Razgovor vodio Dragan Banjac
Milan Vukomanović, redovni profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu, stručnjak čije su oblasti delovanja sociologija i politikologija religije govori u intervjuu Pobjedi o istupu Amfilohija Radovića i Atanasija Jeftića, o Crnogorskoj i Srpskoj pravoslavnoj crkvi, ulozi SPC u pripremi i realizaciji ratova devedesetih, nekompatibilnosti pravoslavlja i demokratije, hrišćanstvu, Isusu, pravoslavlju…
Milan Vukomanović: Kada će više arhijereji Srpske pravoslavne crkve (SPC) da preuzmu odgovornost za sve naopake stvari koje se čine još od devedesetih godina? Oni, naravno, ćute o nepočinstvima: govoru mržnje u ratu i u miru, veličanju ratnih zločinaca, pedofiliji, pljačkama u eparhijama i parohijama, saradnji sa službama bezbednosti, korupciji u sveštenstvu, prebijanju monahinja. S druge strane, svima nama drže pridike o tome: zašto da se ne potpisuju važni državni sporazumi, od kojih zavisi budućnost Srbije; kako da se odnosimo prema susedima u regionu; zašto ne treba da se priključimo EU; zašto je zaista ubijen Đinđić; kako uložiti kod države veto na antidiskriminacioni zakon; kada smemo da jedemo kobasice i kakve su nepoželjne seksualne orijentacije među laicima (ali očito ne među vladikama); kako da se izleče narkomani pomoću batina; kako da mi naučnici pišemo knjige o hrišćanstvu, kako da predajemo na univerzitetu; kako mediji treba da izveštavaju; ko su bolji Srbi od nas u Srbiji; ko su pravi, a ko lažni verski analitičari; ko su zavetni, a ko nezavetni Srbi, „evroslinavci“. Dokle će, s druge strane, naša država i društvo (zemaljska Srbija) sve to da toleriše nebeskoj Srbiji i da ispoljava beskrajni konformizam? Sa stanovišta zemaljske Srbije, ne može da bude dovoljna samo odgovornost prema Bogu, nego i prema državi, društvu, građanima – vernicima i onima koji to nisu – kaže u intervjuu Pobjedi Milan Vukomanović, redovni profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu odgovarajući na pitanje o sveprisutnosti crkve u javnom i političkom životu Srbije i o direktnom mešanju crkve u politiku i zauzimanju stavova na sve društvene i političke teme.
Dotakli ste se uloge SPC u ratovima devedesetih, što je još uvek kontroverza?
Milan Vukomanović: Uloga SPC u ratovima devedesetih je bila vrlo kontroverzna. To se najbolje vidi iz različitih saopštenja koja je crkva na zvaničnom ili poluzvaničnom nivou izdavala u tom periodu. S jedne strane, bilo je tu apela na pomirenje, molitvu, prestanak rata i sukoba. S druge strane, tokom 1993. i 1994. godine, kako je rat u BiH već bio odmakao, izdaje se niz crkvenih saopštenja na zvaničnom nivou, gde se prepoznaje nastojanje da se sukob nastavi, da se ono što je u ratu osvojeno, teritorije i gradovi, održi, pri čemu se SPC suprotstavlja mirovnim planovima. To je bio slučaj s Vens-Ovenovim planom, zatim planom Kontakt grupe za Bosnu i Hercegovinu iz 1994, kada je episkopska konferencija SPC izdala saopštenje iz koga se jasno vidi da se teritorija koja je osvojena u ratu tretira kao očevina, dedovina. Nema uzmaka s te teritorije, i kada su čak poslanici Republike Srpske bili spremni da se povuku, uočava se jedan puno militantniji stav crkve. Reč je o tome da su svi prethodni pozivi na mir i prestanak sukoba nadjačani saopštenjima kojima želi da se blokira mirovni proces.
Kako ste doživeli nastup mitropolita Amfilohija (Radovića) i penzionisanog vladike Atanasija Jevtića na mitingu u Beogradu 10. maja?
Milan Vukomanović: To je bio javni nastup ostatka postsekularne hibridne koalicije iz vremena Koštuničinog režima, koju obično nazivam političko pravoslavlje. Taj politički hibrid, sastavljen od predstavnika SPC, Demokratske stranke Srbije i paraklerikalnih organizacija iz njihovog okruženja, naneo je već dosta štete Srbiji u bliskoj prošlosti. Njihovo vreme je, srećom, prošlo, a ostali su poznati po politici koja je, nažalost, rezultirala u paljenju džamija, stranih ambasada i ovim najnovijim kvaziritualima na račun sadašnje Vlade i Skupštine Srbije.
