Centralno mesto u svim putopisima raznih poklonika, izaslanika, diplomata i radoznalaca koji su se zatekli u Carigradu-Istanbulu tokom vekova vizantijskog i osmanskog carstva, i sad gotovo stogodišnje turske republike, zauzima Sveta Sofija.
Ova jedinstvena građevina iz vremena cara Justinijana, izgrađena za samo pet godina i osvećena 537. godine, stoji u samom srcu grada koji je sam po sebi, svojim položajem i istorijom takođe jedinstven. Od samih početaka grada koji su njegovi osnivači, kolonisti iz grčkog grada Megare u 7. veku pre nove ere nazvali Vizantion, unutar zidina tvrđave-akropolja se nalazilo i svetilište posvećeno boginji Mudrosti, na kome će kasnije nastati prva hrišćanska crkva Svete Sofije, a zatim i Justinijanova građevina. Kao jedno od građevinskih čuda srednjeg veka, Sveta Sofija je tokom ovih 15 stoleća ostala arhitektonski uzor i u hrišćanskoj i u osmanskoj arhitekturi. Sve najveće džamije u Istanbulu imaju Svetu Sofiju kao svoj uzor, od prve koju je sazidao osvajač Carigrada sultan Mehmed II, preko zadužbina sultana Sulejmana Veličanstvenog i Mehmed-paše Sokolovića, koje je sazidao čuveni neimar-mimar Sinan u 16. veku, Plave džamije sultana Ahmeda s početka 17. veka, do hrama Svetog Save na Vračaru u Beogradu. Nijedna od ovih građevina, međutim, ne može se po sjaju, snazi i duhu meriti sa Svetom Sofijom.
Jedinstvenost Svete Sofije dobija punu snagu i smisao kada se u ovu gigantsku građevinu uđe – tek onda postaje u potpunosti jasan arhitektonski i građevinski genije njenih stvaraoca. Još od vizantijskih vremena ona je često nazivana samo Velika Crkva. „Lavirinti Svete Sofije“ su tema koja se često sreće u vizantijskim tekstovima i opisima ove građevine, čime je samo dopunjavan mistični sjaj središta sveta koji je Sveta Sofija imala u vizantijsko i osmansko vreme – i koji, očigledno, nije nikad izgubila.
Kao središte sveta-pupak vaseljene Sveta Sofija je svih ovih 15 vekova svog postojanja bila i centar političkih događaja, stvarnih i simboličkih poteza trenutnih gospodara. Ostaviti trag na ovom mestu značilo je upisati se među besmrtnike još za života, o čemu svedoče i raznovrsne, često idejno nepovezane predstave na mozaicima i freskama u kojima se uvek otkriva pritajeni politički program.
Najstariji sačuvani mozaici u Svetoj Sofiji potiču iz 9. veka, kada je nakon višegeneracijske borbe oko pitanja poštovanja ikona, odnosno dozvoljenosti antropomorfnih predstava u hrišćanskoj crkvi, nastupila velika umetnička obnova u vizantijskoj prestonici. Pojedine predstave krsta iz vremena pre 9. veka, koje su ikonoborci smatrali jedino primerenim ukrasima unutar crkve, ostale su kao pokazatelj nemirne istorije u kojoj je Sveta Sofija uvek imala centralno mesto. Nova simbolika, i stalno nova ideologija, uvek su se najpre objavljivale u Svetoj Sofiji. Na ulazu u brod crkve, iznad takozvanih Carskih vrata, tako stoji prikaz cara poklonjenog pred Hristom na tronu. Iako pored poniznog cara nema natpisa, reč je o caru Lavu VI s početka 10. veka, koji je izašao poražen iz sukoba sa carigradskim patrijarhom, i čije je pokajanje ovim portretom pretvoreno u šire simboličko priznanje da carevi nemaju vlast nad crkvom – bar u tom trenutku – istaknuto na mestu na kome po pravilu patrijarh uzima cara za ruku, odakle obojica, ruku pod ruku, simbolički složno ulaze u hram.
