Kako najavljuju gradski čelnici u Beogradu, ispod Studentskog trga će se uskoro graditi garaža, a Akademski park, koji je sastavni deo trga, biće zaključan nakon ponoći. Protiv ovih poteza vlasti, uz konkretan povod seče drveća kojom je započela već druga rekonstrukcija parka u protekle tri godine, u nedelju su građani protestovali.
Verovatno će se mnogi zapitati zašto bi ljudi bili nezadovoljni time što će imati gde da se parkiraju, ili time što će im park nakon zamene drveća biti lepši i sređeniji, ili pak smanjenjem buke iz Akademskog parka tokom noći?
Ipak, da li je zaista tako, ili nam pomenute mere donose više štete nego koristi? Iako se one predstavljaju kao sasvim redovni poslovi komunalnih službi zaduženih za uređenje gradske infrastrukture i razvoj grada njihove posledice su mnogo više od pukog osvežavanja izgleda dela Beograda. Ukoliko budu sprovedeni, ovi zahvati će doprineti daljem disciplinovanju stanovništva, odnosno ograničavanju slobode okupljanja, kao i klasnoj segregaciji. Naime, ljudi sa manje materijalnih sredstava biće obeshrabreni da svoje slobodno vreme provode u javnom parku koji se nalazi u samom gradskom jezgru.
Zamena starog drveća novim sadnicama prošla je uz uobičajenu retoriku o povećanju broja stabala i ozbiljnosti opasnosti koju su po građane predstavljala stara, navodno bolesna stabla. Predstavnici Zelenila Beograd izjednačili su u razgovoru sa građanima razvijenu krošnju dosadašnjeg raskošnog drveća sa krošnjom posađenih pritkica, koje mogu da se nadaju da dostignu maksimalnu visinu od dva metra. Francuski park je prekomponovan u parterni (i sada više liči na povrtnjak), a senka je senka za njih (iako smo sigurni da nije isto u hladu divljeg kestena i ukrasne kruške). Kao i u nekim ranijim slučajevima uklanjanje drveća sa javnih površina je bila inicijalna kapisla za samoorganizovanje građana. I kao i u ranijim slučajevima i u ovom je teško poverovati da se razlozi za ovakve poteze isključivo pitanje hortikulture. Građani ne veruju da uklanjanje odraslog drveća i njihova zamena sadnicama ukrasnog drveća nema veze sa izgradnjom podzemne garaže na Studentskom trgu.
Uostalom, da li je odluka o izgradnji podzemne garaže ispod Studentskog trga opravdana, na koji način, i u čijem je interesu? Krajem šezdesetih godina ovde je otkriveno nepokretno kulturno dobro – arheološko nalazište Stari Singidunum.[1] Procenjuje se i da bi ispod čitave površine trga moralo biti vrednih ostataka, koji će iskopavanjem biti uništeni. Srpsko arheološko društvo neuspešno je pokušavalo da podigne svest javnosti i relevantnih institucija o ovom pitanju. Za razliku od arheoloških ostataka koji su u Tadeuša Košćuška sahranjeni ispod tramvajskih šina, onih koji su potpuno nepoznati i nevidljivi ispod Gradske biblioteke, ili koji će tek biti pokopani ispod novog hotela i tržnog centra u Rajićevoj – bar za ovo nalazište bi park i buduća pešačka zona mogli da posluže kao odličan i po nameni nekonfliktan prostorni okvir.
Lociranje garaže ispod Studentskog trga je neopravdano i sa stanovišta rešavanja saobraćajnih problema Beograda. Odluka o njenoj izgradnji je gest koji pokazuje da gradske vlasti zastupaju izrazito štetnu pro-automobilsku saobraćajnu strategiju.
O čemu se tačno radi? Sudeći po izjavama gradskog menadžera Gorana Vesića, ova garaža bi trebalo da bude jedna od čak petnaestak podzemnih garaža koje će biti izgrađene u narednom periodu putem javno-privatnog partnerstva. Prve četiri će se ukopati u centru grada: ispod Studentskog trga, iza Narodne biblioteke, iza Narodne skupštine i ispod Đeram pijace.