Kako objašnjavate onaj užasni video zapis u kojem jeromonah Gavrilo Marić iz Manastira Privina glava kod Šida blagoslovi jedinicu Škorpiona koja je nedugo zatim počinila ratni zločin nad Bošnjacima. Sve je to zabeležila kamera?
Milan Vukomanović: Teško je to razumeti. Otkud potreba nekih sveštenika da blagoslove ratnike u uniformi, s oružjem, u punoj vojnoj opremi, i to masovno, jednog za drugim? Zar nije crkva mesto u kome se svaka pojedinačna duša vernika, privatno i bez kalašnjikova o ramenu, susreće sa svojim duhovnim pastirom, ispoveda i traži blagoslov? To bi pre bio način na koji vojnik može da potraži savet svog duhovnika, a ovaj ga u tom usmeravanju i blagoslovu mora hrišćanski odvratiti od zla.
Kakav je Vaš komentar na medijske navode o „podelama u SPC“?
Milan Vukomanović: Nemojmo se zavaravati da tu ima nekih liberalnih i konzervativnih struja u crkvi. Sudeći samo po onome što je izašlo u javnost, čak četvrtina Sabora je duboko kompromitovana. Čast malobrojnim izuzecima među arhijerejima. Obelodanjene afere su samo vrh ledenog brega, jer mnogo manje stvari izlazi u javnost nego što se prikriva, uz izuzetno snishodljive medije kada je reč o SPC.
Građani vide gramzivost, pronevere, šverc, preljube, raskalašnost?
Milan Vukomanović: Dokle će građani u svešteničkim odorama i mantijama imati veća prava od nas, ostalih građana? Pri tome se očekuje da ih izdržavamo od poreza i priloga, a da oni ne budu oporezovani čak ni za najveći luksuz po svojim eparhijama. Da se nama broji svaki dinar, a da njihove finansije niko izvan crkve ne kontroliše“.
Kako gledate na činjenicu da u Crnoj Gori postoje dve crkve i dva vladike – Amfilohije i Mihailo?
Milan Vukomanović: U Crnoj Gori SPC ima jaku mitropoliju, kao i podršku dela naroda i dela političkog establišmenta. I SPC i CPC imaju, zapravo, značajnu političku podršku, s tim što ova prva dobija podršku i iz Srbije i iz Crne Gore, dok je druga, opet, miljenik crnogorskih vladajućih političkih struktura. Najistaknutiji glasnogovornik SPC, mitropolit Amfilohije, jednako oštro i glasno kritikuje i pravoslavne „raskolnike“ i političare u Crnoj Gori. U državnoj zajednici SCG situaciju je dodatno usložnjavala vojska, pružajući logističku, ali i političku podršku srpskoj mitropoliji. S druge strane, crnogorske vlasti su se, još u svom zalaganju za nezavisnost te države, neprimereno mešale u crkvene stvari i politički instrumentalizovale nekanonsku CPC na čelu s njenim poglavarom Mirašem Dedeićem.
Kako gledate na predlaganje Njegoša za sveca što je već u međuvremenu odbacio Sabor SPC?
Milan Vukomanović: Da bi ta kanonizacija imala pun efekat, bilo bi dobro da je najpre ozvaniči Arhijerejski sabor SPC, kao i da je prihvate kako srpski, tako i crnogorski vernici. Siguran sam da sam vladika Rade Tomov Petrović ne bi voleo da njegova kanonizacija u 21. veku bude razlog za nova sporenja između Srba i Crnogoraca. Kao sociolog, ovaj događaj vidim, pre svega, kao crkveno-političko nadmetanje oko simboličkih resursa.
Don Ivan Grubišić, Splićanin, na skupu u Zagrebu pre nekoliko godina, na kome ste i Vi učestvovali, govoreći o veronauci pita – šta je cilj: „da mlade obavestimo o veri ili da proizvedemo vernika“? Šta bi trebalo da je cilj veronauke?
Milan Vukomanović: Drugim rečima, da li je cilj verske nastave u javnim školama sticanje znanja o religijama (nauka o veri) ili misionarenje, katehizis, pouka u veri? Srbija se jasno opredelila za ovaj drugi model, konfesionalnu versku nastavu, čime je učenicima uskraćena mogućnost da se još u školi upoznaju s raznolikostima religijskog pejzaža u svetu, ali i u vlastitoj zemlji. Pitanje je zašto država koja ima toliko ograničena budžetska sredstva za obrazovanje podržava program veronauke koji je ionako bilo moguće izvoditi pri samim verskim zajednicama. Kakav se tu novi kvalitet dobija? Dosadašnje iskustvo s veronaukom (punih 12 godina) nam to ne pokazuje.
