Džamije su Allaha radi, i ne molite se, pored Allaha, nikome!
(Kur’an, 72:18)
Allahove džamije održavaju oni koji u Allaha i u onaj svijet vjeruju i koji molitvu obavljaju i zekat daju i koji se nikoga osim Allaha ne boje; oni su, nadati se je, na pravom putu.
(Kur’an, 9:18)
Jedan od najznačajnijih oblika islamske umetnosti je arhitektura. Među najpoznatijim i najbolje očuvanim građevinama su one koje su podignute u religijske svrhe, poput džamija i medresa, jer su vekovima korišćene i održavane.
Arhitektura ima snažnu ulogu u prenošenju religijskih poruka. Crkveni tornjevi, zvonici i minareti imaju veoma značajnu komunikacijsku funkciju. Pored vizuelne religijske poruke koju odašilju svojim dominatnim arhitektonskim gabaritima, crkvena zvona i ezan sa minareta koordinišu vreme i integrišu zajednicu u prostoru. Sakralni objekti su sastavni delovi siluete grada, reperne tačke u prostoru za sve građane, a za vernike predstavljaju centralna mesta. Iako islamska arhitektonska baština obuhvata džamije, tekije (zgrade za derviše iz sufijskih bratstava), medrese (teološke škole), mektebe (osnovne verske škole gde se izučava Kur’an), islamske biblioteke, hamame (kupatila), turbeta (mauzoleje) i tradicionalne pijace, težište ćemo staviti na džamiju, jer ona zauzima veoma važno mesto u islamu i predstavlja glavni bedem u očuvanju i afirmaciji islamskog identiteta. Džamije su Alahove kuće na zemlji i njima islam posvećuje posebnu pažnju, jer su one mesta gde se veliča njegovo ime i gde mu se klanja.
Džamija je turska reč koja označava hram. Naziv džamija po pravilu se upotrebljava za određeni tip hrama s minaretom koji preovlađuje u Turskoj i zemljama koje su nekada bile pod turskom vlašću, dok je za arapsko područje uobičajen naziv mesdžid, mesto za molitvu. Pored svoje glavne funkcije mesta za molitvu, na prostoru oko džamije i u njenom dvorištu nalazile su se pomoćne prostorije koje su služile za izvođenje verske nastave, okupljanje zajednice, zaklon za putnike i podelu hrane siromašnima. Ta praksa je zadržana i danas. Prvu džamiju je, prema tradiciji, osnovao sam Muhamed kod Medine 622. godine, međutim, to su pre mogle biti neke privatne prostorije, iako se za Muhameda veli da se povremeno molio pored Kabe.
Osnovni elementi enterijera džamije su mihrab i minbar. Svaka džamija je okrenuta prema Meki mihrabom, molitvenom nišom, koja se nalazi na sredini jednog od zidova, koji se naziva zidom kible. Mihrab arhitektonski ističe zid kible i služi kao vrlo dekorativna središna tačka unutrašnjosti džamije, a ispred tog zida stoji imam kada predvodi zajedničku molitvu. Kibla je smer u kome se okreće, odnosno tačka ka kojoj se okreće svaki musliman, gde god da se nalazi, kada moli svojih pet molitvi. Tokom prve dve godine postojanja muslimanske zajednice u Medini, kibla je bio Jerusalim, a Mekanska kaba predstavlja kiblu od otprilike 624. godine n.e. Promenu koja je značila okretanje ka Meki zapoveda Kur’an (2:142-145), ukazujući na afirmisanje arapske komponente i osamostaljenje u odnosu na judaizam. Minbar je propovedaonica sa koje se drži podnevna propoved petkom. Može izgledati kao izdignuti podijum, a u nekim džamijama niz stepenica vodi do male ograđene bine. U džamiji nema nameštaja, muzičkih instrumenata, figurativnog predstavljanja likova i slika. Zidovi su najčešće ukrašeni tekstovima iz Kur’ana ili imenima Alaha, Proroka i članova njegove porodice. Ovi natpisi su jedinstven primer dominantne umetničke forme islamske kulture: kaligrafije.
