Referendum u AP Vojvodini o Vojvodini neophodan je zbog uspostavljanja te specifične političke zajednice na demokratske osnove, koje su primerene modernom vremenu. Direktna demokratija u najvećem broju ustava podrazumeva izjašnjavanje građana neposrednim i tajnim glasanjem, a od njih se traži mišljenje o najvažnijnim zakonima (abrogativni referendum), ili ustavnoj problematici (konstitutivni referendum). Odgovara se sa „da“ ili „ne“. Prema dejstvu, referendum može biti obavezujući ili fakultativan. Raspisivanje referenduma vrši se najčešće o pitanjima ustava, zakonodavstva, administracije, finansija ili međunarodnih odnosa.
Sva poglavlja iz uobičajenog teorijskog okvira referenduma, kao metoda neposredne, direktne demokratije, u AP Vojvodini jesu danas glavna pitanja njenih građana, koja traže odgovor. Za razliku od referenduma, plebiscit se, pogotovo o međunarodnim pitanjima upotrebljava u direktnoj demokratiji onda kada se ostvaruje pravo na samoopredeljenje.
Istorijsko pravo na sopstvenu odluku
Vojvodina je ušla u Kraljevinu Srbiju i Kraljevinu SHS (1918) plebiscitom, sa već tada manjim demokratskim kapacitetom, a mnogo većim istorijskim. Taj demokratski deficit bio je uslovljen neposrednom blizinom pustošećeg Prvog svetskog rata i odnosima pobednika i poraženih. Secesija od Austrougarske ustavne „dvojne monarhije“ bila je donesena na dve skupštine, ali sa predstavnicima otprilike 27% do 30% građana tadašnje Vojvodine, tj. reprezentima stanovništva slovenskog porekla, dok je dve trećine ostalih pripadalo „neslovenskim“ narodima – Mađarima i Nemcima. (Inače, na izborima za novosadsku skupštinu 1918, prvi put je primenjeno „opšte pravo glasa“, što nešto pojačava demokratski kapacitet tadašnjeg plebiscita.)
Međunarodno gledano, secesija austrougarskih Srba bila je omogućena Vilsonovom (Woodrow Wilson) 10. tačkom: The peoples of Austria-Hungary, whose place among the nations we wish to see safeguarded and assured, should be accorded the freest opportunity to autonomous development. (Narodima Austro-Ugarske, čije mesto među nacijama želimo da vidimo garantovano i osigurano, treba da bude omogućena najslobodnija mogućnost za autonomni razvitak.)
Narodi bivše dvojne monarhije koje su pobednici rata želeli da vide u „autonomnom“ razvoju svakako jesu slovenski, za razliku od neslovenskih, poraženih u Prvom svetskom ratu. Koji to narodi je trebalo da izraze slobodnu volju na „jugu“ bivše Austrougarske: Slovenci, Hrvati i Srbi, koji će se ujediniti (1. decembra 1918) u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca pod krunom Aleksandra Karađorđevića (nekoliko dana nakon „dve skupštine prisajedinjenja“ u Rumi i Novom Sadu).
Najveći broj Srba, nesporno istorijskog naroda u Austrougarskoj, živeo je u takođe istorijskoj Vojvodini (a geografski u Baranji, Bačkoj, Banatu i Sremu). Sa njima su od slovenskih naroda živeli i Bunjevci, Slovaci, Rusini, Hrvati (Šokci), svi sa očekivanjima „autonomnog“ razvitka. Kao najveći od slovenskih naroda, Srbi su odlučili da secesiju ostvare (i osiguraju Vojvodinu) na dva koloseka: da njihovi predstavnici (takođe izabrani na skupštini u Novom Sadu) učestvuju u radu Jugoslovenskog odbora u Zagrebu, gde se formirala grupacija naroda otcepljenih od Austrougarske, ali i da se (bez tražene saglasnosti Mađara i Nemaca), priključe Kraljevini Srbiji.
Za uzvrat, želeći da ublaže jasan demokratski deficit, dato je obećanje pred (svim) građanima Vojvodine čuvenom rečenicom glavnog radikalskog vođe u Novom Sadu: da nova država ujemčava slobodu, ravnopravnost i napredak u svakom pravcu, ne samo nama, nego i svim, pa i neslovenskim narodima koji s nama žive. Ostvarena je tako „najslobodnija mogućnost“, kako predviđa 10. Vilsonova tačka. Međutim, američki predsednik je u tački 11. definisao i posleratnu Srbiju: Romania, Serbia, and Montenegro should be evacuated; occupied territories restored; Serbia accorded free and secure access to the sea; and the relations of the several Balkan states to one another determined by friendly counsel along historically established lines of allegiance and nationality; and international guarantees of the political and economic independence and territorial integrity of the several Balkan states should be entered into. (Rumunija, Srbija i Crna Gora moraju biti ispražnjene (od tuđe vojne sile); okupirane teritorije vraćene; Srbiji dodeljen slobodan i bezbedan pristup moru; odnosi nekoliko Balkanskih država jedna prema drugoj određeni prijateljskim savetovanjem duž istorijski uspostavljenih linija pripadnosti i nacionalnosti; i međunarodne garancije političke i ekonomske nezavisnosti i teritorijalnog integriteta nekoliko Balkanskih država mora biti uneto.)
Jasno je na osnovu 11. Vilsonove tačke da Srbija dobija izlazak na more, kao nagradu za učestvovanje u ratu na strani pobednika, kao i da će na Balkanu niknuti nekoliko novih država. Širenje Srbije na sever – izvan Balkana, nije bilo predviđeno iz perspektive velikih sila i SAD. Nagrada za Srbiju, za njene nesporne i ogromne žrtve u Prvom svetskom ratu, jeste izlazak na more, a ne osvajanje teritorija Dvojne monarhije. Odluku o uvećanju Kraljevine Srbije mogli su doneti samo narodi koji su u dvojnoj monarhiji živeli na teritoriji istorijske Vojvodine, pre svega Srbi.
Širenje Srbije van Balkana, na sever, u tkivo bivše Ugarske, omogućili su dakle ne vojnici sa puškom („srpski vojnički opanak“), pod centralnom komandom francuskog savezničkog generala Franš D’Eperea, kako se to često pretpostavlja (posle toliko isticane fotografije „ulaska srpske vojske u Novi Sad“, inače već oslobođen i sa naoružanim novosadskim Srbima iz Narodnog odbora, koje su srpski vojnici odmah razoružali) – nego Srbi istorijske pokrajine koju su odvajkada nazivali Vojvodinom. Oni su kao živi štit bili vekovna prepreka turskom osvajanju Evrope, a Vojvodina je bila nagrada za tu viševekovnu borbu, u kojoj su učestvovali i drugi slovenski narodi (i Rumuni).