Gradovi u pogledu saobraćajne strategije mogu biti orijentisani na osnaživanje javnog gradskog saobraćaja (JGS), ili individualnog automobilskog. Tako su se mnogi veliki gradovi poslednjih godina sve brže orijentisali na strategiju limitiranja korišćenja automobila, posebno u užem istorijskom jezgru grada, dok su se postsocijalističke metropole po pravilu našle preplavljene automobilima, posebno u početnim fazama orijentacije na liberalnu ekonomiju.
Iako bi za funkcionisanje saobraćaja u Beogradu umnogome bilo bolje da se više ulaže u JGS, Beograd je doneo odluku da zadovolji potrebe narastajućeg broja automobila za parkiranjem. Ovakvo izlaženje u susret automobilistima ni u kom smislu nije neutralni i spontani odgovor na zahteve tržišta, jer strategija ima moć da usmerava tržište i kad je saobraćaj u pitanju. Proautomobilska strategija se pokazala neefikasnom u evropskim gradovima, koji su morfološki različiti od severnoameričkih, pre svega gušće izgrađeni i sa razuđenijom uličnom mrežom. Zbog toga svaka mera koja automobilima olakšava prolaz i zadržavanje posle kratkog perioda ubrzavanja dovodi do smanjenja prosečne brzine kretanja u gradu.
Kako nas informišu gradske vlasti, izgradnja garaža će biti predmet javno-privatnog partnerstva. Privatni partner dobiće zauzvrat pravo da eksploatiše izgrađene garaže, odnosno sve njihove lokacione prednosti, na zasad neodređeni broj godina. Grad se, dakle, u ime svih stanovnika odriče ovih lokacija da bi omogućio privatnom partneru da naplaćuje korišćenje automobila bogatijem sloju građana – umesto da se pomenuta sredstva usmere na kvalitetniji javni gradski prevoz, ključan za mobilnost i dostupnost javnog prostora. To je postavka u kojoj najviše gube obični građani, koji ostaju bez prava na odlučivanje o sudbini javnog prostora i istorijskih slojeva, kao što se dešava u slučaju Akademskog parka. Pri tom su vozači automobila privilegovani samo privremeno. Oni su zapravo samo prepoznati kao potencijalni izvor prihoda, u okviru modela u kom država štiti privatni kapital, a ne razmišlja o potrebama većine stanovnika.
Interesantno je da se odluka o izgradnji podzemnih parkirališta poklapa sa početkom promovisanja fantomskog projekta Beograd na vodi. Podsetimo da su Društvo arhitekata Beograda i Udruženje arhitekata Srbije u okviru niza primedbi podnesenih protiv izmena GUP 2021 u julu tekuće godine ukazali i na to da će eventualna izgradnja kompleksa Beograd na vodi u kapacitetima koje je naveo investitor napraviti potrebu za čak 40.000 parking mesta. Hipotetički, deo te potrebe bi mogla da namire nova planirana parkirališta. Ako se uzme u obzir najverovatniji scenario, da se od Beograda na vodi izgradi samo megalomanska kula i šoping mol, postaje jasnija celina zamisli u okviru koje se automobilski saobraćaj nasilno promoviše u centru grada. Kao što je na tribini Ispod površine Beograda na vodi objasnio prof. Goran Milićević, a u brojnim istupanjima objašnjavali i drugi stručnjaci iz oblasti ekonomije, urbanizma i prostornog planiranja, tržni centri su deo dijade tržni centar+parking, funkcionalne simbioze koja se uobičajeno smešta na obod grada, uz autoput ili magistralnu saobraćajnicu, na zemljište na kom je izgradnja i zadržavanje jeftinije. Postojanje TC Ušće je već nonsens sa stanovišta ekonomije, urbanizma i prostornog planiranja, koji se može tumačiti u kontekstu neoliberalnog projekta, kako sa strane korisnika koji su prihvatili imperativ mekog totalitarizma kapitalističke kulture, tako i sa strane vlasti koje su privatnom investitoru izašle u susret predavši mu povoljno na korišćenje ovu parcelu. Sada strani investitor hoće da ponovi podvig domaćeg – a gradska vlast mu otvara put protivzakonitim menjanjem zakona i planova, prihvatanjem ogromnih troškova raščišćavanja terena, a možda i izgradnjom garaža koje će koštati i uništavanja arheološkog nalazišta, ogoljavanja i onako nedovoljno bogatih zelenih površina i narušavanjem prava brojnih građana, po različitim osnovama.