Karakteristični elementi eksterijera džamije su sahn, dvorište, otvoreni prostor za molitvu, zula, pokriveni deo za molitvu, fauvara, fontana ili česma sa tekućom vodom, kupolasta krovna konstrukcija i minaret, vitka odvojena kula. Minaret (munara) je deo džamije sa kojeg mujezin uči ezan (poziv na molitvu) pet puta dnevno. Iako predstavlja simbol islamske sakralne arhitekture, minaret nije ni obavezan, ni svuda prisutan. Kao element arhitekture, minaret ne postoji u Muhamedovo doba niti je sastavni deo najranijih džamija. Tokom prvih godina islama, ezan se upućivao sa krova najviše zgrade ili mesdžida. Minareta nije bilo za vreme vladavine Omajada i tek se pod Abasidima ideja o visokoj kuli, koja se nalazi u sredini zida (ili van njega) naspram mihraba, raširila na sve islamske zemlje, moguće i kao oznaka vlasti halifa. Krajem XII veka, minaret u obliku vitke odvojene kule već je bio postao opšti simbol islama, i često je dodavan i ranije izgrađenim džamijama.
Minaret je nastao iz ritualnih i simboličkih potreba, a za njegovo definisanje korišćen je preislamski arhitektonski rečnik. Na ogromnom prostranstvu koje obuhvata muslimanski svet nastalo je nekoliko tipova minareta, zasnovanih na čitavom nizu arhitektonskih prototipova i građenih od lokalnih dostupnih materijala. Minaret u obliku pravougaone kule dominira ranim islamskim svetom Sirije, Severne Afrike i Španije, kao posledica pretvaranja hrišćanskih crkava u džamije, adaptiranjem, pored ostalog, pravougaonog zvonika u minaret, kao što je to slučaj u Damasku. Minaret u obliku spirale nastaje u vreme vladavine Abasida u Iraku (Samara) i u Kairu, kao deo karakterističnog severnoafričkog minareta u više nivoa. Cilindrični minaret sa balkonom (šerefet) omiljen je persijski oblik; to su obično parovi minareta koji stoje uz ulaz ili pojedinačno iznad ulaza u džamiju, kao u Isfahanu. Seldžuci prenose ovakav minaret u Anadoliju, gde ga Osmanlije čine izduženijim i vitkijim, dodavši mu kupasti vrh. Postoji i stepenasti minaret, koji ima kućicu na vrhu džamije, kojoj se prilazi spoljnim stepeništem. Uz svoju ritualnu funkciju, minaret je, u različitim okolnostima, postajao simbol društvene i carske moći.
Minaret je vidljiv iz daleka i predstavlja najavu prisustva islama i pobožnosti pokrovitelja. Pored ove značajne – vizuelne, minaret ima i druge komunikacijske funkcije. Sa minareta se upućuje ezan (ar. doslovno “oglašavanje”) islamski poziv na molitvu koji mujezin ili telal upućuje pre svake od pet dnevnih molitvi. Muhamed je ovaj obred ustanovio u ranom medinskom periodu kao jedinstven način pozivanja muslimana na molitvu, da bi se razlikovali od hrišćana, koji su koristili zvono ili klepetala, ili od Jevreja, koji su duvali u rog. Prvi mujezin je, prema tradiciji, bio Bilal ibn Rabah (Ruthven 1997:36). Ezan se upućivao snažnim glasom s vrha džamije ili minareta, ili, pak iz same džamije posredstvom razglasa. Pozivati može svaki odrastao, ritualno čist muškarac muslimanske veroispovesti. Postoje takođe i profesionalci, koji su prema tradiciji, često slepi, delimično stoga što onaj što stoji na tako visokom mestu ne bi smeo da gleda u tuđe privatne odaje. Pozivar je licem okrenut ka kibli, s rukama uzdignutim do visine ušiju. Danas se često upotrebljavaju zvučnici. Tokom ezana, vernici ponavljaju rečenicu po rečenicu za mujezinom, samo se četvrta i peta rečenica zamenjuju rečima: «Nije ni moći ni snage, sem u Boga što je».
Ezan glasi: Allâhu ekber, Allâhu ekber (2 puta); Ešhedu enne lâ ilâhe illallâh (2 puta); Ešhedu enne Muhammadan resûlullâh (2 puta); Hajjâ al-salât (2 puta); Hajjâ alâ al-felâh (2 puta); Allâhu ekber (2 puta); Lâ ilâhe illallâh (1 put)1. Ezan znači objavljivanje, a ikamet uspostavljanje namaza. Pošto se ezanom najavi da je nastupio određeni namaski vakat (namasko vreme) i klanjanje, ikamet se obavlja neposredno pred početak namaske obaveze, tj. kada se namaz uspostavlja2.