Naravno da je Kraljevina Srbija, ekonomski ruinirana, sa velikim gubitkom stanovništva, sada osetivši udobnu poziciju saveznika i obećavši ustavnu parlamentarnu monarhiju pod lozom Karađorđevića, iskoristila želju svih slovenskih (i južnoslovenskih) naroda da napravi južnoslovensku državu, koja će se, nakon završne diplomatske pobede u Trijanonskom dvorcu (4. juna 1920) u Versaju, prostreti od Prokletija do Alpa, od jadranskih ostrva do Karpata.
Idila među narodima trajaće kratko. Uvidevši da je njihovo pravo na autonomni razvitak ugroženo ambicijama srpskog dvora i njegove kamarile, agresivnih srpskih radikala, a suočeni sa istorijskim ćorsokakom i prevareni od junačke braće – bivši državljani Austrougarske će tridesetih godina zatražiti federalizaciju južnoslovenske države zagrebačkim i novosadskim punktacijama.
Diktaturom kralja Aleksandra (od 6. januara 1929) i suspenzijom demokratije, pogaženo je srpsko obećanje dato velikim silama da će južnoslovenska država biti ustavna i parlamentarna. Nesposoban za federalizaciju države, suočen sa ubistvima hrvatskih prvaka u skupštini u Beogradu od strane ekstremno nacionalističkih radikala (nakon sarkastičnog pitanja o ceni srpskih žrtava u Prvom svetskom ratu) – kralj je odlučio da mu više nije potreban posrednik između krune i naroda.
To je pokazalo da državno-pravni rezon Srbije ostaje hegemonija i nasilna vladavina nad narodima južnoslovenske zajednice, kao i njihova ekonomska eksploatacija, sa federalizmom kao neprihvatljivim modelom suverenosti naroda (mada će to biti simulirano neistorijskim banovinama i dekoncentracijom vlasti). Koliko je federalizacija bila imperativna u posrnuloj kraljevini, načetoj fašističkim organizacijama, pokazuje pobednička koncepcija Komunističke partije, u osvit Drugog svetskog rata, koja se, osim na antifašizmu, bazirala i na federalizmu buduće Jugoslavije.
Građanima Vojvodine ostalo je nepotrošivo istorijsko pravo na autonomni razvitak, usvojeno u američkom kongresu i potvrđeno Trijanonskim ugovorom. Ono je praktikovano pre svega od strane Srba, koji su ga kasnije podelili sa svojim neslovenskim sugrađanima. To pravo nije iscrpljeno ulaskom u Srbiju (ni 1918, niti 1944), odnosno južnoslovensku zajednicu, niti je prestalo da važi u socijalističkoj Srbiji i Jugoslaviji (u jednopartijskom sistemu Komunističke partije), a pogotovo nije ukinuto srpskim višestranačkim ustavnim bravurama od Miloševića do Koštunice-Nikolića-Tadića (1990-2006).
To pravo imanentno je i bivšim i današnjim građanima Vojvodine, jer ga se oni (između ostalog) nikada nisu odrekli. Danas se to njihovo istorijsko i nepotrošivo pravo ogleda u potrebi najšireg demokratskog izjašnjavanja o osnovnim državno-pravnim pitanjima. Zbog toga demokratski poredak u AP Vojvodini počinje prethodnim obavezujućim konstitutivnim referendumom.
Sa druge strane, ne može biti nijednog ustavnog uređenja u kojem će građani Vojvodine živeti, a da se ne usaglasi sa njenim ustavom, referendumom u samoj Vojvodini. I to kao jednoj izbornoj jedinici. Zbog toga je referendum u Vojvodini o Vojvodini – neminovnost (bilo kojeg i bilo kakvog) demokratskog poretka.
Politički subjektivitet i referendumsko pravo
Nova istorijska situacija u kojoj su se građani Vojvodine našli na kraju XX i početku XXI veka, bez izjašnjavanja o raspadu države u čiji sastav su ušli svojom odlukom pre skoro 100 godina, bez izjašnjavanja o uključivanju u države nastale posle etničkih krvavih ratova i pljačke na Balkanu – danas, u novom tehnološkom globalnom vremenu, zahteva slobodno, temeljno demokratsko izjašnjavanje o državno-pravnoj poziciji i osnovnim načelima političkog uređenja, i same Vojvodine i zajedničke države.
Istorijsko utemeljenje političkog subjektiviteta današnje Autonomne pokrajine Vojvodine i nepotrošivog prava da odlučuje o sebi, izvire iz sledećeg:
1. Vojvodina, rođena kao politička ideja srpskog naroda, zamišljena je na srednjevekovnim principima kao teritorija i politička zajednica kojom će vladati srpski vojvoda. Nastala u „tuđoj“ državi (Habzburškoj monarhiji, potonjoj Austrougarskoj), gde je srpski narod bio manjina, takva „vojvodovina“ bila je tražena, proklamovana, ostvarivana i priznavana tokom dva veka kao personalna, verska, teritorijalna i politička autonomija:
– carskim privilegijama srpskom narodu (XVII i XVIII vek), sa pravom izbora crkvenog i svetovnog poglavara (patrijarha i vojvode);
– ustanovljenjem Karlovačke (Krušedolske) mitropolije (1695, 1713);
– zahtevima Temišvarskog sabora o posebnoj teritoriji srpskog naroda (1790);
– proglasom Majske skupštine i praktikovanjem državne vlasti na svojoj teritoriji (izbor patrijarha Rajačića i vojvode Šupljikca, odluke i rad Glavnog odbora, vojna organizacija, nacrt Ustava Vojvodine srpske 1848/49);
– postojanjem carske krunovine Vojvodstvo Srbije i Tamiški Banat (1849-1860);
– zahtevima Blagoveštenskog sabora (1861) o potrebi ustanovljenja federalne jedinice (države) Vojvodine u okviru Austrougarske;
– političkom borbom u ugarskom i hrvatskom saboru o potrebi „zaokruživanja“ županija („Švajcarska na istoku“), radi ustavnog ozakonjenja personalne autonomije srpskog naroda (1869-1890).
