Crnogorski premijer Dritan Abazović i srpski patrijarh Porfirije Perić potpisali su prošle nedelje u Podgorici Temeljni ugovor između Vlade Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve, kojim se uređuje pravni odnos između dve strane, države i crkve. Temeljni ugovor od 3. avgusta nije prvi takve vrste i praktično je kopija – prema materiji koju uređuje i jezičkim formulacijama – Temeljnog ugovora koji je Crna Gora potpisala sa Svetom Stolicom 24. juna 2011. godine (stupio na snagu 8. juna 2012).
Oba ugovora sadrže preambulu i približan broj članova (sa Svetom Stolicom 21 sa SPC-om 20). U obe preambule se ugovorne strane pozivaju na odvojenost države i crkve, međunarodno pravo, crnogorski ustav, kanonsko pravo1 i vekovno prisustvo na teritoriji Crne Gore. U preambulama se kaže da su Katolička crkva i SPC doprinele društvenom, kulturnom i obrazovnom razvoju Crne Gore. Temeljni ugovor od 3. avgusta sledi prethodni i na osnovu toga što je izbačena formulacija o doprinosu SPC-a crnogorskoj državnosti, koja je bila prisutna u ranijim varijantama ugovora. Ona je zamenjena stavom da ugovorne strane uvažavaju „istorijsku ulogu Mitropolije Crnogorsko-Primorske za vrijeme crnogorskih mitropolita/gospodara“. Iz čega se stiče utisak da je izbegnuta ključna komponenta ideološko-političkog arsenala SPC-a i srpskog nacionalizma – da srpska crkva osniva srpske države – ili bar njena eksplicitna jezička varijanta.
Ista pravna materija se reguliše u oba ugovora i često u istim članovima. Na primer, član 3. na oba mesta kaže da država jemči održavanje veza sa crkvenim telima van Crne Gore; član 5. gde se kaže da crkve imaju isključivo pravo da uređuju svoje crkveno ustrojstvo; ili član 7. koji u oba ugovora jemči obavljanje bogosluženja i kaže da se u crkvama, manastirima i kapelama ne mogu preduzeti bezbednosne mere, bez prethodnog odobrenja crkvenih vlasti, osim kada to nalažu razlozi hitnosti, kao što je zaštita života i zdravlja ljudi. Verska nastava u školama i pastirska briga o vernicima u oružanim snagama i drugim državnim ustanovama takođe se predviđa u oba ugovora.
Temeljni ugovori regulišu i imovinska pitanja. Sa SPC-om u članu 7, gde se kaže da država crkvi jemči „nepovredivost prava svojine i državine nad manastirima, hramovima, zgradama i drugim nepokretnostima i prostorima u njenom vlasništvu, u skladu sa pravnim poretkom Države“. Isto tako, država se obavezuje da će u skladu sa sopstvenim pravnim poretkom izvršiti „uknjižbu svih neupisanih nepokretnosti u vlasništvo Mitropolije crnogorsko-primorske, Eparhije budimljansko-nikšićke, Eparhije mileševske, Eparhije zahumsko-hercegovačke i njihovih crkveno-pravnih lica kojima pripadaju“. Sledi da se SPC-u – kao strani sa kojom država sklapa ugovor – načelno priznaje i garantuje pravo svojine i državine, ali da su stvarni titulari crkvene imovine eparhije na teritoriji Crne Gore, a ne Sabor ili Sinod SPC-a.
Glavni principi od kojih se polazi u oba Temeljna ugovora se nalaze u članu 1. i u ugovoru sa Svetom Stolicom i glasi: „Crna Gora i Sveta Stolica potvrđuju da su Država i Katolička crkva, svaka u svom području, nezavisne i samostalne, obavezuju se da će u međusobnim odnosima potpuno poštovati to načelo, te da će međusobno sarađivati u cilju cjelovitog, to jest duhovnog i materijalnog, razvoja čovjeka i promovisanja opšteg dobra“. U ugovoru sa SPC-om piše isto: „Strane ugovornice potvrđuju da su Srpska Pravoslavna Crkva (u daljem tekstu: Crkva) i Crna Gora (u daljem tekstu: Država), svaka u svom polju djelovanja, nezavisne i samostalne i obavezuju se da će u međusobnim odnosima u potpunosti poštovati to načelo. Strane ugovornice se obavezuju da će međusobno sarađivati u cilju cjelovitog duhovnog i materijalnog razvoja čovjeka i društva i unapređivanja opšteg dobra“.