Namaz (ar. salât) je persijski i turski naziv za obaveznu molitvu. Namaz je muslimanska obaveza koja se vrši svaki dan klanjanjem i učenjem na propisani način, i predstavlja jedan od pet stubova islama. Svaki musliman, svaki dan treba klanjati pet namaza i to: sabah, podne, ikindiju, akšam i jaciju (te vitr namaz, namaz posle jacije a pre sabaha). Svaki namaz ima svoje vreme, a pre svakog namaza neophodno je obavljanje abdesta (vudu ar.) obaveznog obrednog pranja čistom vodom u svrhu klanjanja namaza. Kao veoma značajan element veroispovedne prakse svakog muslimana, namaz ima poseban značaj ako se obavlja u džamiji, o čemu svedoče hadisi Sahih Muslim-a i Sahih al-Bukhari-a. Prema predanjima zajednički namaz je vredniji od pojedinačnog za dvadeset i sedam stepeni, a u nekim predanjima za dvadeset i pet stepeni: “Čovjekov namaz obavljen u džematu vredniji je od njegovog namaza obavljenog u kući ili radnji za dvadeset i nekoliko deredža (stepenova). Kada neko od vas lijepo i pažljivo uzme abdest, pa samo zbog namaza u džematu i ni radi čega drugog krene u džamiju, Allah za svaki njegov korak sve dok ne uđe u džamiju, za jedan stupanj uzdigne njegov položaj i oprosti po jedan manji grijeh, tako da kada uđe u džamiju tretira se da je u namazu sve dok radi namaza u njoj boravi. Uz to, sve dok ste na mjestu na kome ste klanjali, meleki vas ne prestaju blagosiljati i moliti Allaha riječima: ‘Allahu, oprosti mu grijehe! Allahu smiluj mu se!'”3 Zajednička molitva u džamiji, koja se ističe u najvažnijim predanjima o islamskoj veri i veroispovednoj praksi, naročito se praktikuje petkom za vreme džuma namaza. Petak je dan koji se u islamu izdvaja po svojim posebnim verskim obredima. Svakog petka u podne, muslimani učestvuju u posebnom (svečanom) bogosluženju, a ono što ovu podnevnu molitvu čini posebnom jeste propoved koju drži imam ili neko ko ima veliko znanje o Kur’anu. Propoved se naziva hutba (kutba) i sastoji se iz dva dela: propovednik (vaiz) na početku izrecituje deo (određene ajete) Kur’ana, a zatim prelazi na samu propoved čija je tema najčešće inspirisana citiranim odeljkom. Iako će se propovednik najčešće baviti verskim temama, ova propoved petkom može biti posvećena i nečemu drugom. Džuma namaz se ne održava u svim molitvenim hramovima, već se koriste veće džamije (sa centralnom lokacijom) kako bi što više vernika imalo prilike da čuje propoved.
Pored svoje osnovne namene, mesta za molitvu, džamija služi i kao centar društvenih aktivnosti, u kome se članovi zajednice okupljaju prilikom niza dešavanja koja doprinose učvršćivanju veza i odnose se na zajedničke proslave. Ona predstavlja centar islamske spoznaje i obrazovanja, gde mlade generacije stiču znanja o islamu i gde ljudi mogu da razmišljaju o značenju islama. To je mesto gde se razmenjuju iskustva, potvrđuju pravila ponašanja i vrednosti, mesto gde ljudi jačaju svoj osećaj identiteta u krugu prijatelja i porodice i, što je najznačajnije, u društvu ostalih vernika. Kao takva, džamija je centar potvrđivanja i širenja zajedničkih društvenih i civilizacijskih vrednosti, u kome se oblikuje i označava zajednica, gde se zajednički interesi i vizije razmenjuju i ponovo potvrđuju. Organizacija džamije postala je vrhunski simbol prisustva islama, njegovog trajanja i budućnosti. Tokom islamske istorije nekoliko džamija je postalo važno kao obrazovni centri. Možda je najčuveniji univerzitet al Azhar u istorijskom centru Kaira. Većim delom svog postojanja, al Azhar je bio isključivo verski centar gde su se proučavali Kuran i hadisi i uključivali u ostale oblasti islamskog obrazovanja.
***
Veliki broj džamija na Balkanu potiče iz najranijih perioda osmanske vladavine i pored hrama za molitvu islamskih vernika one predstavljaju i istorijske spomenike kulture. Ako izuzmemo Albaniju i Bosnu i Hercegovinu, interesantno je ukazati na odnos prema islamskom nasleđu u balkanskim zemljama u kojima muslimani predstavljaju manjinu.
Jedna od najstarijih džamija na Balkanu jeste Džumaja džamija (poznata i kao Ulu džamija ili Muradija) u Plovdivu, za koju se pretpostavlja da je podignuta u vreme cara Murata II, oko 1423. godine. U istom gradu nalazi se i Imaret džamija koja, takođe, predstavlja jedan od najranijih spomenika islamske arhitekture izgrađen između 1444. i 1445. godine. Najznačajniji spomenik islamske arhitekture u Bugarskoj je Tombul džamija u Šumenu koja je podignuta 1744. godine, u čijem kompleksu se nalaze mekteb, biblioteka, medresa, dvorište sa arkadom i fontana u arapskom stilu.