2. Vojvodina je početkom XX veka, nakon pokušaja homogenizacije nemađarskih naroda Ugarske (Aponjijev zakon, 1907), posle Prvog svetskog rata, odlukom 757 izabranih delegata slovenskih naroda Srema, a potom i Bačke, Baranje i Banata, 24. i 25 novembra 1918, na skupštinama u Rumi i Novom Sadu proglasila secesiju od Ugarske i sa svojom pokrajinskom vladom (Narodna uprava) i Velikim narodnim savetom – priključila se Kraljevini Srbiji, odnosno preko zagrebačkog Jugoslovenskog odbora – Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Vlast u Vojvodini ukinuta je 1919, a naterana od radikalske vlasti, pokrajinska vlada demisionirala je vladi Kraljevine SHS.
3. U Srbiji i južnoslovenskoj zajednici, istorijska pokrajina Vojvodina je, nakon 10 godina ekonomskog propadanja „u svojoj državi“ i prinudnog menjanja etničke strukture (posrbljavanja), zajedno sa Šumadijom 1929. postala upravna, a 1931. samoupravna jedinica kraljevine – pod nazivom Dunavska banovina, na čijem je čelu bio neistorijski i nametnuti ban, kako će ostati sve do aprilskog sloma 1941.
Nezadovoljstvo u Vojvodini kulminiralo je 1932/33, kada su novosadskim punktacijama tražene ustavne reforme kraljevine, gde bi Vojvodina (sa Sremom) bila jedna federalna jedinica, ravnopravna sa drugim istorijskim pokrajinama koje su 1918. ostvarile pravo na samoopredeljenje prema Vilsonovim načelima.
4. Za vreme Drugog svetskog rata, u rastrgnutoj državi između fašističke Mađarske (Baranja i Bačka), Nemačke (Banat i deo Srbije) i Nezavisne države Hrvatske (Srem), antifašistički otpor u pokrajini rodio se 23. juna 1941. pod Glavnim štabom naroodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Vojvodine (formiranim od strane Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu) i Štabom NOVPO Srema, koji su delovali samostalno i nisu imali vezu sa ekvivalentnim organima u Srbiji. Do oslobođenja je na teritoriji Vojvodine ratovalo 15 brigada pod imenom Vojvođanske brigade.
Iako Vojvodina nije bila pomenuta u zaključcima Drugog zasedanja AVNOJ-a (29. novembra 1943), zbog opredeljenja komunističkog rukovodstva da se federalizam buduće Jugoslavije gradi na suverenitetu konstitutivnih naroda, ali i zbog pretnji komunista Srbije, na Velikoj antifašističkoj narodno-oslobodilačkoj skupštini Srbije godinu dana kasnije, 9. novembra 1944, u ime vojvođanske delegacije je rečeno: U našoj Vojvodini, drugovi i drugarice, ima više slovenskih naroda. Na mnogobrojnim skupštinama i konferencijama narod se izjasnio za autonomiju Vojvodine u okviru jedne federalne jedinice u federativnoj Jugoslaviji… Ali naš slovenski narod, naročito Srbi u Vojvodini, koji su čvrsto povezani sa svojom braćom s ove strane Save i Dunava žele da budu u što boljim odnosima sa braćom Srbijancima, sa slobodnom demokratskom Srbijom. Mi Vojvođani uvereni smo da ćemo izabrati svoj pravi, čvrsti put i čvrsto stati u velikoj zajednici, novoj federativnoj Jugoslaviji.
Dan kasnije, u izveštaju najvišeg komunističkog i ratnog rukovodioca Srbije kaže se i ovo: Pitanje Vojvodine će rešiti sam narod Vojvodine i to na takav način da će istovremeno učvrstiti svoju vezu sa Srbijom i obezbediti sebi ona posebna specifična prava koja proizilaze iz posebnog, specifičnog položaja Vojvodine. Kao što vam je poznato Vojvodina se nalazi sada pod vojnom upravom i uglavnom iz tih razloga nije došlo do konkretnog i konačnog izjašnjenja Vojvođana po tom pitanju.
5. AP Vojvodina je u jednopartijskoj, socijalističkoj Srbiji i Jugoslaviji donela sledeće akte:
– Statut AP Vojvodine u NR Srbiji (Narodna skupština AP Vojvodine na Drugom redovnom zasedanju 23. i 24. maja 1948); taj statut potvrđen je odlukom Narodne skupštine NR Srbije 30. oktobra 1948. Između ostalog, Narodna skupština AP Vojvodina bila je nadležna za izbor i razrešenje sudija Vrhovnog suda AP Vojvodine (član 22.);
– Statut AP Vojvodine (Narodna skupština AP Vojvodine na Petom redovnom zasedanju Drugog saziva, 19. marta 1953). Autonomija AP Vojvodine dobila je i u sadržini i u obimu, pre svega samoupravu u svim poslovima koji su od posebnog interesa za AP Vojvodinu, kao i javne poslove i javne službe na njenom području. Uvedeno je pravo referenduma (član 13) i Izvršno veće;
– Statut AP Vojvodine (Narodna Skupština AP Vojvodine, 13. aprila 1963) u kome se AP Vojvodina (njena skupština) između ostalog stara o zaštiti prava narodnosti – nacionalnih manjina koje žive u Pokrajini i o njihovom ravnopravnom učešću u društvenom životu (član 8), osniva Pokrajinske fondove; donosi opšte propise-odluke; raspisuje referendum; donosi regionalni plan i plan prostornog razvoja Pokrajine (član 39);
– Ustavni zakon socijalističke autonomne pokrajine Vojvodine (SAPV) sa Zakonom o sprovođenju Ustavnog zakona SAPV (21. februar 1969). U osnovnim načelima se kaže: Socijalistička AP Vojvodina nastala je u zajedničkoj borbi naroda i narodnosti Jugoslavije u narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji i na osnovu slobodno izražene volje stanovništva – naroda i narodnosti Pokrajine i federalne Srbije, udružila se u Socijalističku Republiku Srbiju, u okviru SFR Jugoslavije.
Referendumsko pravo na nivou opštine i Pokrajine ovako je definisano: Putem referenduma građani neposredno odlučuju o pitanjima koja su od značaja za pojedina mesta, opštinu ili Pokrajinu. Skupština opštine i Skupština SAP Vojvodine može raspisati referendum radi prethodnog izjašnjavanja građana o pojedinim pitanjima iz svoje nadležnosti, ili radi potvrđivanja zakona, odluka i drugih opštih akata (član 47)… Godinu dana po sprovedenom referendumu ne može se doneti Pokrajinski zakon ili drugi opšti akt protivan odluci biračkog tela (član 48.).
