Saradnici Novog Standarda poseduju neku neuništivu energiju koja ih tera da u naslovima svojih tekstova često koriste rastavni veznik „ili“. Tako je u nedelju, 12. januara, od šesnaest naslova stavljenih u prvi plan na ovom sajtu, ovaj veznik imalo njih devet. Odakle ova fascinacija „ili naslovima“, ne bih znao da objasnim. Da li se radi o nesvesnoj navici tekstopisaca, međusobnom dogovoru pojedinih autora, ili takvi naslovi nastaju zbog intervencije urednika, ostaće za sada misterija. Bilo kako bilo, ovog nesvakidašnjeg medijskog običaja pridržava se i Sava Stambolić (25), apsolvent prava, član predsedništva parlamentarne Treće Srbije i njen osnivač. Na sajtu Standarda našao sam četiri Savina autorska priloga i sva četiri u naslovu imaju veznik „ili“. Poslednji iz grupe „ili tekstova“ od 11. januara nosi naslov 665 godina Dušanovog zakonika ili amanet jedne velike prošlosti.
Za političku omladinu na desnici pisanje o srednjem veku je postalo tradicija i znak raspoznavanja, a izbor likova izgleda zavisi od fakulteta koji se studira. Tako Boško Obradović, osnivač Dveri, prve pisane radove posvećuje Svetom Savi, Stefanu Nemanji i despotu Stefanu Lazareviću. Obradović, nekadašnji student srpske književnosti, sastavlja članke o ličnostima iz istorije književnosti, dok Stambolić, kao student prava, bira da piše o caru Dušanu i njegovom Zakoniku. Tekstovi takve vrste nisu istoriografske rasprave. I tu zapravo ni u jednom trenutku ne postoji želja da se stekne uvid u rezultate istorijske nauke. Interesovanje za period srednjeg veka proističe iz verovanja da je u tom dobu ostvarena autentična srpska politička zajednica. Ti tekstovi govore o naciji, njenom kontinuitetu, veličini i političkom idealu koji nakon toga nikada nije dostignut. Sava piše da je srednji vek na „Istoku i u Srbiji… bio podne našeg istorijskog postojanja, visina do koje se nikada posle toga nismo uzdigli“. Staleška država Nemanjića je daleko iznad moderne Srbije, odnosno narodnog suvereniteta, podele vlasti i građana kao političkih i pravnih subjekata. Na prvi pogled ovo je besmisleno razmišljanje za političara koji računa na glasove građana i budućeg pravnika, ali se baš zbog toga mora postaviti pitanje: na koji je način takvo mišljenje ipak moguće?
Da bi govor današnjeg političara o srednjem veku imao određeno značenje, politička retorika mora poslati poruku da je izvor vlasti u Srbiji i u prošlosti bio narod, baš kao i danas, a ne feudalni vladar.
Dobar primer je nastup premijera Ivice Dačića od aprila prošle godine na državnoj televiziji. Odgovarajući javno na anonimne optužbe da je izdao cara Lazara zbog potpisivanja sporazuma sa Prištinom u Briselu, Dačić se pozvao na caricu Milicu i njenu ćerku princezu Oliveru koja je, nakon pogibije svog oca na Kosovu, morala da se uda za Bajazita. „Odluku je doneo Sabor i crkva. Da li je carica Milica izdala svog Lazara time? To je uradila zbog svog naroda i danas su u SPC Milica i Olivera simbol žrtve za srpski narod“, argumentovao je Premijer Srbije iz studija RTS-a. Iz Dačićeve izjave vidimo da se odluka o udaji Olivere za Bajazita praktično donosi u ime naroda. Sasvim je moguće da se Dačić na srednjovekovnu politiku poziva dolazeći do nje različitim misaonim putem u odnosu na Stambolića, ili ranije Obradovića, ali ja sada neću ispitivati ovu razliku.
Isto je i sa shvatanjem srednjovekovne države kod Stambolića – i on misli da je srednjovekovni vladar predstavnik naroda. Već u drugoj rečenici svog teksta Sava nam saopštava da je sa carem Dušanom dinastija Nemanjića došla „na korak od svoje vekovne misije da srpski narod i država ostvare svoj pun potencijal“. Iz ovog možemo zaključiti da su vladarima u doba feudalizma interesi naroda bili na prvom mestu. Ova linija izlaganja se dalje pojačava kada se kaže da se Zakonik: „Može… smatrati i ustavom srednjovekovne Srbije, jer je bio državotvorni dokument, koji je, po ugledu na rimske uzore, težio da osnaži centralnu državnu vlast oličenu u caru i da uspostavi sistem u kome je zakon iznad svih pa i samog cara“. Nakon toga se navode članovi koji propisuju da carske sudije imaju suditi po donetim odredbama Zakonika, a ne u strahu od careve intervencije. Ali, u kontekstu staleške države kasnog srednjeg veka, kada je vladar nosilac vrhovne zakonodavne, sudske i izvršne vlasti, ne bi trebalo precenjivati značaj ovih odredbi. U krajnjoj liniji, car obavezuje sudije da sude prema zakonu koji je on doneo. Car utvrđuje svoju zakonodavnu vlast. Stambolić pravilno konstatuje da se radi o načelu zakonitosti, ali previđa da je u kasnijem istorijskom razvoju u Evropi i sam vladar došao pod udar ovog načela, kao i to da mi danas procenjujemo njegov značaj upravo iz perspektive ograničavanja nekadašnje kraljeve vlasti.
