Novi Beograd prolazi kroz rapidnu urbanu transformaciju. Nakon ratova devedesetih a pogotovo nakon promene vlasti 2000-te godine, započeo je period dinamične građevinske aktivnosti u velikom delu Novog Beograda. Imajući u vidu nivo promena kao i ideološku pozadinu porekla ovog naselja, vredno je pokušati definisati karakter promena kao i proceniti moguće posledice ubrzanog popunjavanja preostalih slobodnih parcela Novog Beograda.
Iako je ideja urbanizacije prostora na kome se nalazi današnji Novi Beograd začeta između dva svetska rata, odlučni koraci ka planiranju i izgradnji nove naseobine su napravljeni tek u prvim posleratnim godinama. Na osnovu skice Nikole Dobrovića, u to vreme najeminentijeg arhtitekta modernizma u Jugoslaviji, usledilo je nekoliko arhitektonskih konkursa 1947. godine na osnovu kojih je ustanovljena saglasnost mišljenja u vezi sa konfiguracijom plana novog grada.
Sledeće godine Dobrović je proizveo Plan Novog Beograda u kome ortogonalnim urbanim sklopom dominiraju dva objekta, jedan državni i jedan partijski. Ambicija tadašnjih vlasti je bila izgradnja administrativnog centra nove socijalističke države. Izgradnja na praznom prostoru je imala i dodatnu simboliku raskida sa prošlošću i novog početka nakon traume II svetskog rata.
„Za političke elite u novoj Jugoslaviji osnivanje Novog Beograda je predstavljalo važan simbolički prozor u socijalističku budućnost od međunarodnog značaja“ pa tako i „mogućnost da stvori novi glavni grad kao centar nad-nacionalne zajednice u kojoj bi dominantne ideje bile narodna demokratija, ravnopravnost i internacionalizam“, smatra istoričar arhitekture Ljiljana Blagojević (Back to the future of New Belgrade: Functional Past of the Modern City, 2005).
Tokom pedesetih se odustalo od gradnje administrativnog centra države i, kao odgovor na ubrzanu migraciju iz sela u grad, počela je izgradnja stambenih blokova Novog Beograda. Deo raskida sa Sovjetskim savezom je bilo i svesno opredeljenje jugoslovenskih vlasti za apstraktnu umetnost nasuprot banalnosti socijalističkog realizma. Zato je arhitektura stambenih objekata Novog Beograda arhitektura evropskog modernizma, dok je grad planiran po principima Funkcionalnog Grada koje je postavio Le Corbusier kroz 95 tačaka Atinske Povelje (1943). Atinska Povelja zahteva da, između ostalog, stambene jedinice imaju barem dva sata direktne izloženosti suncu u zimskom periodu, da stambeni blokovi budu odmaknuti od glavnih saobraćajnica zbog buke, zagađenja i bezbednosti, kao i da stambeni objekti budu odmaknuti jedni od drugih da bi se izbegle fasade u senci i kako bi se prostor između organizovao za potrebe zajednice (tačke 26, 27 i 29).
Problemi koje koncept Funkcionalnog grada donosi su danas poznati i istraženi. Poznat je problem otuđenja stanovnika novih modernističkih naselja, jer je „osećaj pripadnosti jedna od osnovnih emocionalnih potreba čoveka“, dok „iz osećaja pripadanja izrasta bogat osećaj susedstva“ kako su formulisali Alison i Peter Smithson kada su poveli bojkot protiv dogmatičnosti Atinske Povelje na poslednjem kongresu CIAM-a (Congres International d’ Architecture Moderne) u Dubrovniku 1956. godine.
