Sama disciplina komentarisanja Kur′ana nastala je, najverovatnije, zbog potreba dnevne prakse islama i međusobnog obračuna raznih struja unutar njega. U tumačenju Kur′ana nailazi se na dve tendencije: literarno, jasno i neskriveno značenje (zahirija) i skriveno alegorijsko tumačenje (batinija), od kojih oba imaju dosta pristalica. Postoje još dva načina za egzegezu tumačenu približno na ova dva načina: tefsir (tafsir) kod sunita, za standardno tumačenje i tevil (ta′vil) kod šiita, za alegorijsko tumačenje. Ovi drugi iako teorijski ne priznaju Osmanovu redakciju Kur′ana, praktično je, ipak, primenjuju. Pokušavaju, koliko je to moguće, da istaknu sva negativna mesta koja se odnose na kod njih omrznutu dinastiju Omajada, kao i ona pozitivna o Aliju i njegovoj porodici. Iz ovih različitih tumačenja Kur′ana proizišle su i moge sekte i partije.
Komentari Kur′ana svode se na nekoliko reči, rečenica ili se, pak, odnose na čitav tekst. U istoriji islama objavljen je veliki broj komentara Kur′ana pod jedinstvenim nazivom tefsir. Tradicionalno tumačenje nema jedinstveni karakter, pečat mu daje tolerisanje različitih neretko međusobno suprotstavljenih tumačenja i upravo u toj oblasti vidi se dokaz nedokučive dubine božje reči. Svoj vrhunac tradicionalna egzegeza Kur′ana dostigla je u trotomnom komentaru perzijskog istoričara at-Tabarija (10. vek).
U komentarima iz minula dva veka dolazi do napuštanja tradicionalnih gledišta. Indijski i egipatski reformisti novijeg vremena, na čelu sa Muhamedom Abduhom, žele da dokažu kako Kur′an ne sprečava razvoj jednog modernog društva; štaviše, on, po njihovom tvrđenju, čak anticipira moderno učenje prirodnih nauka. Upotreba savremenih književnih metoda jedva da je imala nekog uticaja u tumačenju teksta i naišla je pretežno na odbijanje. Najveći prekid sa tradicijom predstavlja, međutim, savremeno napuštanje principa ihtilafa (neslaganje, razlika u mišljenjima oko stvari vere). Naročito fundamentalističke grupe vide komentare Kur′ana kao sredstvo da predstave doktrinarna mišljenja ili političke ideologije.
Tefsir je uticao i na razvoj arapske gramatike, leksikografije i hadisa (predanja). U stvari, muslimanski istoričari tvrde – prilično opravdano – da sve nauke u islamskom svetu koje nisu potpuno svetovne duguju svoje poreklo Kur′anu. Sveta knjiga je tako imala neprocenjiv uticaj na razvoj arapske književnosti; često se u literaturi, i to ne samo verskoj, aludira na kur′anske likove i izraze (poput pozivanja na Bibliju u hrišćanskom svetu). A taj se uticaj oseća i danas.
Na bazi Kur′ana i pravnici su razvili komplikovane pravne sisteme. Učenje o neuporedivosti Kur′ana (idžaz) ne samo u pogledu sadržine nego i u pogledu književne forme zajedničko je gotovo svim muslimanskim pravcima/strujama. Pa i za Arape nemuslimane Kur′an je sve do danas ostao ideal književnog dela. „Po dubini osećanja koja sadrži – kaže pakistanski naučnik Fazlur Rahman – po svojoj rečitoj izražajnosti i po svom delotvornom ritmu Kur′an ima sve kvalitete poezije najvišeg reda”. „Nikad u svetu nije bilo takve muzike”, objasnio je indijski musliman jednom hrišćanskom misionaru.