U poglavlju o Ostvarivanju prava narodnosti, član 62: Pripadnici narodnosti koji žive u Socijalističkoj Autonomnoj Pokrajini Vojvodini u svemu su ravnopravni sa pripadnicima ostalih naroda koji žive u Pokrajini i imaju slobode, prava i dužnosti građana utvrđene Ustavom i zakonom, pravo slobode upotrebe svog jezika, izražavanja i razvijanja svoje kulture i osnivanja organizacija i ustanova koje obezbeđuju ova prava. Radi ostvarivanja ravnopravnosti naroda i narodnosti i njihovoh jezika i pisama ovim Ustavnim zakonom, zakonom i statutom opština, radnih i drugih samoupravnih organizacija obezbeđuje se ravnopravna upotreba mađarskog, slovačkog, rumunskog i rusinskog jezika…
Skupština Socijalističke AP Vojvodine neposredno i isključivo donosi Ustavni zakon SAP Vojvodine, donosi pokrajinske zakone; daje autentično tumačenje pokrajinskih zakona; donosi društvene planove Pokrajine, pokrajinski budžet i završni račun; donosi regionalne prostorne planove i regionalni prostorni plan Pokrajine; raspisuje referendum; osniva pokrajinske fondove (član 83).
O promeni Ustavnog zakona, kao najvišeg akta Pokrajine, osim amandmana, koji upućuju „sva veća Skupštine“, postoji mogućnost promene i referendumom: Referendum o promeni Ustavnog zakona raspisuje predsednik Skupštine; referendum se mora održati u roku dva meseca od dana kada predlog za promenu Ustavnog zakona nije usvojen u istovetnom tekstu u većima Skupštine. Promena Ustavnog zakona usvojena je na referendumu ako za nju glasa većina svih birača na teritoriji Socijalističke Autonomne Pokrajine Vojvodine; tu promenu proglašava Pokrajinsko veće. O promeni Ustavnog zakona koja, po navedenom postupku, ne bude usvojena na referendumu, Skupština ne može ponovo odlučivati pre nego što protekne godinu dana od dana održanog referenduma (član 116).
U glavi XI, o Sudovima i javnom tužilaštvu, kaže se: Na području Pokrajine sudove osniva Skupština SAP Vojvodine. U SAP Vojvodini postoji Vrhovni sud Vojvodine, sa položajem, pravima i dužnostima Republičkog vrhovnog suda (članovi 147 i 148).
– Ustav Socijalističke Autonomne Pokrajine Vojvodine (28. februara 1974), donesen je nakon ustavnih amandmana 1971. i 1972. U uvodnom delu o osnovnim načelima se kaže: Narodi i narodnosti Vojvodine su, u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji, u procesu stvaranja SFRJ… izražavajući svoje istorijske, ekonomske, nacionalne i kulturne interese stvorili Socijalističku AP Vojvodinu. Narodi i narodnosti Vojvodine u socijalističkoj revoluciji, na osnovu slobodno izražene volje stanovništva – naroda i narodnosti Vojvodine i Srbije, polazeći od istorijske povezanosti, svesni da zajednički život i trajan interes i neophodan uslov napretka i razvoja svakog naroda i narodnosti posebno i svih zajedno, udružili su se u Socijalističku Republiku Srbiju u okviru Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije… U Socijalističkoj AP Vojvodini, kao delu Socijalističke Republike Srbije i konstitutivnom elementu jugoslovenskog socijalističkog federalizma, radnička klasa i radni ljudi, narodi i narodnosti ostvaruju svestrani socijalistički i samoupravni preobražaj i razvitak u kome se potvrđuju i dalje razvijaju istorijski osnovi i društveno-politička sadržina autonomije.
Skupština Socijalističke Autonomne Pokrajine Vojvodine odlučuje o promeni Ustava SAPV, daje saglasnost na promenu Ustava SFRJ, utvrđuje politiku i odlučuje o osnovnim pitanjima od značaja za politički, privredni, socijalni i kulturni život, narodnu odbranu i društveni razvitak Pokrajine; donosi društveni plan, budžet i završni račun, razmatra pitanja iz oblasti spoljne politike i međunarodnih odnosa i daje saglasnost na zaključivanje međunarodnih ugovora koji zahtevaju donošenje novih ili izmenu važećih pokrajinskih zakona… raspisuje pokrajinski referendum, odlučuje o obrazovanju novih opština, osniva sudove…
Ovim Ustavom ustanovljena je i Narodna banka Vojvodine, a takođe i nov oblik izražavanja – Opšti sabor Pokrajine: Predsedništvo SAP Vojvodine može sazvati Opšti sabor SAPV, koji sačinjavaju Skupština SAPV, delegati samoupravnih organizacija i zajednica i društveno-političke organizacije određene dogovorom u okviru Socijalističkog saveza radnog naroda Vojvodine. Opšti sabor povodom razmatranja određenih pitanja može donositi rezolucije i deklaracije (član 349).
Glava V Ustava definiše i određuje rad Ustavnog suda Vojvodine, a Glava VI rad Vrhovnog suda Vojvodine, javno tužilaštvo Vojvodine i pokrajinskog društvenog pravobranioca samoupravljanja. O promeni Ustava APV, odlučuje Skupština SAPV. Posebno je važan član 427: O davanju saglasnosti na promenu Ustava Socijalističke Republike Srbije u pitanjima od interesa za Republiku kao celinu, odlučuje Skupština SAP Vojvodine dvotrećinskom većinom svih delegata. Ovaj član biće ukinut Amandmanom LV 1989. godine, političkim pritiskom iz Beograda i otvoriti put za ustavnu degradaciju i suspenziju dostignutih prava AP Vojvodine.
Referendumsko pravo u Vojvodini bilo je ustanovljeno Statutom AP Vojvodine 1953. godine. To pravo razvijano je u pravnoj legislativi sve do 1990. godine.