Koliko ima istine u tvrdnjama da su pravoslavci (Srbi) slabi vernici?
Milan Vukomanović: Kod svih monokonfesionalnih nacija na Balkanu – kod Srba, Crnogoraca, Hrvata, Bošnjaka – religioznost je tesno povezana s etničkom pripadnošću i nije lako razgraničiti etnički od verskog identiteta. Novija ispitivanja su pokazala da kod punoletnog stanovništva Srbije religioznost raste, ali da nju većina građana vezuje za pripadnost narodu ili tradiciji, a ne za verovanje u boga. Znatan broj njih nisu sigurni u svoju religioznost, što, uostalom, potvrđuje i popis iz 2011. godine, prema kome se skoro četvrt miliona stanovnika nije uopšte konfesionalno opredelilo. „Verovanje bez pripadanja“ je pojam koji neki sociolozi koriste da bi objasnili necrkveni karakter religioznosti u zapadnoj Evropi, kao i individualizaciju religijskog života. U slučaju Srbije reč je, svakako, o pripadanju bez (dubljeg) verovanja.
Crkva se ne prilagođava „duhu vremena“. Koliko su njena „učenja“ održiva posle mnogih otkrića i u savremenom dobu, vremenu Interneta…?
Milan Vukomanović: Kako religija opstaje, uprkos idejama, učenjima, shvatanjima koja se opiru zdravom razumu? Tako što njena kognitivna, spoznajna funkcija, kreiranje pogleda na svet, nije tu jedina i najvažnija. Objašnjavanje pojava koje dovoljno dobro objašnjava nauka nije jedina funkcija religije. Jer ona pored opisa sveta, pruža i jedan model za ponašanje i život u tom svetu. Brojne su te druge funkcije religije: identitetska, kulturna, legitimizacijska, ideološka, itd. Religija danas stupa u različite interakcije s političkim, ideološkim, kulturnim, ekonomskim i drugim (pod)sistemima i to je ono što je u priličnoj meri održava.
Što je pravoslavlje i u tom kontekstu Srpska pravoslavna crkva?
Milan Vukomanović: Šta je pravoslavlje? Ako ovo pitanje danas postavimo u Grčkoj, Rusiji, Srbiji, Bugarskoj ili ma gde drugde u pravoslavnom svetu, odgovor koji ćemo, verovatno, najpre dobiti od sveštenika, teologa ili, pak, običnih laika, vernika jeste da je pravoslavlje, pre svega, jedna religijska tradicija, (sveto) predanje. U tom smislu, odgovor modernog pravoslavnog vernika ne bi se bitnije razlikovao od onog što je još u osmom veku isticao Jovan Damaskin: „Mi ne menjamo večne međe što ih naši očevi postaviše, već čuvamo tradiciju baš onako kako smo je i primili“. U tom osnovnom duhu se, manje-više, razvijala i Srpska pravoslavna crkva.
Istorijski gledano, Srpska pravoslavna crkva (SPC), kao i većina drugih pomesnih pravoslavnih crkava, razvijala se u političkim okvirima koji su bili bitno nedemokratski – srednji vek, Vizantija, osmanska osvajanja. Kao posledica toga, javile su se preterana hijerarhijska kontrola i dominacija, pasivnost sveštenika i indiferentnost laika. Ono što je sada tu novo – i što je crkva imala prilike da iskusi jedino u dijaspori, u demokratskim zemljama u kojima su njene eparhije još ranije bile prisutne – jeste čitav niz otvorenih pitanja i problema koji se tiču toga šta je demokratija, modernost, nacionalna kultura, pluralizam, civilno društvo, kao i šta sve podrazumevaju odnosi između verskih zajednica i države u tim novim uslovima.
Je li pravoslavlje uopšte kompatibilno sa današnjim poimanjem demokratije?