Prve kritike planiranja Novog Beograda su počele da se javljaju još sredinom šezdesetih godina i dolaze od strane urbanista, arhitekata ali i sociologa urbanizma, dakle glavnih državnih aktera stvaranja Novog Beograda. Ovo svedoči o složenosti tadašnjeg socijalističkog sistema „koji je proizvodio i modernistički grad i njegovu kritiku“ (Brigitte Le Normand – The Modernist City reconsidered: Changing Attitudes of Social Scientists and Urban Designers in 1960s Yugoslavia, 2008). Jedan deo kritike se odnosio na ne-socijalistički način dodele stanova „članovima partije, oficirima JNA-a i drugim osobama sa iznad prosečnim prihodima“ (Brigitte Le Normand) što je vodilo ka socijalnoj segregaciji. Ipak, najviše kritike je bilo zbog odsustva ambijenta koji modernistički grad Novog Beograda nije mogao da proizvede, kvalitet koji izrasta organski i često spontano iz nedovršenih i fleksibilnih urbanih konstrukcija. Monotonija precizno lociranih solitera i praznina otvorenih zelenih prostora između njih je neminovno stvarala osećaj izolacije, dok je urbano zoniranje učinilo da grad ne razvije složenost i slojevitost tradicionalnog grada.
Ipak, kao nezavršen utopijski projekat i uprkos mnogim problemima, Novi Beograd poseduje ogroman potencijal zahvaljujući prostranosti i značajnim infrastrukturnim kapacitetima.
Period urbanističkog idealizma je prekinut raspadom SFRJ, tako „da je tokom poslednje decenije prošlog veka, pod udarom mnogih nedaća, beogradska zajednica izgubila kontrolu nad gradskim razvojem“ pa je Beograd „dospeo do vrlo niskog nivoa funkcionisanja koji se na malom broju tačaka graniči sa haosom, anarhijom i kolapsom“. Tokom ovog perioda je došlo do dramatičnog pada životnog standarda koji je „povećavao jaz između bogatih i siromašnih, pogađajući i pripadnike srednje klase“ pa je tako siromašenje „više pogodilo gradove, odnosno urbano stanovništvo.“
U vreme kada je DOS preuzeo vlast, društvo Srbije je činilo „oko 40% siromašnog stanovnistva, oko 40% je bilo na granici siromaštva, oko 15% se moglo svrstati u srednju klasu, dok je bogatih bilo oko 5% (0.5% su bili vrlo bogati)“. Neminovno, slično siromašenje je pogodilo i Beograd pa tako i Novi Beograd koje se ispoljilo i kroz „nicanje siromašnih gradskih četvrti i slamova“ što „predstavlja relativno nov proces koji je bio skoro nepoznat u Beogradu iz osamdesetih“ (citati iz ’Generalnog Plana Beograda 2021’, 2003).
Kao odgovor na zateknute probleme, nove vlasti su ubrzo započele proces „privatizacije stambenog i poslovnog prostora“ kako je to 2003. godine definisano u Generalnom planu Beograda (do) 2021. Na Novom Beogradu se ovaj proces manifestuje kroz „rapidnu komercijalizaciju zelenih javnih površina od strane privatnog kapitala“ sa jedne strane i kroz razvoj ’kiosk arhitetkure’ kao dela „sive ekonomije koji okružuju zapuštene stambene blokove“sa druge strane (Ljiljana Blagojević, 2005). Opasnost ovako bipolarnog urbanog razvoja je da on vodi ka socijalno-prostornoj segregaciji, tj. ka razvoju tzv. gentrifikovanih urbanih celina sa jedne i getoa sa druge strane. Urbano-socijalna polarizacija sa sobom neminovno donosi socijalne probleme za čitavu zajednicu, od kojih su kriminal i delikvencija samo najuočljiviji.