Degradacija i suspenzija dostignutih sloboda i prava AP Vojvodini, političkih, građanskih, ekonomskih, kulturnih, organizacionih, pravosudnih, etničkih i drugih, dogodila se Ustavom Srbije iz 1990. U njemu je utvrđeno da u Republici Srbiji postoje dve autonomne pokrajine kao oblici (samo) teritorijalne autonomije, za čije statute je potrebno pribaviti prethodnu saglasnost Narodne skupštine Republike Srbije. Tako je Odluka o davanju prethodne saglasnosti na predlog Statuta AP Vojvodine potpisana u Beogradu 22. maja 1991, a Statut AP Vojvodine oktroisan 18. juna 1991. Sve nadležnosti AP Vojvodine ograničene su u skladu sa zakonom za čije je donošenje nadležna Narodna skupština Republike Srbije. Ukinuto je pravo referenduma. Ustavna suspenzija referendumskog prava trajala je od 1990. do 2007. godine.
Vojvodina u nedemokratskim režimima
Od plebiscita 1918. (održanog u nominalnoj, ratom poraženoj Austrougarskoj), o Vojvodini se odlučivalo u društvenim okolnostima i pod režimima u kojima je bio evidentan manjak demokratskih i građanskih sloboda.
– Dunavska banovina je pripremana i nastala u okviru diktature kralja Aleksandra.
– Odluke u narodno-oslobodilačkom ratu i antifašističkom pokretu bile su donošene u oružanoj borbi, pod nemačkom okupacijom i pod uticajem Komunističke partije.
– Nakon oslobođenja Jugoslavije, svi statuti i Ustav AP Vojvodine donošeni su u jednopartijskom sistemu, kao rezultat partijskih dogovora i konačnog arbitriranja doživotnog predsednika SFRJ Josipa Broza Tita.
– Suspenzija autonomnih prava i degradacija AP Vojvodine, prvo Amandmanima (1988) pa Ustavom Srbije iz 1990, pripremana je i realizovana takođe u jednopartijskom sistemu, a nakon grubih unutarpartijskih obračuna (Savez komunista Jugoslavije) i referenduma u čitavoj jednopartijskoj Srbiji (jul 1990). Taj referendum je odlučio da se prvo donese Ustav, a onda su raspisani prvi višestranački izbori u novijoj Srbiji, pod dominacijom i kontrolom tajnih službi novoformirane Socijalističke partije Srbije. Program je bio objedinjavanje srpskog naroda u unitarnu državu. Istovremeno, delegati Skupštine Kosova proglašavaju Kačanički ustav (jul 1990), kojim otpočinje proces secesije. Pravdajući to stanjem na Kosovu, oduzete su autonomne ingerencije i AP Vojvodini.
– Za vreme režima Slobodana Miloševića, Srbija je raspisala dva referenduma: 1992. (o državnim simbolima, kada je ostavljena petokraka na grbu Srbije) i 1998. (o neučestvovanju stranih posrednika u rešavanju pitanja Kosova i Metohije), koji su poslužili režimu da učvrsti svoju vlast i legitimizuje vođenje ratova, ali i da međunarodno izoluje Srbiju.
– Nakon pobede Demokratske opozicije Srbije – DOS u jesen 2000, umesto obećanog novog ustava Srbije i političkog rešenja negirane autonomnosti AP Vojvodine, u smislu vraćanja izvršne, zakonodavne i sudske nadležnosti (koja je takođe bila izborno, pokrajinsko obećanje DOS-a), u dogovoru nove vladajuće, ideološki šarolike političke elite, koja je svojim radom umnogome podsećala na neki novi politbiro – problem AP Vojvodine i njenih prava rešen je 2002. tzv. omnibus zakonom (Zakon o vraćanju nadležnosti Vojvodine) u jednoj od najsramnijih rasprava u novijoj istoriji srpskog parlamentarizma, kada je Skupština AP Vojvodine, kao predlagač prihvatila 19 od 30 korekcija Vlade Republike Srbije, a zakon izglasan sa tesnom većinom, ostavivši AP Vojvodinu i dalje bez imovine, izvornih prihoda i pratećih nadležnosti, sa obećanjem novih omnibusa. I ova epizoda „delimičnog vraćanja nadležnosti“ rezultat je nagodbe političke elite unutar DOS-a.
– Aktuelni Statut AP Vojvodine, napisan je i donet u vladajućoj većini Skupštine AP Vojvodine 15. oktobra 2008, nakon dramatične rasprave i odmah upućen Republičkoj Skupštini na razmatranje. Statut je razmatran i potvrđen godinu dana kasnije, 30. novembra 2009. u republičkoj skupštini sa 137 glasova (od 250). Od kada je njegov sadržaj bio napisan od uskog kruga vladajuće partije u pokrajinskoj izvršnoj vlasti, pa do njegovog potvrđivanja, traje kampanja protiv Statuta, kao i političkog subjektiviteta AP Vojvodine od grupe beogradskih intelektualaca i srbijanskih partija unitarističke orjentacije.
U ovom trenutku, sadržaj Statuta AP Vojvodine je na Ustavnom sudu Srbije. Donošenje Statuta u Skupštini AP Vojvodine, proces njegovog potvrđivanja, rasprava u Skupštini Srbije, kao i trenutni spor služili su kao sredstvo za osporavanje unutrašnje politike vladajuće koalicije na čelu sa Demokratskom strankom, koja je na vlasti u AP Vojvodini i stožer je kreiranja, odnosno oktroisanja nadležnosti AP Vojvodine.
U toliko čekanom višepartijskom sistemu (1990-2012), za 22 godine, AP Vojvodina kao posebna politička zajednica nije bila pitana niti o jednom državno-pravnom pitanju. Građani AP Vojvodine su se odazivali na pozive države Srbije i njene referendume, ali bez podataka o izlaznosti i procentu glasova „za“ i „protiv“ u samoj AP Vojvodini, osim rezultata referenduma o (ne)prihvatanju aktuelnog Ustava 2006.
Toj činjenici ignorisanja broja glasova građana AP Vojvodine i njihovog utapanja u ukupan broj republičkih glasova, bitno je doprinelo izborno zakonodavstvo, gde je Srbija jedna izborna jedinica u izborima za republičku skupštinu i održavanje državnog referenduma. Od 1990 do 2006, od kada dva miliona Albanaca ne učestvuje u političkom životu Srbije, pojavila se zloupotreba broja poslanika sa Kosova i Metohije, tako da je politička elita Srbije vladala Srbijom (i Vojvodinom) koristeći pun obim broja republičkih poslanika sa Kosova, a u stvari su se i izbori i referendumi dobijali bez dva miliona stvarnih stanovnika Kosova.