Milan Vukomanović: Postavlja se tu onda i pitanje da li je pravoslavlje kompatibilno s demokratijom, shvaćenom ne samo kao volja većine ili izborna procedura, nego i kao politička kultura pluralizma i vladavina prava. Da li je moguće nekakvo „civilno“ pravoslavlje koje bi više bilo u skladu s evropskom demokratijom i pluralizmom? Takva civilna religija bi, na primer, bila kompatibilna s demokratijom, ali jedan dogmatski esencijalizam, koji odbacuje mogućnost kulturne promene, svakako ne bi. Ideja o božjem suverenitetu (Carstvo nebesko), jedna politička teologija, postavila bi se tu naspram političke filozofije, prosvetiteljskog koncepta Velikog odvajanja formulisanog još u Hobsovo doba. Najveći protivnik takve političke teologije, u očima mnogih pravoslavnih teologa, jesu zapravo sekularne vrednosti Zapada. Stavovi Nikolaja Velimirovića i Justina Popovića prema sekularnom i „dehristijanizovanom“ Zapadu i Evropi dobro su poznati i često citirani i u radovima savremenih pravoslavnih bogoslova. Čak i umereniji episkopi su skloni vrlo negativnoj recepciji zapadnih vrednosti.
Ko je Milan Vukomanović
Milan Vukomanović je rođen 1960. u Beogradu. Diplomirao je i magistrirao filozofiju na beogradskom Filozofskom fakultetu. Doktorirao je u SAD 1993. godine, nakon čega je nekoliko godina predavao na Univerzitetu u Pitsburgu. Bio je i gostujući profesor tog Univerziteta u programu Semester at Sea (2002), kada je držao nastavu na brodu koji je oplovio celu Evropu. Bio je predavač po pozivu na Univerzitetu u Trondhajmu (Norveška), kao i na Filološkom fakultetu, Fakultetu političkih nauka i Beogradskoj otvorenoj školi. Danas je redovni profesor na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Oblast njegovog naučnog interesovanja kreće se od sociologije i politologije religije do studija ranog hrišćanstva i islama. Objavio je osam knjiga i oko 200 naučnih i stručnih radova na srpskom i engleskom jeziku, među kojima i monografije Homo viator: religija i novo doba, Sveto i mnoštvo, Rano hrišćanstvo od Isusa do Hrista i Rani hrišćanski mitovi. Sada završava novu knjigu o istorijskom Isusu.
Za SPC je sada Republika Srpska nekakav novi „srpski Pijemont“
Milan Vukomanović: Tokom 1993, pa i 1994, ličnosti koje su bile optužene, ili već osuđene pred međunarodnim tribunalom, kao što je, na primer, Biljana Plavšić, spominju se, od nekih arhijereja, u superlativima. Mitropolit Amfilohije za Plavšić veli da je ona „nova kosovka devojka“, a i Karadžić se tu spominje kao nekakav junak, heroj. Čak 2005. Amfilohije istrajava u stavu da je pokojna majka Radovana Karadžića Jovanka, „Majka Jevrosima i majka devet Jugovića“.
Crkva se tu sad više okreće ka Republici Srpskoj, jer Milošević ih je već bio razočarao „defetističkim“ stavom. Republika Srpska se veliča kao nekakav novi „srpski pijemont“, a Radovan Karadžić i Biljana Plavšić hode, ni manje ni više, nego „svetolazarskim putem“, kako se to patetično isticalo. To je jedna dosledna politika koja se izrodila u tim strahovitim zločinima i etničkom čišćenju, čiji je rezultat bio to da na teritoriji Republici Srpskoj nije bila ostala nijedna džamija nakon završetka rata.
Religioznost je kao muzikalnost – neko ima sluha, a neko ne
Milan Vukomanović: Za religiju sam se zainteresovao još kao student filozofije. U Americi sam, na postdiplomskim studijama, doktorirao iz oblasti religiologije. Po povratku u Beograd, više sam se posvetio sociologiji religije i to je predmet koji i danas predajem na Filozofskom fakultetu.
Kako gledate na verovanje (u boga) uopšte?
Milan Vukomanović: Kao deo civilizacijskog i kulturnog nasleđa najvećeg broja ljudi u svetu. Kada je reč o individualnoj religioznosti, to je nešto veoma nalik na muzikalnost: ili imate, ili nemate sluha za tu vrstu muzike. Kao naučnik, religiolog, bavim se onim što je, pre svega, ljudsko, materijalno, vidljivo, opipljivo, što posredstvom simboličkog upućuje na transcendentno, nepromenljivo, bezvremeno. Religije u tom smislu vidim kao sisteme simbola.
Kada je riječ o hrišćanstvu i raskolu 1054, je li uopšte moguće ujedinjenje istočne i zapadne crkve ili, za početak makar izjednačavanje kalendara?