Pored pomenutih džamija, među starijim džamijama su: Mustafa-pašina džamija u Skopju, koja je podignuta 1492. godine; Aladža-džamija (Pašina džamija) u Tetovu, izgrađena 1459, a renovirana 1833. godine; Mbretit džamija (Sultan Mehmed II al-Fatih džamija) u Prištini koja je podignuta 1460-61. godine, itd. Na području Balkana postojalo je mnogo džamija koje su podignute tokom prvog veka turske vladavine, ali nestabilna politička situacija prouzrokovala je da veliki broj džamija bude srušeno ili oštećeno. Prema podacima verskih zajednica, na teritoriji Bosne i Hercegovine, tokom ratnih sukoba 90-ih godina, srušeno je i oštećeno više od 1000 džamija, 600 katoličkih crkava i kapela i desetine pravoslavnih crkava i manastira. Prema izveštaju Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine preko 700 džamija je potpuno uništeno4. Na primer, na području grada Banja Luke, tokom 1993. godine, porušeno je svih 15 džamija, a među njima i Ferhat-begova džamija (Ferhadija), jedan od najznačajnijih i najlepših spomenika kulture u Bosni i Hercegovini.
Na Kosovu je početkom 90-ih godina bilo više od 500 aktivnih džamija, a tokom ratnih sukoba 1998-1999. godine uništeno je više od 2005. Na primer, u opštini Peć, tokom 1998. i 1999. godine, napadnuto je 36 džamija, od kojih polovina potiče iz perioda od XV do XVIII veka, dva sufijska hrama, jedna medresa iz XVII veka, hamam iz XV veka, svih devet mekteba i istorijski arhiv i biblioteka islamske zajednice6.
Zahvaljujući donatorima iz muslimanskih, ali i iz zapadnih zemalja, do sada je obnovljen veliki broj džamija na teritoriji bivše SFRJ, dok su u nekim sredinama izgrađene nove. Prema podacima Centra za islamsku arhitekturu u Sarajevu, do septembra 2004. godine u Bosni i Hercegovini je sagrađeno preko 550 novih džamija.7 Izgradnju novih džamija u Bosni i Hercegovini i na Kosovu, prati velika kritika koja ukazuje na arabizaciju balkanske islamske arhitekture. Sakupljanje sredstava u lokalnim okvirima predstavlja izuzetno težak zadatak za ratom osiromašeno stanovništvo, a podsticanju izgradnje džamija doprinelo je zajedničko delovanje raznih interesa, uključujući obilatu novčanu pomoć muslimanskih vlada (Saudijska Arabija, Kuvajt, Libija i Ujedinjeni Arapski Emirati), koje su želele da pomažu muslimanske zajednice u Evropi. Nove džamije u Bosni i Hercegovini često su monumentalne i raskošne, što u velikoj meri odstupa od tradicije skromnog spoljnog izgleda i naglašavanja unutrašnjeg izraza. Pored novog elementa monumentalnosti, nove džamije zidaju se na drugačijim lokacijama, uglavnom na istaknutim mestima, a ne u strogom jezgru naselja, i sve češće se izgrađuje više od jednog minareta, što do sada nije bila karakteristika balkanskih džamija. Navedene promene delom su prouzrokovane time što su finansijeri, islamske humanitarne organizacije, svesno ili nesvesno, nametale stil izgradnje iz zemalja iz kojih potiču (Saudijska Arabija, Iran, Indonezija), a delom, kao odgovor na brojna rušenja tokom 90-ih godina.
Razvoj novih veza između balkanskih muslimana i ostatka muslimanskog sveta izrodio je obnovu religijskih aktivnosti (prevođenje i objavljivanje religijske literature, otvaranje džamija i verskih škola, slanje studenata na islamske univerzitete u muslimanski svet itd), ali takođe i konfrontiranje službenih religijskih institucija sa novim takmacima koje podržavaju različite muslimanske države (Turska, Saudijska Arabija, Iran, itd.) ili pokreti za obnovu islama.