Svi izbori u višestrančju (1990-2006) bili su fasada državnog nasilja nad demokratijom. U tome su učestvovale ne samo sve današnje partije u Srbiji, nego i ogroman broj nevladinih organizacija zaduženih po raznim osnovama za ljudska prava, izbore, transparentnost itd. Na taj način, politička elita Srbije koja je neposredno nasledila komunističku elitu (i umnogome nastala iz nje), koja je suspendovala demokratiju u zamenu za višepartizam, koja je vladala celinom Srbije – zbog i pomoću Kosova, prenela je u nasleđe odnos negiranja političkog subjektiviteta AP Vojvodine i ondašnjoj opoziciji, a sada vlasti u državi.
Pitanje političkog subjektiviteta AP Vojvodine rešavano je odnosnom političkih snaga, u kome je defanzivna, pomirljiva, estradna autonomaška politička elita AP Vojvodine bivala marginalizovana, potkupljena sinekurama, a onda i neutralisana raznim zakonskim rešenjima, pre svega onima o političkom organizovanju.
Vojvodina danas i referendumsko pravo
Zakonski okvir u kome bi referendum u Vojvodini mogao da se odigra, definisan je Statutom AP Vojvodine. Prvo, u njemu je jasno istaknuto da su nosioci prava na pokrajinsku autonomiju građani AP Vojvodine (čl. 4), a to pravo i njegovo ostvarivanje definisano je članom 5: Građani AP Vojvodine samostalno ostvaruju svoja prava i izvršavaju svoje dužnosti utvrđene Ustavom Republike Srbije (u daljem tekstu: Ustav), zakonom, Statutom Autonomne Pokrajine Vojvodine (u daljem tekstu: Statut) i opštim aktima organa AP Vojvodine. Građani AP Vojvodine svoje pravo na pokrajinsku autonomiju ostvaruju neposredno, narodnom inicijativom ili referendumom i putem svojih slobodno izabranih predstavnika.
O referendumu u AP Vojvodini govore sledeći članovi Statuta:
– u članu 3 (o Teritoriji AP Vojvodine): Referendum je punovažan ako je na njemu glasala većina građana koji imaju izborno pravo i prebivalište na teritoriji AP Vojvodine;
– u članu 27 (o nadležnostima AP Vojvodine) gde Vojvodina putem svojih organa – raspisuje pokrajinski referendum;
– članu 35 u kome se u delokrugu rada Skupštine AP Vojvodine prepoznaje da je ona ta koja raspisuje pokrajinski referendum;
– članu 41: Skupština odlučuje dvotrećinskom većinom glasova ukupnog broja poslanika o raspisivanju referenduma na svojoj teritoriji;
– članu 45. (o Referendumu): Skupština može odlučiti da o pojedinim pitanjima u njenoj nadležnosti odluku donose građani – referendumom. Skupština je dužna da raspiše pokrajinski referendum ako zahtev za njegovo raspisivanje podnese najmanje 30 000 birača. Odluku donetu na referendumu proglašava Skupština.
Iz ovoga je jasno da Skupština AP Vojvodine može samostalno da odluči da raspiše referendum (ako dve trećine poslanika odluče tako), a da je dužna da ga raspiše ukoliko se prikupi 30.000 potpisa u okviru narodne inicijative.
Referendum kao demokratski izazov
Referendum u Vojvodini treba da odgovori na više aktuelnih političkih i demokratskih izazova:
– Da li AP Vojvodina želi da odlučuje sama o sebi i da sobom upravlja, odnosno da ima svoj Ustav (osnovni zakon) u kome bi se definisala njena zakonodavna, sudska i izvršna vlast (NUTS 2)?
– Da li AP Vojvodina želi da bude deo nereformisane, centralizovane države Srbije, koja ignoriše njen politički subjektivitet?
– Da li AP Vojvodina želi da bude sastavni, ravnopravni deo federalizovane države Srbije?
– Da li je AP Vojvodina spremna da na svojoj teritoriji ostvari visok nivo demokratskih, nacionalnih, građanskih, političkih i ekonomskih sloboda, da se sama decentralizuje i garantuje konsenzualnu i direktnu demokratiju svojim Ustavom (osnovnim zakonom)?
– Da li AP Vojvodina, svojim referendumom i demokratskom voljom može inicirati transformaciju zajedničke države Srbije u stvarno demokratsku i decentralizovanu državu?
Odgovori na ova pitanja neophodna su građanima Autonomne Pokrajine Vojvodine, ali jednako i građanima Republike Srbije. Od iznuđene samostalnosti države (referendum u Crnoj Gori) i netransparentno donetog ustava Republike Srbije (2006), građani se nisu niti o jednom ključnom pitanju neposredno ili posredno izjašnjavali, a posebno u kakvim demokratskim, političkim i državnim okvirima žele da žive.
Dve prilike su propuštene u bližoj istoriji: 2000 godine, nakon obaranja režima Slobodana Miloševića, iako je prvo izborno obećanje DOS-a bilo donošenje novog ustava, onda kada je bilo moguće organizovati ustavotvornu skupštinu – i uoči secesije Kosova, a pre ustava iz 2006, kada je izostala stvarna demokratska rasprava. Rezultat je bio Tadić-Koštunica-Nikolićev antievropski ustav, koji je ponudio Kosovu suštinsku autonomiju, dok je za AP Vojvodinu rezervisao nižerazredan (statutarni) akt i republički Zakon o sprovođenju nadležnosti.