Sa druge strane, može se postaviti i pitanje da li je Beograd na vodi opsena koja pod oznakom projekta od nacionalnog značaja samo i služi izmeni zakona i usmeravanju urbanističke i saobraćajne strategije odlučnije ka neoliberalnim modelima: javno-privatnom partnerstvu u urbanističkim i arhitektonskim zahvatima, investitorskom urbanizmu, privatizovanju i komercijalizaciji javnog prostora?[2] U tom smislu ove nove garaže, pa i ona ispod Studentskog parka, nastaju zahvaljujući razvaljivanju etičkih i zakonskih barijera koje su donedavno bar donekle štitile arhitektonsko, urbanističko i arheološko nasleđe grada Beograda.
Radi sprovođenja neoliberalnih strategija neophodno je disciplinovati osiromašenu većinu. Ovo disciplinovanje odvija se putem medijskih sadržaja, ali i intervencijama u prostoru i načinima korišćenja ambijenata. U tom smislu se zatvaranje Studentskog parka od ponoći do zore mora posmatrati u kontekstu sličnih mera za kojima posežu gradske vlasti Londona i drugih gradova sa dužom neoliberalnom tradicijom – zakatančivanja parkova, postavljanja klupa za jednog čoveka (da bi se nepodobni isterali iz javnog prostora), montiranja šiljaka na mestima gde se može prespavati i zabranjivanju zadržavanja na mestima gde se može sabrati.
Intervencijama u prostoru se sankcionišu okupljanje i nekomercijalne aktivnosti radi podsticanja potrošnje i obeshrabrivanja građana od učešća u političkom životu. Neoliberalizam – samo naizgled paradoksalno – putuje u paru sa retradicionalizacijom i novim konzervativizmom, tako da nije slučajno što tvrdnja da se park zatvara noću neodoljivo podseća na svojevremeno protivljenje gradskih otaca varoši beogradske da se uvede ulična rasveta jer “pošten svet noću spava”. Taj pošten svet su u dvadesetprvom veku u Beogradu zapravo preostali potrošači, iz kojih je još moguće izmusti koji dinar za parking i u kafiću.
Zbog toga su građani u protestu uništavanje drveća, čija senka ne može da se naplati, i osiromašivanje ambijenata za okupljanje, prepoznali kao pritisak vlasti da ih natera u prostor ugostiteljskog objekta u kom se za telesno prisustvo i za druženje plaća PDV.
Zbog toga izmene u pejzažu Beograda tako zlokobno podsećaju na pasus iz Hakslijeve distopije Vrli novi svet: “Jaglaci i pejzaži, ističe on, imaju jedan veliki nedostatak: besplatni su. Ljubav prema prirodi ne daje posla ni jednoj tvornici. Stoga je bilo odlučeno da se ljubav prema prirodi ukine, makar u najnižim kastama, ali da se zadrži tendencija prema korišćenju prometnih usluga.”[3]
Mašina, 24.03.2015.
Peščanik.net, 25.03.2015.
- Nalazište obuhvata terme u Akademskom parku, terme i stambenu četvrt ispod platoa kod Filozofskog fakulteta, vodovod ispred Etnografskog muzeja, itd. ↑
- Izmene u GUP 2021 otvorile su put projektima koji su do juče smatrani neprihvatljivim, omogućujući investitorima u građevinskom sektoru podizanje izgrađenosti parcele i podizanje spratnosti objekata, a samim tim i veću zaradu, bilo putem prodaje bilo putem dodatnog zaduživanja. ↑
- Huxley, Aldous. Divni novi svijet. Augist Cesarec-Zagreb/Svjetlost-Sarajevo. ↑