Milan Vukomanović: Hrišćanstvo je danas najveća svetska religija, ali i deo kulturnog identiteta preko dve milijarde ljudi na našoj planeti. Istorijski gledano, odlikuje je izrazita raznolikost crkava i denominacija, kao i prilagodljivost promenama koja je bila neophodna za opstanak ove religije u različitim transformacijama, naročito zapadnih društava. Otpočevši 1054. godine kao običan incident koji se ticao samo najvišeg sveštenstva, Veliki raskol između Pravoslavne i Rimokatoličke crkve prerastao je u vreme Četvrtog krstaškog rata u trajan, dramatičan, neopoziv raskid ne samo između dve crkvene sfere uticaja, već i dve autohtone kulture i civilizacije. Taj raskol bio je uslovljen nizom istorijskih, političkih, kulturnih, ekonomskih i jezičkih faktora, a teologija i liturgijska praksa poslužile su tu samo kao zgodan povod da se opravda jedan mnogo dublji jaz između dve hrišćanske veroispovesti. O dubini Velikog raskola najbolje, možda, svedoči podatak da su anateme kojima su te dve institucije izopštile jedna na drugu još 1054. godine, ukinute tek 1965, tokom istorijskih susreta pape Pavla VI i patrijarha Atinagore u Rimu i Istanbulu. Pre toga, poglavari ovih crkava nisu se susretali još od petnaestog veka! Ujedinjenje ove dve crkve danas nije realno, ni neophodno. Dovoljno je da imaju redovan dijalog i da sarađuju. Što se tiče kalendarskih razlika, one su još jedan simbol razgraničenja, jedan od onih simboličkih resursa koji imaju crkveno-političke konotacije.
Ko je Isus istorijski gledano?
Milan Vukomanović: Istorijski gledano Isus (Jeošua ha-Nocri), pomalo paradoksalno, nije bio nikakav hrišćanin. On nije planirao da osnuje nikakvu novu religiju, već da podstakne mesijanski, religijsko-politički pokret u Galileji i Judeji. Hrišćani nisu bili ni Isusovi apostoli, kao ni njegov rođeni brat Jakov, koji „kralja judejskog“ i „božjeg pomazanika“ nasleđuje u Jerusalimu nakon njegovog dramatičnog raspeća. Nakon Jakova, tu „kraljevsku liniju“ nasleđuju i drugi članovi Isusove uže i šire familije. Ali taj deo autentične povesti Isusovog pokreta, a naročito Isusov brat Jakov, biva neopravdano skrajnut, potisnut i gotovo prećutan u docnijim, crkvenim izvorima, iako on ima punopravno mesto u toj ranoj istoriji, kao, uostalom, i u samoj Bibliji. To potiskivanje je, izgleda, bilo prisutno od samih početaka razvoja novog, mesijanskog pokreta. Još su apostol Pavle i njegovi učenici polemisali s pristalicama Isusovog učenja okupljenim u Jerusalimu oko grupe predvođene Jakovom. Pavle i njegovi pratioci bili su, u stvari, pobornici kulta vaskrslog Hrista, i svojim su mitološkim interpretacijama u duhu gnosticizma i misterijskih religija starog Rima neposredno doprineli formiranju nove religije, hrišćanstva, kao svojevrsnog polemičkog odgovora i teološkog otklona u odnosu na eshatološki judaizam Isusa, Jakova i njihovih prvih pristalica.
Svileni, ali opasan svet
Milan Vukomanović: Ričard Dokins, Kristofer Hičens, Mišel Onfre i Sem Haris pripadaju savremenim neoprosvetiteljskim kritičarima religije. Sva četvorica bi se sasvim sigurno saglasila sa stavom Salmana Ruždija da se religije danas ponašaju izuzetno agresivno, ali očekuju da se s njima, s druge strane, ophodi u svilenim rukavicama. I dok je Hičens jedan pravi Don Kihot, ateista, u oklopu, s čeličnim rukavicama, opasan svim mogućim hladnim i vatrenim oružjem, nameran da unese dar-mar u taj svileni, ali opasni svet religije, Ričard Dokins je pravi engleski džentlmen, odmeren, suptilan, briljantan u svojoj naučnoj argumentaciji, koja jednako razorno podriva temelje teističkog pogleda na svet. Njihov francuski kolega Mišel Onfre je, opet, ničeanski filozof, ateista, hedonista, jedan samosvojni „gurmanski um“ koji čak ističe i estetske razloge za svoj antiteizam.
Pobjeda, 25.05.2013.
Peščanik.net, 25.05.2013.