Činjenice koje opravdavaju izjašnjavanje građana AP Vojvodine o državno-pravnom položaju na referendumu jesu sledeće:
– Na pokrajinskim izborima 2000. godine, protiv režima SPS-a, JUL-a i radikala (crveno-crne ratne koalicije pod kontrolom bračnog para Milošević), AP Vojvodina je plebiscitarno glasala za platformu DOS-a potpisanu u Novom Sadu – za vraćanje izvršne, zakonodavne i sudske vlasti AP Vojvodini. Na toj osnovi DOS je osvojio 118 od mogućih 120 mandata za poslanike Skupštine AP Vojvodine;
– Na referendumu za potvrđivanje Ustava Republike Srbije 2006, nakon imperativnog medijskog i dvodnevnog glasanja, uz upadljivo odsustvo međunarodne zajednice i bez stranih posmatrača, taj ustav u AP Vojvodini nije potvrđen – jer ga preko 56% građana nije prihvatilo;
– Referendum, kao metod direktne demokratije dozvoljen je aktuelnim Statutom AP Vojvodine, a nakon građanske incijative i prikupljenih 30.000 potpisa, Skupština AP Vojvodine je dužna da ga raspiše;
– AP Vojvodina je jedina subdržavna politička zajednica u Republici Srbiji koja ima izborima potvrđenu Skupštinu i Vladu i kao takva ima kapacitet da donese odluku o referendumu, odnosno da potvrdi građansku incijativu o referendumu;
– AP Vojvodina je jedini deo bivše federalne države (SFRJ) kojoj je ukinut nivo ranije dostinutih političkih prava, pučističkim ustavom Srbije iz 1990. (što je potvrđeno 2006), a to je nivo izvršne, zakonodavne i sudske nadležnosti (u okvirima autonomnosti), ostvarene Ustavom AP Vojvodine iz 1974, dok su sve ostale federalne jedinice bivše SFRJ svoju političku zajednicu podigle na nivo državne nezavisnosti;
– Ustavom Republike Srbije zagarantovani budžetski prihod (7%) AP Vojvodini je kontinuirano i realno ugrožen, jer nema institucije koja bi arbitrirala u eventalnom sporu AP Vojvodine i Republike Srbije, što ukazuje na ozbiljan demokratski ustavni deficit u suštinskom pitanju ovako izdržavane, finansijski fiksirane, nekompetitivne, netržišne i nedemokratske „autonomije“ AP Vojvodine;
– AP Vojvodina nema svoje (bilo kojim dokumentom garantovane) izvorne prihode, tako da je svaka autonomija Vojvodine fasadna, pod direktnim nadzorom partitokratske elite Republike Srbije i uslovljena raznim političkim nagodbama, što AP Vojvodinu dovodi u neokolonijalni položaj;
– AP Vojvodina je u ranijim periodima bila razvijeniji deo države, dok je u poslednjih 30 godina gubitak političkih prava nosio i gubitak ekonomske moći, društveno propadanje i dovođenje Vojvodine na nivo ekonomski nerazvijenog dela države;
Uspeh referenduma u AP Vojvodini mora se odnositi na vraćanje (restituciju) političkih prava imanentnih stvarnoj autonomnoj (samozakonodavnoj) zajednici, sledeći preporuke Londonske mirovne konferencije (1992) o bivšoj SFRJ i poštujući Rezoluciju Evropskog parlamenta iz 2006. Samozakonodavnost je neophodno regulisati sopstvenim aktom – ustavom (ili osnovnim zakonom) AP Vojvodine.
Taj ustav treba da bude izraz ukupnih demokratskih težnji svih građana AP Vojvodine, njenih lokalnih samouprava i etničkih zajednica. Ukoliko se to ostvari, sledeći korak nužno podrazumeva i trasformaciju sada tvrdo centralizovane države Republike Srbije u federalnu državu. Federalizacija Republike Srbije bila bi jedini stvarni korak ka temeljnoj decentralizaciji i demokratizaciji kompleksne države. Uspeh referenduma u AP Vojvodini i izjašnjavanje njenih građana da ostvare pravo na autonomiju, na ustavom utemeljenu autonomnu pokrajinu, potvrđuje Republici Srbiji pravo na državnost i federalnu transformaciju.
Neuspeh referenduma u AP Vojvodini nastavio bi kurs aktuelne političke scene u Republici Srbiji i za jedno vreme opredelio političku konzervaciju slabih pokrajinskih institucija i ukupnog demokratskog zastoja, a moguće i ukinuo važeći Statut AP Vojvodine i suspendovao, ili obesmislio Zakon o nadležnostima.
Suspenzija (medijska, politička ili nasilna) referendumskog prava AP Vojvodini ili suspenzija rezultata pozitivnog referenduma za ustavno definisanje federalne pozicije AP Vojvodine, vodi zajedničku državu ka daljoj dezintegraciji, jednako kao i svih državnih zajednica u kojima se Republika Srbija nalazila od 1988, tj. Ustava Republike Srbije iz 1990. (SFRJ, SR Jugoslavija, Državna zajednica Srbije i Crne Gore i provizorijum Republike Srbije nakon secesije Kosova).
I uspeh i neuspeh referenduma u AP Vojvodini pomogao bi državi Republici Srbiji u poimanju evropskih integracija, demokratskih sloboda, razjašnjavanju i prihvatanju osnovnih intencija građana (decentralizacija-federalizacija), spoznaji i uvažavanju političkog subjektiviteta AP Vojvodine i njenih specifičnosti.
Uslovi za održavanje referenduma u AP Vojvodini podrazumevaju osnovne pretpostavke demokratskog izjašnjavanja: obaveštavanje građana kroz medije i informativni prostor, omogućavanje javnih skupova, upoznavanje domaće i inostrane javnosti o potrebi i nameri referenduma, razgovori sa predstavnicima vlasti u AP Vojvodini i Republici Srbiji, isticanje mesta i organizacija prikupljanja potpisa incijative za sprovođenje referenduma, finansijsku pomoć u vezi promocije inicijative i samog referenduma.
Suprotstavljanje države referendumu u AP Vojvodini je izvesno. Haranga, medijski i policijski linč moraju biti prezentirani i domaćoj i inostranoj javnosti i označeni kao suspenzija demokratije u državi.
Vreme održavanja referenduma u AP Vojvodini uslovljeno je sledećim faktorima:
– Potrebnim vremenom za formiranje i potpisivanje pisma građanske inicijative za održavanje referenduma (nestranačke ličnosti, zvaničnici, akademici, novinari, sportisti, pripadnici različitih nacija, lokalnih samouprava, književnici…) i formiranje Glavnog odbora za referendum u Vojvodini;
– Potrebnim vremenom za rad Glavnog odbora i njegovih pododbora: za formulisanje referendumskog pitanja, za medijsku promociju, za organizaciju javnih skupova, za finansijsku podršku, za internet prezentaciju, za formiranje lobi grupa, za prikupljanje potpisa inicijative;
– Potrebnim vremenom za prikupljanje i overu potpisa u čitavnoj AP Vojvodini i njenih pedesetak opština (najmanje 30.000 potpisa);
– Potrebnim vremenom za prikupljanje finansijskih sredstava;
– Potrebnim vremenom za posetu evropskim institucijama, okolnim i drugim stranim državama;
Mogući datum – 25. novembar 2018.