U Sarajevu je 15. septembra 2000. godine otvorena džamija “Kralj Fahd” koja predstavlja poklon saudijskog princa Selman ibn Abdul-Aziza, po čijem ocu je džamija i dobila ime. Džamija i islamski centar, čiji pun naziv glasi “Kralj Fahd bin Abdul-Aziz al Saud”, smešteni su na površini od 8.200 kvadratnih metara, a izgradnja ovog kompleksa koštala je 22 miliona konvertibilnih maraka. Džamija može da primi oko 5000 vernika i predstavlja trenutno najveću džamiju na Balkanu. Islamski centar raspolaže s pet učionica namenjenih učenju arapskog jezika i veronauke, bibliotekom, amfiteatrom sa 300 mesta, laboratorijom, salom za izložbe, kompjuterskim kabinetima, restoranom i sportskom halom. Sarajevska džamija “Kralj Fahd” važi za najveću pojedinačnu donaciju ove arapske države koja je u proteklih desetak godina poklonila više od milijardu maraka za izgradnju i obnovu pretežno verskih objekata širom Bosne i Hercegovine.Bosna je tom prilikom dobila na poklon i oko dva miliona verskih knjiga i pravo na besplatne posete Meki i Medini za 5.000 hadžija. Saudijski princ je tokom svoje posete BiH, pored ove u Sarajevu, otvorio još dve džamije – u Tuzli i Bihaću8.
Do otvaranja džamije “Kralj Fahd” najveća džamija u Bosni i Hercegovini bila je Gazi Husrev-begova džamija koja datira iz 1531. godine9, a najveća džamija na Balkanu bila je Zagrebačka džamija. Svojom impozantnom veličinom, naglašenom kvadratnom osnovom, masivnom kupolom i vitkim parnim minaretima na pročelju, džamija Kralj Fahd u velikoj meri odstupa od pomenute tradicije otomanskih džamija u Bosni i Hercegovini. Izgradnju, otvaranje i simboličku funkciju ove džamije takođe su pratile brojne rasprave i strahovi od arabocentrizma, sa jedne, i nacionalističkog tumačenja islama, sa druge strane.
Kao što možemo videti, izgradnju novih džamija na Balkanu, čak i u oblastima u kojima preovlađuje muslimanska populacija, prati veliki broj nesporazuma i nesuglasica. Situacija je neuporedivo složenija u oblastima u kojima muslimani čine manjinski deo stanovništva, a naročito u glavnim gradovima zemalja jugoistočne Evrope.
U Beogradu i Sofiji nije podignuta nijedna nova džamija od otomanskog doba, i u oba grada postoji samo po jedna aktivna džamija. Bajrakli-džamija u Beogradu predstavlja najstariji spomenik kulture iz otomanskog perioda u glavnom gradu Srbije i jedinu džamiju. Ona “zadovoljava” potrebe, prema procenama lokalne islamske zajednice, oko 200.000 muslimana. Inicijativa za izgradnju nove džamije u Beogradu postoji od 1973. godine, ali do sada nije naišla na pozitivnu reakciju. Na Bajrakli-džamiju su, tokom 90-ih godina, sedam puta bacane različite eksplozivne naprave, a najveća oštećenja pretrpela je 17. marta 2004. godine, kada je skoro u potpunosti izgorela. Paljenje Bajrakli džamije u Beogradu i Islam-agine džamije u Nišu, predstavljalo je reakciju na eskalaciju međuetničkih sukoba na Kosovu i Metohiji u kojima je stradao veliki broj pravoslavnih hramova na pomenutoj teritoriji, što sve ide u prilog tezi o dominantnoj etnokonfesionalnoj identifikaciji u sistemu vrednosti balkanskih naroda.
U Sofiji, takođe, postoji samo jedna aktivna, Banibasi džamija koja datira iz XVI veka, tačnije 1576. godine. I ona, kao i Bajrakli džamija u Beogradu, bila je jedna od brojnih džamija, ali i jedina koja je preživela rušenja i funkcionalno preusmeravanje objekata.
Još od osnivanja “Muslimanske bogoštovne općine” 1916. godine u Zagrebu su pokretane brojne akcije za izgradnju prve džamije u Hrvatskoj. Sve do Drugog svetskog rata, muftijstvo Islamske zajednice u Hrvatskoj bilo je smešteno u privremenim mesdžidima, tačnije iznajmljenim i adaptiranim dvoranama i stanovima. Tokom Drugog svetskog rata, intervencijom novoosnovanog političkog rukovodstva NDH, odlučeno je da se Umjetnički paviljon u centru Zagreba preuredi u džamiju, te je krajem 1941. godine započeta izgradanja tri minareta na kružnoj osnovi zgrade dotadašnjeg kulturnog centra.Prva zagrebačka džamija svečano je otvorena 18. avgusta 1944. godine, a u sklopu džamije smešteno je i sedište muftijstva, biblioteka, učionice za veronauku, pa čak i dva stana. Međutim, u proleće 1948. godine džamija je zatvorena, minareti porušeni, a medžlis ponovo vraćen u prethodne adaptirane prostorije.