Otuda je, po muslimanskom shvatanju, jedan stvarni „prevod” Kur′ana nemoguć; može se samo približiti smislu Kur′ana. Jer, problem prevođenja nije samo pitanje stila; mnogi odeljci u njemu imaju po dva ili više značenja, što se, prilikom prevođenja, sigurno gubi. Stoga i danas u islamskom svetu postoji tendencija da se prevod Kur′ana prikaže kao interpretacija ili komentari, uz koji se obavezno mora dodati i tekst originala, kao pomoćno sredstvo.
Evropa se prvi put susrela sa Kur′anom preko latinskog prevoda, koji je urađen 1143. godine na podstrek opata Klinija Petrusa Venerabilisa. Prvi prevodi Kur′ana sa arapskog originala na tadašnji narodni jezik objavljeni su 1647. na francuski, 1734. na engleski i 1772. na nemački. Kod nas (misli se na ex-yu prostor) Kur′an je, počevši od 1895. godine, preveden u više navrata (sa francuskog i arapskog). A prevođen je i na sve značajnije evropske i svetske jezike.
Zbog velikog broja muslimana nearapskog porekla osetila se 1923. na al-Azharu potreba da se i njima, putem prevoda, približi poruka Kur′ana. U kemalističkoj Turskoj objavljen je naredne godine prevod Kur′ana bez arapskog originala (da bi mu se u kasnijem vremenu vratili). Inače, faksimili Kur′ana iz rukopisa poznatih kaligrafa nastalih u osmanskom periodu bili su i ostali omiljeni pokloni (a tako se i nazivaju u knjižarama budući da Kur′an „nema cenu”). Arapski tekst nudi se na kasetama, recituju ga poznati hafizi (o njegovoj korektnosti brine Predsedništvo za pitanja vere).
Muslimani su tokom vekova razvili posebnu umetnost recitovanja (učenja) Kur′ana (tedžvid), a kari(ja) – kod naših muslimana uobičajen je naziv učač – je onaj koji zna potpuno pravilno da izgovori svaku reč u njemu. I kao umetnici veoma su cenjeni. Recituje se, razumljivo, samo na arapskom jeziku (bez pratnje muzičkih instrumenata) tako da svaki suglasnik postiže svoju punu zvučnost, a da se istodobno izgovara bez napora ili preterivanja. Može biti polagano, brzo i odmereno. Učenje Kur′ana ostavlja snažan utisak čak i na slušaoca koji ne zna arapski jezik.
***
Na ex-yu prostore prve Kur′ane doneli su Turci Osmanlije. Kao kaligrafski centar bio je na glasu Carigrad. Najstariji sačuvani rukopis Kur′ana datira iz 1311. godine, čuva se u Mehmed-pašnoj biblioteci u Prizrenu (prepisivač Mustafa, sin Nesuhov iz Soluna). U istoj biblioteci nalazi se i prepis iz 1560. (prepisivač Alija, sin Mahmuda iz Herata u Avganistanu) sa cvećem i arabeskama. Kaligrafska su remek-dela i prepisi Kur′ana od Muhameda iz Plovdiva (1783.) i Dagistanija iz 1849. (oba u Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu). Zatim prepisi Muhameda iz Plovdiva i Mustafe iz Soluna u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu, Orijentalnoj zbirci jugoslavenske akademije u Zagrebu, Husrev-begovoj biblioteci i Državnom arhivu u Skoplju (uz, u vreme rata spaljeni primerak Orijentalnog instituta u Sarajevu). Vrlo lepim pismom odlikuju se „džuzovi” (delovi) Kur′ana, koje je ostavio Mehmed-paša Sokolović za džamiju u svom rodnom mestu Sokolovićima kod Višegrada, a danas se nalaze u Husrev-begovoj biblioteci (od ukupno 30 sačuvana su 22 dela). Među prepisivačima iz jugoslovenskih krajeva najpoznatiji su bili Hafiz Ibrahim Šehović iz Sarajeva (prepisao Kur′an 66 puta) i Derviš Abdul-Hamid Leskovčanin (12 puta).
Republika 604-607, septembar/oktobar 2015.
Peščanik.net, 01.09.2015.