Mlađi brat ovog cara, Aleksandar, u široj istoriji vizantijskog carstva prilično beznačajan, svojim carskim mozaičkim portretom u severnoj galeriji Svete Sofije zadobio je posebno mesto u drugoj vrsti istorije, simboličkoj istoriji jednog davno nestalog carstva koje svedoči o prolaznosti moći. Važnost koju su carevi pridavali svojim predstavama u ovom središtu sveta vidljiva je po „gužvi“ koja je nastala u 11. i 12. veku na centralnoj galeriji. Pojedini mozaički portreti su menjani nakon političkih promena, a čak ni najmoćniji carevi nisu mogli obezbediti dovoljno prostora za sebe. Tako je sin i savladar moćnog cara Jovana Komnina u prvoj polovini 12. veka morao biti „uguran“ na bočni zid uz mozaik svojih roditelja, vladajućeg carskog para.
Svi ovi mozaici, čitav splet vekovnih političkih i istorijskih nijansi predstavljen u vizuelnoj formi, biće uskoro prekriveni, kao tokom 482 godine koje je Sveta Sofija provela kao džamija, što je 10. jula ponovo postala odlukom Vrhovnog suda Turske, a zapravo ukazom predsednika Redžepa Tajipa Erdogana. Kockarski pristup politici turskog predsednika doveo ga je i do ove odluke, koju je i sam pre samo godinu dana shvatao kao opasnu po položaj Turske u svetu (čitaj: sopstvenu moć i vlast) kao i po muslimansku manjinu, koje on i njegovi istomišljenici bez razlike nazivaju turskom, u pre svega balkanskim, većinski pravoslavnim zemljama. Upravo na te Erdoganove reči je upozorio gradonačelnik Istanbula Ekrem Imamoglu, kome je turski predsednik pretvaranjem Svete Sofije u džamiju postavio posebnu zamku. I inače stalno blaćen u propagandnoj mašini Erdoganove partije kao grkofil, ili kurdofil, u gradu čiju jednu četvrtinu i dalje čine Kurdi, Imamoglu je namamljen da izgovori ili uradi nešto što bi moglo biti predstavljeno kao antiislamsko. Da on do sada u tu zamku nije upao potvrđuje to što je popularniji od Erdogana u čitavoj Turskoj.
U prilog politici Imamoglua ide i činjenica da su građani Turske prilično ravnomerno podeljenog stava oko odluke da se Sveta Sofija pretvori u džamiju. Zbog toga je turski predsednik rešio da simbolički značaj ovog poteza uzdigne na najviši mogući nivo. Prvu svečanu molitvu u Svetoj Sofiji predvodiće on sam 24. jula, pomerivši ovaj čin za nedelju dana kako bi se sve pripreme za „novi početak“ do kraja sprovele. Odustavši od 17. jula i simbolike proslave godišnjice gušenja pokušaja prevrata iz 2016 – koja je obeležena igrokazom ispred Svete Sofije – Erdogan je posegao za snažnijom simbolikom: 24. jula 1923. je potpisan Sporazum u Lozani kojim su određene granice nove turske republike – granice koje Erdogan posebno od puča 2016. neprestano osporava. Slavljen u režimskim medijima u Turskoj kao „novi Osvajač“, ističući kako je oslobodio Svetu Sofiju iz „ropstva“, on 24. jula neće ozvaničiti samo početak novog života Svete Sofije kao džamije, već i napuštanje svih dogovora koji su obavezivali Tursku u međunarodnim odnosima i posebno u odnosima sa Grčkom. Erdogan time sebe dovodi na mesto na kome se SFRJ nalazila u leto 1991.
Sve to razotkriva bedu savremene turske politike jer – uprkos propagandi – Erdogan nije isto što i Turska. Dok Nemačka, kao predsedavajuća Evropske unije, zataškava probleme i pokušava da opasnosti koje prete od Erdogana širokom regionu od Bliskog istoka i istočnog Mediterana do Balkana prikaže kao zatezanje bilateralnih odnosa Turske sa Grčkom, i glasnogovornik ruskog predsednika u izjavi TAS-u ne vidi probleme u odnosima Moskve i Ankare, a pitanje Svete Sofije podsmešljivo svodi na to da će sada posetioci u nju moći da uđu „džabe“, dok su ulaznice za muzej bile skupe. Stoga ne čudi to što su u prošlonedeljnim anketama u Grčkoj i Evropska unija i Rusija ocenjene negativno kada je u pitanju reakcija na problem pretvaranja Svete Sofije u džamiju. Dok je sjaj mozaika Svete Sofije jedinstven i nemerljiv, beda politike ostaje na svom uobičajeno niskom nivou.
Autor je redovni profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu i upravnik Centra za kiparske studije.
Peščanik.net, 20.07.2020.