Odbor Islamske zajednice u Zagrebu (Medžlis Islamske zajednice Zagreb), od 1962. godine pokreće inicijative za (ponovnu) izgradnju zagrebačke džamije. Nakon brojnih predloga i pregovora sa predstavnicima lokalnih vlasti, početkom 1979. godine konačno je dobijeno zemljište za izgradnju džamije, na kom su nepune dve godine kasnije uveliko započeti radovi. Izgradnja dugo željene (nove) džamije trajala je punih šest godina, a na svečanom otvaranju 6. septembra 1987. godine prisustvovalo je preko 100.000 ljudi. U okviru džamije postoje učionice za mektebsku nastavu, biblioteka sa čitaonicom, pet službenih prostorija, divanhana (prostor za prijem gostiju) i džamijski (halal) restoran, tri stana za imame i sedam musafirskih soba za smeštaj gostiju Islamske zajednice, zagrebačka medresa “Dr. Ahmed Smajlović”, kao i prostorije Omladinskog kluba sa amfiteatrom.
Sličan islamski centar za džamijom planira se i u blizini Osijeka, a za ostvarenje ovog plana Islamska zajednica u Osijeku kupila je parcelu u blizini muslimanskog groblja. Međutim, birokratska tromost lokalnih vlasti oko normiranja budžeta koji bi omogućio ostvarivanje GUP-a, uveliko usporava početak izgradnje džamije. Muslimani sa prostora Slavonije i Baranje, svoje verske potrebe zadovoljavaju u jednom stanu u Osijeku, i željno iščekuju odobrenje za izgradnju kulturno-verskog centra koji bi u potpunosti zadovoljio njihove životne zahteve10.
Osim u džamiji u Zagrebu, muslimani u Hrvatskoj verske obrede obavljaju u mesdžidima u Splitu, Dubrovniku, Rijeci, Slavonskom Brodu, Osijeku, Vinkovcima, Puli, Poreču, Sisku, Varaždinu, Crikvenici i Maljevicu. Dok se trinaestogodišnji spor oko izgradnje džamije u Rijeci još uvek odvija, izgradnja druge džamije u Hrvatskoj započeta je u selu Bogovolja koje se nalazi na granici Republike Hrvatske i Federacije Bosne i Hercegovine. Do dobijanja dozvole za izgradnju minareta visokog 30 metara, džamija će biti bez svog simbolički najznačajnijeg dela11.
Atina je jedna od retkih prestonica u Evropskoj uniji u kojoj ne postoji zvanična džamija. U glavnom gradu Grčke postoji više od 20 mesdžida koji zadovoljavaju potrebe više od 100.000 muslimana. Veliki deo islamske populacije u Atini čine imigranti iz Turske, Albanije, arapskih i drugih zemalja i njihova potreba za molitvenim hramom i mestima za sahranjivanje predstavlja i međunarodni problem, zbog čega su atinske vlasti često trpele kritiku Evropskog komesarijata za ljudska prava. Naime, 25 godina nakon što je prvi put dato obećanje da će u gradu biti izgrađena džamija, organizacija Olimpijskih igara u Atini 2004. godine, konačno je omogućila artikulaciju potreba islamskih vernika grada domaćina. Imajući u vidu da će na Olimpijskim igrama biti veliki broj sportista islamske veroispovesti, atinske vlasti su pokušale da nađu što brže i što bezbolnije rešenje za izgradnju džamije, čiji bi nedostatak ukaljao epitet “kolevke demokratije”. Prvenstveno je postojao predlog da se restaurira jedna od dve atinske džamije koje su preživele praksu uništavanja islamskih kulturnih spomenika u Grčkoj. Međutim, pored toga što bi oživljavanje Fethiye džamije koja potiče iz XV veka, bilo veoma skup i spor proces, ona bi svakako bila premala da zadovolji potrebe muslimana koji žive u Atini, a kamoli mnogobrojnih olimpijskih gostiju12.
Spremnost Saudijske Arabije da finansira izgradnju džamije povećalo je nadu atinskih zvaničnika da bi izgradnja džamije mogla biti gotova pre početka Olimpijskih igara, međutim već pri izboru lokacije za izgradnju iskrsao je, naizgled, nerešiv problem. Vlada je obezbedila 35.000 kvadratnih metara zemljišta u atinskom predgrađu Peania, dvadesetak kilometara udaljenom od centra grada, nedaleko od međunarodnog aerodroma. Lokalni zvaničnici Peania-e pružili su snažan otpor ovoj inicijativi ističući da u naselju koje je odabrano nema muslimana. Blizina aerodroma pojavljuje se kao drugi razlog za osporavanje plana o izgradnji džamije, jer ukoliko bi minaret džamije bio prvo što bi putnici videli dolazeći u Grčku, stekli bi utisak da dolaze u muslimansku zemlju.
