Postoji li europski identitet? Na ovoj smo tački zavedeni granicama našega povijesnog iskustva. Mi smo zapravo djeca jedne povijesti nacionalnih država, koje su – ne uvijek na “realističan” način, ali u svakom slučaju u općenito prihvaćenoj socijalnoj retorici – smatrane domovinama jednoga “oružja, jezika, oltara” itd., dakle legitimirane u svojoj volji za jedinstvom i nezavisnošću “prirodnim” motivima. Sličnu “nacionalnu” svijest ne možemo ni zamisliti za Evropu. Dapače, ono što nas fascinira, kada mislimo na projekt jedne Evrope kao jedinstvenoga političkog subjekta, jest upravo taj gotovo apsolutni nedostatak “prirodnih” osnova na koje se oslanja neka nacionalna svijest. Evropa može biti samo jedinstvo “kultura”, također i nadasve u smislu u kojem se taj termin suprotstavlja “prirodi”.
Iako ne vidimo – i kad bismo ih vidjeli smatrali bismo ih pogreškom, oblikom regresije u XIX. stoljeće nacionalnih država – prirodne motive ili “organska” kulturalna pripadanja, kao jezik, rasu, tlo, istu religiju, za osjetiti se Evropljanima, moramo priznati i eksplicitno artikulirati razloge zbog kojih smo, posebno odnedavno, postali svjesni da je biti Evropljanin nešto posebno; to je primarnije i fundamentalnije od naše pripadnosti Uniji koja je u izgradnji. Artikuliramo li tu razliku, možda ćemo moći odrediti europski identitet bez kojeg ti sakrosanktni pragmatički razlozi, koji nas tjeraju na izgradnju federalne Evrope, izgledaju preslabi i nedovoljno uvjerljivi za pokretanje bilo kakvog zajedničkoga političkog angažmana izvan kruga službenika na poslovima.
Ovi su pragmatički razlozi, naravno, neporecivi: posebno onaj koji je bio presudan za očeve-utemeljitelje prve Evropske zajednice za ugljen i čelik, CECA. Najprije, Evropska zajednica za ugljen i čelik, potom Evropska ekonomska zajednica (Zajedničko tržište) i, napokon, evro, pomogli su da se nisu ponovili ratovi među zemljama starog kontinenta te da Evropa postane kompetitivnije i bogatije ekonomsko područje.
No, pragmatički razlozi i interesi nisu dovoljni. Interesi koje politika mora pomiriti često su radikalno suprotstavljeni, a kako bi došlo do saglasnosti potreban je svojevrstan “dodatak duše”, dakle, etička odluka koja se ne ograničava na izračunavanje onoga što bi pojedincima više odgovaralo u terminima ekonomske zarade i/ili općenito preživljavanja.
Tražimo li, dakle, nešto analogno patriotskim vrijednostima koje su u XIX. stoljeću i prije njega funkcionirale u svrhu izgradnje nacionalnih država i njihove nezavisnosti? Da i ne: ne tražimo prirodne ili organske vrijednosti “iskonske” pripadnosti; pa ipak, tražimo nešto što se ne nameće samo s gledišta jedne funkcionalne racionalnosti nego nešto što može motivirati određeni etičko-politički izbor, a ne samo više ili manje neposrednu korisnost. Te relativno krajnje vrijednosti, koje nas mogu inspirirati, možemo upravo odrediti u raznim smislovima analizirajući razloge zbog kojih se osjećamo Evropljanima usprkos svim prirodnim razlikama koje nas odvajaju.
Ovdje ne možemo ne referirati se na iskustvo koje smo nedavno imali prilikom angloameričke invazije u Iraku. Čuti Rumsfelda kako govori da se staru Evropu mora izbaciti iz igre jer nije sposobna ići ukorak s vremenom te da novu Evropu čine zemlje spremne sudjelovati u koaliciji “spremnih” američkih kolaboranata, nije nas razbjesnilo samo zbog prvorodstvenih motiva – budući da su “staroj” Evropi pripadale i neke od zemalja koje su najviše pridonijele rođenju same ideje Evropske unije (njezini očevi sigurno nisu iz Velike Britanije, niti Španjolske ili Poljske). Za reći istinu, najviše nas je razljutila činjenica da su o Evropi odlučivali eksponenti Busheve administracije; i koji su – isključujući Francusku i Njemačku, kao i Italiju De Gasperija i Spinellija – upravo ostavljali dojam izdajica europskoga duha onako kako smo ga navikli predstavljati. Ono što Rumsfeld i Bush nazivaju Evropom izjednačuje se s vrijednostima koje ne osjećamo kao naše; i dakle evocira u nama, upravo suprotno, svijest o tome što Evropa “zaista” jest.