Ovaj datum, tačno 100 godina nakon „prisajedinjenja“ Vojvodine Srbiji i Kraljevini SHS, ima višestruko simboličko značenje: za stotinu godinu boravka u svojoj državi, srpski narod ima elemente da rezimira biološke, ekonomske, demokratske, međunarodne, institucionalne i opšte društvene rezultate svoje odluke iz 1918. Osim srpskog (koji danas čini oko 70% stanovništva) u AP Vojvodini živi i više naroda koji doživljavaju AP Vojvodinu kao svoju, jer su tu odvajkada: Mađari, Hrvati, Bunjevci, Slovaci, Rusini, Rumuni, Crnogorci, Romi, Jevreji, Makedonci, Albanci i drugi građani različitih veroispovesti. I oni imaju puno demokratsko pravo da se izjasne o budućnosti AP Vojvodine i to ne samo kao pojedinci – građani, nego i kao organizovane i tradicionalne nacionalne i verske zajednice.
Time se, posle jednog veka, uspostavlja demokratski balans sa dve skupštine iz 1918, koje su onda bile pod jakim uplivom nacionalno opredeljenih radikala i u čijem sazivu nije bilo neslovenskih naroda, što je tada bilo skoro dve trećine građana. Iako se istorija ne može popravljati, ipak se za budućnost može učiniti valjano demokratsko utemeljenje zajedničkog života svih građana AP Vojvodine – referendumom.
Multikulturalnost i verska tolerancija je bila i ostala glavna karakteristika AP Vojvodine. Pomeranje datuma referenduma unapred može biti uslovljeno brzinom prikupljanja potpisa ili eventualnim neželjenim vaninstitucionalnim političkim dešavanjima.
Referendum i evroatlantske integracije
Budući da Republika Srbija tek stoji pred kandidaturom, bez određenog datuma započinjanja pregovora, sa još daljim i takođe neizvesnim pristupanjem, može se slobodno očekivati, uz pretpostavku da Evropska unija opstane i nastavi sa politikom širenja, da se do 2018. AP Vojvodina u okviru Republike Srbije neće naći u Evropskoj uniji.
Demokratski referendum o državno-pravnoj poziciji AP Vojvodine, pre svega u sadašnjoj državi, ali i bilo kakvoj široj integraciji, uključujući i evropsku, može samo doprineti tom procesu na najširim demokratskim osnovama. Zbog toga stavljanje referenduma u AP Vojvodini u drugi plan u odnosu na evroatlantske integracije, predstavlja takođe antidemokratski čin.
Referendum u AP Vojvodini i Ustavotvorna skupština Srbije
Ako se za ustavotvornu skupštinu Srbije raspišu izbori prema sadašnjem izbornom zakonu gde je cela država (Republika Srbija) jedna izborna jedinica, teško je pretpostaviti konsenzualno odlučivanje. Mnogo je izglednije – preglasavanje, nova majorizacija. Izbori za ustavotvornu skupštinu morali bi se raspisati uz novi zakon o ustavotvornoj skupštini, koji bi uredio ne samo izbore, nego i mandat i rad ustavotvorne skupštine Srbije.
Današnja politička klima, aktuelne političke stranke i vladajuća politička elita neće dozvoliti da AP Vojvodina bude jedna izborna jedinica, kada to nisu omogućili ni posle 12 godina od sloma ratnog režima. Ako bi se ipak dogodilo da AP Vojvodina bude jedna izborna jedinica za izbore za ustavotvornu skupštinu Srbije, postavlja se pitanje kako bi se, osim izabranih poslanika, izjasnila većina građana Vojvodine o ključnim državno-pravnim pitanjima. To bi opet, jedino mogao biti referendum raspisan za celu Srbiju. Na taj način bi politički subjektivitet i volja AP Vojvodine opet bili dovedeni u pitanje.
Zbog toga bi prethodno referendumsko odlučivanje u AP Vojvodini ograničilo mandat izabranih poslanika iz AP Vojvodine, u smislu da ne mogu u svom učešću u radu takve skupštine glasati van osnovnog okvira – rezultata referenduma.
Samo u jednom slučaju bi moglo doći do privremenog odlaganja referenduma, ali ne i njegovog neodržavanja u AP Vojvodini: ukoliko bi došlo do raspisivanja izbora za ustavotvornu skupštinu Vojvodine. Ustavotvorna skupština Vojvodine, ako bi se formirala posebnom odlukom Pokrajinskog parlamenta (koji za to prema sadašnjem Statutu nema mogućnost), sadržavala bi pre svega način rada i mandat, jer je izborni pokrajinski sistem najbalansiraniji za ravnopravnu zastupljenost stranaka i pojedinaca. Takva ustavotvorna skupština mogla bi da donese Ustav AP Vojvodine, ali koji bi opet trebalo potvrditi na referendumu u AP Vojvodini.
***
Referendum o državno-pravnom statusu i demokratskom položaju Autonomne Pokrajine Vojvodine jeste izraz istorijskog i nepotrošivog prava njenih građana da odlučuju o svojoj budućnosti i to onih građana koji su u novijem vremenu bili žrtve i taoci totalitarnih, sukobnih i tranzicionih nepravednih društava i državnih provizorijuma u čijem nastajanju i nestajanju nisu učestvovali.
Referendum u AP Vojvodini jeste doprinos demokratiji u Republici Srbiji i razrešavanju degradiranog ustavnog položaja pokrajine. On je istovremeno i potreba za transformacijom Srbije u temeljno decentralizovanu, najbolje – federalnu državu.
Referendum u AP Vojvodini moguće je sprovesti u demokratskim uslovima, a vreme koje je potrebno za njegovu pripremu pokazaće stepen demokratskih sloboda, ne samo u Srbiji nego i u međunarodnoj zajednici. Izbor godine i datuma referenduma doprinosi istorijskom balansu na klatnu demokratije u samoj Pokrajini, posebno sa aspekta učestvovanja svih etničkih zajednica koje žive na ovom prostoru.
Referendum u AP Vojvodini ne protivreči mogućim ustavotvornim procesima u AP Vojvodini i Republici Srbiji, nego naprotiv, doprinosi njihovom pojednostavljenju.
Govor na skupu u Novom Sadu, posvećenom novim ustavnim inicijativama, 20.02.2013.
Autor je pisac knjige Vojvodina direktno.
Peščanik.net, 21.02.2013.