U tom smislu je poučno iskustvo londonskog predgrađa Docklands, ako izuzmemo očigledne istorijske razlike. Docklands je početkom osamdesetih bilo zapušteno naselje lučkih dokova, zaostavština imperijalne prošlosti, kada je postalo predmet političkog projekta tadašnjeg premijera Margaret Thatcher. Glavne odlike njenog pristupa urbanističkoj politici se mogu svesti na „značajno pojačanu ulogu privatnog sektora i tržišta nekretnina“ kao glavne podstrekače „urbane regenaracije“, kao i „ukidanje urbanističkih zahteva kako bi se privukao investicioni kapital“(M. Thatcher, The Downing Street Years, 1995).
’Efekat kapljanja na dole’ (’trickle down effect’) je bio moralni stub ideologije Margaret Thatcher po kome je ubrizgavanje aktivnosti poslovanja i izgradnja luksuznih stambenih jedinica trebala pomogne razvoj preduzetništva i bogatstva u širem okruženju. U praksi međutim do toga nije došlo jer „stanovnici susednih prostora nisu imali kvalifikacije da dobiju zaposlenje u sektoru finansijskih servisa“ koji dominiraju oblakoderima novog grada Docklands, kao što su ih i „finansijske (ne)mogućnosti ograničavale u korišćenju stambeno-prodajnih prostora“ (Philip Cohen and Michael J. Rustin – London’s Turning – The making of Thames Gateway, 2008).
Neposredno izvan staklenih fasada čija silueta podseća na Manhattan i luksuznih stambenih objekata sa privatnim obezbeđenjem u kojima žive i rade najbolje plaćeni zaposleni u Britaniji, nalaze se predgrađa sa nekim od „najsiromašnijih domaćinstva u Britaniji okružena najozbiljnijim socijalnim problemima“ (Daily Telegraph, 29. jun 2006. godine).
Po rečima Miodraga Vujoševića iz Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije, „u urbanističkom planiranju (Beograda) vlada svojevrsna opsednutost tzv. „poslovno-stambenom izgradnjom’’, što je samo jedna od manifestacija dominacije tzv. „investitorskog urbanizma’’ (Build Magazin, 2008). Investitori „uglavnom traže grinfild investicije ili veliki poslovni prostor za trgovine“ (Nenad Bogdanović, Ekonomist, 2006) i modernu infrastrukturu, kvalitete koje Novi Beograd ima da ponudi. Tako smo svedoci postepene destrukcije aspiracija Funkcionalnog Grada čiji se nedostaci ne ispravljaju već se nadgrađuju urbanizmom tzv. tržišta i za potrebe poslovnih interesa manjine. Istovremeno, socijalno – prostorna segregacija koja se postepeno uspostavlja smanjuje ekonomsku mobilnost ne samo za sadašnju već i za buduće generacije, čime se učvršćuje socio-ekonomska nejednakost za duži period.
Kakva je budućnost Novog Beograda i na koji način on treba da se razvija? Odgovor na ova pitanja treba da daju, ili barem da na njih utiču, sami stanovnici Novog Beograda kroz oblike lokalnog samoorganizovanja i uz pomoć specijalističkih profesija. Jedan primer lokalne javne diskusije o budućnosti Novog Beograda je skorašnji međunarodni istraživački projekat u okviru Muzeja savremene umetnosti (Zoran Erić, Differentiated Neighborhoods of New Belgrade, 2007) u kome su istraživani efekti privatizacije javnog prostora.
Iako je namera socijalističkih vlasti bila da kroz projekat Novog Beograda izgradi grad koji će zadovoljiti potrebe svojih građana u čemu su delom uspele, sam proces je po svojoj prirodi bio nedemokratski. I socijalistički i današnji (tzv. tržišno orijentisani) procesi urbanizacije Novog Beograda su diktirani ’odozgo’.
„Pravo na grad“ smatra antropolog David Harvey „je mnogo više nego individualna sloboda da koristimo urbane resurse, to je pravo da promenimo sebe tako što menjamo grad…i jedan je od najvažnijih ali i najzapostavljenijih ljudskih prava“ (The Right to the City, 2008).
Autor je arhitekta iz Londona
Peščanik.net, 01.09.2009.