalaca i parija. Ako i nisu direktori i rukovodioci, bez izuzetka su “budžetski korisnici”. Interesantno je da se najčešće trude da se ideološki uklope u okvir nekog ogranka (post)moderne “ljevice” što im pomaže da vlastitu (egzistencijalnu) ovisnost o državnom budžetu racionaliziraju. Mada se, dakle, lično najdirektnije finansiraju iz sredstava poreznih obveznika, to ih ne sprečava da prema “gomili”, “pučini”, “narodu” (kako god nazivali one koji ih zapravo plaćaju) gaje specifičnu formu elitističkog prezira. Ukus (umjetnički i svaki drugi) većine za njih je isključivo predmet sprdnje; oni se klanjanju samo “kvalitetu” i ne zanima ih “kvantitet”.
Sve ovo zapravo pišem ponajviše zbog jedne rečenice Romaina Garya, pisca koji se rodio u carskoj Rusiji 1914. godine kao Romain Kacew, koji je odrastao u Viljnusu i Varšavi, a koji je kao četrnaestogodišnjak došao u Francusku. Proslaviće se kao pisac na francuskom jeziku, pišući osim pod svojim (novim) imenom i pod nekoliko pseudonima, od kojih je najpoznatiji Emile Ajar. Tokom Drugog svjetskog rata bio je pilot De Gaulleove Slobodne Francuske; bio je ratni heroj, ali je prezirao mačističku paradigmu heroizma. U decembru 1980. godine izvršio je samoubistvo. Cvetan Todorov ga je uvrstio među šestero ljudi koji su, po njemu, u dvadesetom vijeku, vijeku totalitarizama, odživjeli uzorne živote. Ta Garyeva rečenica glasi ovako: “Kultura uvijek prije prenosi ono što hrani ljude nego ono što hrani kulturu.” To, naravno, nije osavremenjena varijacija one famozne fraze Černiševskog o kobasicama i Shakespeareu; Gary tek kaže da kultura (treba da) postoji zbog ljudi, ne zbog sebe same. Ono što čini pravu kulturu nastajaće sa ili bez budžeta, a kresanje one kancerozno-parazitske “budžetlijske” strukture i eventualno svođenje njene samozadovoljne samodovoljnosti na pravu mjeru je zapravo kulturan čin par excellence.
Oslobođenje, 07.03.2011.
Peščanik.net, 08.03.2011.