Nadasve – iako lista ovdje može biti sastavljena drukčijim redoslijedom, zavisno o različitim individualnim i “nacionalnim” osjećajima – postoji radikalna razlika između Evrope i Amerike s obzirom na laicizam. Naravno, poznati su nam religiozni korijeni sjevernoameričkoga društva, kada nam pripovijedaju o očevima hodočasnicima (Pilgrim Fathers) i njihovoj potrazi za apsolutnom slobodom vjerski inspirirane savjesti. No, u verziji Busha i njegovih prijatelja ova se duboka i “libertarna” religioznost američkoga duha pokazala kao ono što se bojimo da i jest: kao ideja da je “Bog s nama” i da dokaz toga leži u našoj ekonomskoj i vojnoj superiornosti.
Drukčiji, i možda naporniji, laicizam Evrope otkriva i jedan drukčiji smisao države i njezinih zadataka. Mogli bismo sve pojednostavniti i reći da se u DNA Evrope nalazi jedan gen “socijalizma” koji SAD potpuno ignorira. Postoje ozbiljni povijesni razlozi za tu razliku: u SAD-u je centralizam lokalnih, državno-regionalnih i federalnih vlada nastao “nakon” oblika “pionirske” samoorganizacije. Institucija države u SAD-u se, na različitim razinama, više “tolerira” nego smatra aktivnim činiocem zajedničkoga života. Od škole preko zdravstva do poslovnog svijeta, u američkom društvu sve se prepušta privatnicima i njihovu načinu samoorganizacije. Najzad, moguće je da takva ekstremno “liberalistička” koncepcija institucija ima korijen u obilju prostora, i fizičkog, u kojem Amerikanci još uvijek uživaju. Evropa, koja nosi teret povijesti i koja je sve siromašnija što se tiče prostora u kojem živimo, ne uspijeva misliti o državi samo u tom supsidijarnom obliku. Čak i oni liberalniji među nama svjesni su da se prostor slobodne konkurencije ne može doista zaštititi bez snažne regulativne prisutnosti javnih institucija. U tomu se sastoji onaj gen “socijalizma” koji, usprkos svim zlim udesima real-socijalizma, Evropa čuva u svojim kulturnim osnovama.
Logična je konzekvenca toga da je u evropskim društvima (na primjer, republikama koje nastaju podrivanjem monarhija) socijalna kompetencija od početka, i ne samo supsidijarno i ”dodatno”, regulirana javnim institucijama. Slažem se, možda otuda potječe i porok koji imaju Evropljani očekujući uvijek sve, ili pak previše, od vlasti. Ali otuda slijedi i jedna manje surovo darvinijanska vizija zajedničkog života. Drugim riječima, koncepcija unekoliko “sporijeg” razvoja, koja se vjerojatno i u SAD-u danas počinje činiti idealom odveć ekskluzivno kvantitativnim, a da se ne bi negativno reflektirao na traženje individualne sreće koje je ipak među priznatim pravima.
Nastavimo li razmišljati o tome zašto se osjećamo Evropljanima, a ne Amerikancima – što ćemo u budućnosti sve češće činiti – najzad ćemo neizbježno naići na drukčiju viziju egzistencije, drukčiju koncepciju toga što je “dobar život”, drukčiji egzistencijalni projekt. I na program participativne demokracije koji isključuje rigidnosti i hijerarhije koje se uspostavljaju (gotovo) nužno u društvima u kojima država prirodne razlike prije kultivira i koristi za “razvoj” sistema nego što ih korigira.
No, zbog razloga logički vezanih uz ovo, ovdje naznačenih u zametku, ali veoma prisutnih u svijesti Evropljana, kako bi rekao Benedetto Croce, “ne možemo ne zvati se Evropljanima”, posebno ako se razlikujemo od duha koji danas prevladava u američkom društvu. A sebi želimo da ova razlika postane inspirativno načelo jedne politike koja će biti u stanju podariti Evropi dostojanstvo i težinu na koje ona ima pravo u svjetskoj politici.
Preveo s italijanskog Mario Kopić
Gianni Vattimo, Čitanka, ur. Mario Kopić, Antibarbarus, Zagreb 2008.
Peščanik.net, 13.12.2009.