U Temeljnim ugovorima strane uređuju međusobne odnose na principima nezavisnosti i samostalnosti, međusobne saradnje i opšteg dobra. Mada postoje i ograničenja po pitanju nekih principa. Tako se u oba dokumenta u članu 12. kaže da će biti izvršena restitucija crkvenih dobara, koja su oduzeta ili nacionalizovana bez odgovarajuće naknade. Ali šta ako crkvena dobra koja su prethodno bila nacionalizovana i dalje služe opštem dobru Crne Gore? Šta je u tom slučaju za crkve preče, imovina ili opšte dobro? Pitanje je retoričko; iz teksta ugovora se jasno vidi da je preče pravo imovine. Ipak, i načelna spremnost SPC-a da unapređuje opšte dobro zaista dobro zvuči, ali je tako samo na prvi pogled.
Pojam opšteg dobra ima dugu tradiciju u filozofiji i političkoj teoriji, a njegova teološka recepcija je izvršena u Katoličkoj crkvi još kod Tome Akvinskog u 13. veku. S tim što u Pravoslavnoj crkvi ne postoji ništa slično. Drugim rečima, u katoličkoj teologiji bi opšte dobro imalo neko značenje, dok kod pravoslavnih ne znači ništa. Štaviše, neophodno je priznati određenu autonomiju ljudskog razuma, kako je to uradio Akvinski, da bi se u okviru države za opštim dobrom tragalo i kako bi se ono moglo nepristrasno razmatrati i unapređivati. Međutim, pravoslavna teologija tradicionalno osporava koncept autonomije ljudskog razuma. Da li bi to onda značilo da se SPC, potpisivanjem jednog ovakvog dokumenta, na mala vrata menja? Ne, to samo govori koliko je pravoslavno sveštenstvo spremno da instrumentalizuje načela i političke prilike koje im donose korist. Na isti način na koji je Ruska pravoslavna crkva u svojoj socijalnoj koncepciji napisala da se zalaže za mir, da bi danas huškala na rat u Ukrajini.
Srpskim vladikama se verovatno svidela formulacija da država i crkva međusobno sarađuju, jer ih to podseća na vizantijsku simfoniju, pa su odlučili da prepišu ceo Temeljni ugovor sa Svetom Stolicom. Prelazeći preko činjenice da ono što logično proizlazi iz ustrojstva Katoličke crkve i Vatikana, ne sledi iz ustrojstva Pravoslavne crkve. Srpska pravoslavna crkva, kao ni druge pomesne pravoslavne crkve, nisu subjekt međunarodnih odnosa, tako da ne mogu na nivou patrijaršije potpisivati ugovore sa drugim državama. Takav ugovor mogu potpisati samo eparhije koje se nalaze na teritoriji neke države (one jesu subjekt nacionalnog prava), kao što je to urađeno 2002. godine sa Hrvatskom.
Zašto se onda SPC ponaša nedosledno kada su u pitanju principi i crkveno ustrojstvo? Odnosno, zašto SPC u odnosima sa Crnom Gorom imitira u pravoslavnoj eklisiologiji toliko omraženo papstvo (kao što to rade i neke druge pravoslavne crkve zarad svojih potreba)? Postojeće okolnosti nalažu da se preduzmu sve raspoložive realpolitičke mere da bi se sačuvala sadašnja crkvena teritorija i unaprede, ako mogu, materijalni interesi SPC-a. Tamo gde je to neophodno i gde je definitivno izgubljena politička podrška, treba dati autokefaliju, kao u slučaju Severne Makedonije i MPC-a, ali tamo gde je još uvek ima, kao u slučaju Crne Gore, treba suzbiti svaku pomisao na crkvenu autonomiju. Zato nije dozvoljeno da eparhije u Crnoj Gori potpišu ugovor sa državom.
Ali, ako se već imitira papstvo, gde se onda sakrila pravoslavna sabornost? Nije se, naravno, od sabornosti odustalo, samo je ona sada ispod Porfirijeve kamilavke. A Porfirije sklapa ugovore o simfoniji – skladu i savezu – između države i crkve: napismeno u Crnoj Gori, budući da je tamo ipak neka demokratija, usmeno u Srbiji, budući da je ovde na snazi despotija.
Peščanik.net, 12.08.2022.
ČIJA JE CRNA GORA