Pre oko godinu dana objavio sam rad posvećen istorijskim korelatima nejednakosti. Koristio sam istorijske podatke (za razvijene zemlje iz perioda pre Prvog svetskog rata; za zemlje u razvoju iz perioda pre Drugog svetskog rata) iz pedesetak socijalnih tablica da bih izračunao nivoe nejednakosti. Primenom regresije na dobijene podatke – od Atine 330. godine pre naše ere do Indije 1938. godine – izradio sam tabelu koja na levoj strani sadrži podatak o utvrđenom nivou nejednakosti ili stepenu ekstrakcije (koliko je dato društvo eksploatatorsko; definicije korišćenih termina možete pronaći u radu) i paralelno prikazane varijable sa kojima bi se utvrđeni nivo mogao dovesti u vezu, kao što su BDP po glavi stanovnika, podatak da li je data zemlja kolonija, stepen urbanizacije i gustina naseljenosti. Pokazalo se da postoji korelacija između BDP-a i nivoa nejednakosti, ali ne i koeficijenta ekstrakcije; kolonizacija (očekivano) povećava kako nejednakost tako i stopu ekstrakcije. Ali najzanimljiviji je odnos prema gustini naseljenosti, koja pokazuje korelaciju i sa manjom nejednakošću i sa nižom stopom ekstrakcije.
Pretpostavio sam da gustinu naseljenosti možemo dovesti u vezu sa nižim stopama ekstrakcije (manje eksploatacije od strane bogatih) na dva načina. Prvo, veća gustina naseljenosti implicira veću pretnju za vladara eksploatatora: ako je veliki broj ljudi koncentrisan na malom području lakše je srušiti ga, pa zato ovaj obuzdava svoje eksploatatorske ambicije. Poznato je da vladari nerado žive blizu stanovništva koje bi se moglo pobuniti: Luj XIV se preselio u Versaj posle Fronda; ruski carevi su se osećali sigurnije u Carskom selu nego u Petrogradu.
Ali moguće je i drugačije tumačenje u kojem uzročnost ide u suprotnom smeru. Pretpostavimo da je vladar širokogrud i darežljiv. Ako stopa ekstrakcije opada, prihodi stanovništva rastu iznad nivoa neophodnog za prostu reprodukciju, pa se i broj stanovnika uvećava. U takvom scenariju, veća gustina naseljenosti tumači se kao rezultat opadanja nejednakosti (i nižih stopa ekstrakcije), a ne kao njihov uzrok.
Da bismo potvrdili negativnu korelaciju između gustine naseljenosti i nejednakosti, potrebno je bolje istražiti i jedno i drugo. Takođe su potrebna dodatna istraživanja koja će ukazati na usmerenje kauzalnosti. Obe mogućnosti ostavljam otvorenima, jer ne postoji način da utvrdim koja od njih je verovatnija. Moguće je i da obe deluju istovremeno.
Pre nekoliko meseci, na srodnom ali odvojenom području istraživanja, Willem Jongman, Jan Jacobs i Goertje M Klein Goldewijk (JJK) objavili su rezultate istraživanja bioloških standarda života u Rimskom carstvu zasnovanog na ispitivanju 10.000 skeleta. Kao i Willem Jongman u prethodnim radovima, pronašli su više indikatora koji potvrđuju da je dohodak u Rimskom carstvu dostigao vrhunac u 1. veku naše ere. To po sebi nije novost: više istraživača je već došlo do istog zaključka. Ono što je novo i zbunjujuće u njihovim nalazima jeste to što je ispitivanje skeleta pokazalo da je očekivani životni vek (biološki standard života) naglo opao baš u vreme kada su dohoci u carstvu dostigli vrhunac. To je u suprotnosti sa podacima za moderno doba i očekivanjem da se sa rastom bogatstva životni vek produžava. Autori su dugo razmišljali o ovoj kontradikciji i najzad zaključili da to ne mora značiti da su njihovi podaci pogrešni, a nalazi paradoksalni. Rast dohotka u Rimskom carstvu koincidira sa visokim stopama urbanizacije. Ubrzanoj urbanizaciji najviše je doprinela seoba robova iz sela u gradove kao što su Rim, Kapua, Akvileja i tako dalje. U uslovima primitivne sanitarne infrastrukture i nepoznavanja načina širenja infekcija, ubrzana urbanizacija i rast gustine naseljenosti doveli su do rasta smrtnosti. Otuda naizgled paradoksalan ishod: period najvećeg rasta dohodaka u Rimskom carstvu takođe je doba najveće smrtnosti stanovništva.
U ovom slučaju, gustina stanovništva i urbanizacija su zajedno doveli do paralelnog rasta dohotka i stope smrtnosti. Ako je u predindustrijskim društvima rast gustine naseljenosti za rezultat imao rast stope smrtnosti, moglo bi se očekivati da je na delu bila neka vrsta cikličnog mehanizma koji onemogućuje održivost visokih gustina naseljenosti. Usled delovanja tog mehanizma predmoderna društva nisu mogla ostvariti veoma visoke gustine naseljenosti, jer bi se pre toga umešala smrtnost i spustila je na neki „ravnotežni“ nivo.
Pokušajmo sada da povežemo ove nalaze (moje i one iz rada JJK). Šta dobijamo? Rast dohotka vodi do viših stopa urbanizacije i veće gustine naseljenosti; veća gustina naseljenosti smanjuje nejednakost, povećava dohotke siromašnih i dozvoljava rast populacije; broj dece u siromašnim porodicama raste. Ali onda se javlja povišena stopa smrtnosti koja usporava rast stanovništva. Tako imamo društvo sa visokom stopom nataliteta (što je omogućio dohodak iznad nivoa proste reprodukcije) i visokom stopom smrtnosti. Drugim rečima, nalazimo se u jednom maltuzijanskom svetu u kojem mehanizmi rađanja i umiranja zadržavaju veličinu populacije pod kontrolom čak i onda kada realni dohodak siromašnih ne pada na minimum. Da bi se razbio ovaj mehanizam potrebni su bolji sanitarni uslovi i bolja zdravstvena zaštita. Tako spoljašnji faktori poboljšanja zdravstvene zaštite postaju temelj održivog rasta i nižih stopa ekstrakcije u moderno doba.
Naravno, to su i dalje samo pretpostavke, ali ne bih rekao da su nerazumne. U oba slučaja smo došli do zanimljivih nalaza o gustini naseljenosti, ali izostalo je njihovo tumačenje kao i širi model procesa kojima gustina naseljenosti utiče (i trpi uticaje) drugih relevantnih promenljivih veličina. Zanimljiva tema za dalje istraživanje.
A da, tu je i teza Ester Boserup da veća gustina naseljenosti doprinosi rastu dohotka jer olakšava širenje tehnoloških inovacija. Možda i to treba dodati na spisak.
Global inequality, 29.06.2019.
Preveo Đorđe Tomić
Peščanik.net, 03.07.2019.