Pored prenošenja načela narodne suverenosti u državu Nemanjića, potrebno je negirati i postojanje feudalizma: „A tu, na jugoistoku Evrope srpski car imao je priliku da ugasi feudalizam stotinama godina pre vremena“. Ovakav se zaključak izvodi nakon citiranja člana 139. Dušanovog zakonika, u kojem se zabranjuje prekomerna eksploatacija seljaka meropaha od strane feudalnog gospodara (cara, vlastele ili crkve), izuzev one koja je već propisana u Zakoniku, i dozvoljava da se u tom slučaju seljak obrati carevom sudu. Jasno je da se ovim članom ne ukida feudalizam. Ukidanje bi značilo da u državi više ne postoje feudalne obaveze u bilo kom vidu, što je u Evropi postignuto tek u vreme buržoaskih revolucija, nekoliko vekova kasnije. Pre se može reći da član 139. štiti feudalni poredak jer predupređuje nezadovoljstvo i moguće pobune zavisnih seljaka protiv feudalaca. Ali za Savu, srednjovekovna Srbija mora biti i pravedna a ne samo narodna država.
Na više mesta u tekstu postoji još jedan važan nivo poruka. Autentična politička zajednica se mora nepremostivo razlikovati u odnosu na druge političke entitete. Pored toga što je Dušan ukinuo feudalizam mnogo pre nego što je on ukinut na Zapadu, prema Savi Stamboliću ovaj car je „… mnogo više od zapovednika ratnih pohoda. Bio je izdanak svetorodne loze, duboko svestan duhovnog kapitala svojih svetih predaka. Izdanak pravoslavnog grčkog Istoka, gde, za razliku od Zapada, nije bilo dovoljno imati silu i vojsku da bi bio priznat za autoritet“. Pored vrlinskog pravoslavnog vladara ovde imamo i snažnu polarizaciju na relaciji Istok-Zapad. Prvi ceni duhovnost, dok drugi zna samo za ogoljenu vojnu silu kao osnov političkog autoriteta. Kod desnice u celini varira odnos prema pravoslavnom istoku Evrope, naročito kada se radi o srednjem veku, ali Sava u svom tekstu snažnije vezuje Srbiju za Istok. Štaviše, srpska politička zajednica svoju autentičnost zadobija baš zato što baštini duhovne vrednosti pravoslavnog istoka.
Prilikom posete crkvi Svetog Marka u Beogradu, dok je stajao pred replikom sarkofaga cara Dušana, Stambolića spopadaju sledeće misli: „Možemo samo da zamislimo šta bi se desilo da nije preminuo te 1355. godine. Carigrad bi ga uskoro dočekao kao svog spasitelja i obnovitelja, združene snage pravoslavnih naroda Balkana odolele bi Turcima. Sila koju je Dušan imao obezbedila bi obnovu rimskih pravnih i društvenih shvatanja. Istok bi dobio novog Avgusta. Umetnost, nauka i privreda bi jačale. Pokrenut bi bio krstaški pohod da se Turci izbace iz Male Azije, možda bi čak bio oslobođen i Jerusalim. Takvo novo osnaženo Carstvo povezalo bi se trgovački, ekonomski, kulturno i vojno sa ruskim kneževinama. Zapad bi naspram sebe dobio ujedinjeni i moćni, slovensko-grčki Istok i ko zna, možda bi danas umesto engleskog, univerzalni jezik bio srpski ili ruski“. Car Dušan je neka vrsta preteče evroazijskih integracija i pravoslavno slovenske svetske hegemonije, kao solidne osnove za suprotstavljanje Zapadu. A baštinik Dušanove političke vizije je nova društvena i politička generacija „koja će je iskoristiti kao neiscrpan izvor inspiracije za naše trajanje u 21. veku“.
Kakve sve političke ideale nalazimo kod Save Stambolića, visokog funkcionera Treće Srbije, dok nam priča o Srbiji u srednjem veku i caru Dušanu? To su: pohvala paternalističkom načinu vladavine, maskiranje i negiranje ekonomske eksploatacije i želja za svetskom hegemonijom. Ako nova generacija političara ima ovakva politička shvatanja, možda ona stara i nije toliko loša.
Peščanik.net, 18.01.2014.