Pravoslavni crkveni savet Grčke, posle iscrpne rasprave, odlučio je da se dozvoli izgradnja džamije u Atini da bi muslimanski građani dobili svetilište u Grčkoj, ali pod određenim uslovima. Grčka pravoslavna crkva se protivi izgradnji džamije blizu centra Atine, zatim osnivanju centra za islamske studije, kao i tome što bi taj projekat bio finansiran od strane saudijske kraljevske porodice. Međutim, Savet je, ipak, odlučio da muslimanskoj zajednici pokloniti plac za izgradnju groblja13.
Slični sporovi oko izgradnje džamije odvijaju se i u Sloveniji, tačnije Ljubljani. Inicijativa za izgradnju prve džamije u Sloveniji počela je 1970. godine, a 2000. godine prvi slovenački muftija ponovo aktuelizuje izgradnju džamije. Izbor lokacije je i ovde predstavljao osnovni problem. Prvo je islamskoj zajednici ponuđena mala parcela koja ne bi mogla zadovoljiti potrebe izgradnje džamije sa islamskim kulturnim centrom, a zatim je problem prestavljala i veličina planirane džamije i kulturnog centra14. Kao i u brojnim zemljama centralne Evrope, i u Sloveniji se referendumom pokušao rešiti problem izgradnje džamije, ali još uvek se ne nazire izgradnja. Prema izjavama premijera Slovenije, prilikom susreta sa reisu-l-ulemom, Vlada Slovenije je spremna da prolongira rok za uplatu novca za zemljište, kako bi gradnja islamskog centra počela što je pre moguće.
U javnim raspravama koje su pratile inicijative za izgradnju džamija u Atini i Ljubljani, mogli su se čuti i argumenti iz Zapadne Evrope. Naime, teza da izgradnja džamije, a naročito islamskog kulturnog centra, predstavlja potencijalni regrutni centar islamskih ekstremista, fudamentalista i terorista, svakako predstavlja produkt aktivne antiislamske kampanje koju pojedine uticajne grupe zapadnih zemalja kontinuirano plasiraju. Ovaj glavni argument konzervativnih snaga, svakako je usko povezan sa jednom od najvažnijih kategorija konzervativne svesti, a to je bezbednost. I u Grčkoj i u Sloveniji ovaj argument je bio glavni stožer otpora izgradnji džamije. Ovde treba naglasiti da prisustvo muslimana suočava Evropljane ne samo sa njihovim samouverenim stavovima o sopstvenom liberalizmu, pluralizmu, demokratiji i toleranciji, već i sa iznalaženjem načina da se muslimanima garantuju sloboda verskog opredeljenja i pravo veroispovesti, kao i život po načelima kulture za koju su se opredelili.
Jedan od najdrastičnijih primera otpora izgradnji džamije svakako je onaj koji se dogodio u Banja Luci, 7. maja 2001. godine. Prilikom pokušaja postavljanja kamena temeljca za izgradnju porušene Ferhat-pašine džamije (Ferhadije) u nemirima koji su tim povodom izbili povređeno je više od 30 ljudi, a jedna osoba je izgubila život. Mesec dana kasnije ponovo je postavljen kamen temeljac za obnovu džamije, a gradilište je ograđeno limenim zidom koji danonoćno obezbjeđuje policija. Prema nekim procenama, za izgradnju Ferhat-pašine džamije, koja je bila pod zaštitom UNESCO-a, biće potrebne tri godine i 12 miliona maraka15. Rijaset Islamske zajednice BiH proglasio je 7. maj, datum kada je 1993. porušena Ferhadija, za Dan džamija u znak sećanja na rušenje Ferhadije i svih ostalih džamija porušenih na teritoriji BiH tokom ratnih sukoba 90-ih godina. Toga dana hutbama se u svim džamijama Rijaseta javnost podseća na te stravične događaje.
Iako ratovi na teritoriji bivše SFR Jugoslavije nisu bili verski, treba imati u vidu da je religija u tim građanskom sukobima služila kao jedina manifestna razlika između etnički veoma srodnih naroda. I danas, iako su učinjeni značajni pomaci u izgradnji etniciteta balkanskih naroda, etnokonfesionalna identifikacija i dalje predstavlja zajedničku karakteristiku entiteta. Sakralni objekti kao manifestni simbol prisustva drugog, neprijateljskog entiteta bili su ratni cilj kojim se prekrajala istorija. Uništavanjem tih simbola, uništavao se duh zajednice neprijatelja. Kao što smo imali prilike da vidimo u Bosni i Hercegovini na Kosovu i u Srbiji, džamije su rušene zbog socijalnih i etnički motivisanih frustracija, a izgradnja novih džamija u neislamskim sredinama osporavana je zbog prenaglašenog nacionalizma, šovinizma i konzervativizma.
Na jednom mestu u Deklaraciji evropskih muslimana, jasno je ukazano na osnovni problem muslimana u Evropi: “Muslimanska pitanja u Evropi ne treba svoditi isključivo na vjerska. Njih treba proširiti i na društvena pitanja. Našu vjeru treba tretirati kao prirodnu i legalnu stvar kao i svaku drugu vjeru u Evropi sukladno slobodi savjesti čovjeka. Nažalost, islam još nije naturaliziran u Evropi. On još uvijek ima status stranca ili specijalni status po kojem se islam tolerira, ali ne prihvata kao jednakovrijedan predstavnik opće evropske duhovne baštine unatoč činjenici što je islam danas druga religija odmah do kršćanstva u mnogim evropskim zemljama.”
Jugoistočna Evropa, sa svojim autohtonim muslimanskim stanovništvom, mogla bi da bude primer mogućeg suživota islama i evropskih vrednosti, međusobnog uticaja i dijaloga, ali za to je neophodna depolitizacija religije i veće poštovanje slobode prava na veroispovest.
Literatura:
Buharijina zbirka hadisa (1994): (prevod: Hasan Škapur) Tuzla: Islamska zajednica u Republici Bosni i Hercegovini – Behrambegova medresa
Espozito, Džon (prir.) (2002): Oksfordska istorija islama, Beograd: Clio
Gordon, Metju (2001): Islam: svetske religije, Beograd: Čigoja štampa
Kur’an s prevodom, prev. Besim Korkut, Medina, 1214. h.
Radojković, Miroljub i Stojković, Branimir (2004): Informaciono komunikacioni sistemi, Beograd: Clio
Ruthven, Malise (1997): Islam, New York: Oxford University Press
Vukomanović, Milan (2004): Religija, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
Peščanik.net, 29.10.2008.
________________
- Značenje ezana: Bog je najveći (4 puta), svedočim da nema boga osim Boga (2 puta), svedočim da je Muhamed Božji poslanik (2 puta), dođi na molitvu (2 puta), priđi spasenju (2 puta), Bog je najveći (2 put), nema boga osim Boga (1 put).
- Kod sabahskog ezana iza “hajjâ alâ al-felâh” sledi “essalatu hajrun minen-nevm” (2 puta), što znači: “bolji je namaz od spavanja”. Ikamet sadrži iste reči kao ezan, samo iza reči “hajjâ alâ al-felâh” doda se “kad kametis-salatu” (2 puta) tj. “namaz upravo nastupi”.
- Buhari 647 i Muslim 649
- Oštećeno je oko 600 katoličkih objekata, 120 pravoslavnih, a jedino je Jevrejska zajednica u BiH sačuvala svoje sinagoge. Radio Free Europe (RFE), 5. april 2004.
- Prema podacima Zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije, od 1998. godine i prvih sukoba na Kosovu do danas, uništeno je 115 objekata Srpske pravoslavne crkve, dok ne postoji precizno potvrđena cifra o broju uištenih islamskih, verskih objekata na Kosovu. Procena Zavoda za zaštitu spomenika je da se radi o oko 40 džamija. (RFE, 5.april, 2004.)
- “Razaranje kulturne baštine na Kosovu, 1998-1999”
- RFE, 11. februar 2005.
- Glas javnosti, 18.9.2000.
- Husrev-begova džamija ima površinu od oko 330 kvadratnih metara i može da primi oko 300 vernika.
- Večernji list, Zagreb, 13.9.2005.; Glas Slavonije, Osijek, 30.9.2005.; RFE, 26 jan. 2004.
- Glas javnosti, Beograd, 7.9.2005.
- The National Herald, November 29-30, 2003., Reprinted from the Economist.
- Ovde bi bilo korisno napomenuti da su muslimani u Grčkoj pretežno nastanjeni u oblasti Trakija, na severo-istku zemlje, gde najveći deo stanovništva ima tursko poreklo. U ovoj oblasti ima preko 300 džamija, i mnogi muslimani iz ostalih delova Grčke (Rodos, Kos, Atina), dolaze u Trakiju kako bi obavili važne obrede, ili na muslimanskim grobljima u ovoj oblasti bivaju sahranjivani.
- Mladina On-line, 22. jul 2004.
- RFE, 7. maj 2003.