Aja Sofija u srcu starog Istanbula jedan je od najsnažnijih aduta turskog predsednika Redžepa Tajipa Erdogana u političkim odnosima sa zapadom, ali i čitavim hrišćanskim svetom. Uz stalnu pretnju ”otvaranja kapije” migrantima iz Sirije u Evropu, koja je nakon prvobitne panične reakcije pre svega najjače države Evropske unije, Nemačke, ipak značajno izgubila na snazi zbog neophodnosti evropskih milijardi posrnuloj turskoj privredi – Sveta Sofija je za Erdogana idealan politički simbol borbe za pravdu, ravnopravnosti islama i mesta Turske među najuticajnijim državama današnjice.
Od 29. maja 1453. godine, kada je osvajač Carigrada sultan Mehmed II udarcem mača o mramorni pod Svete Sofije simbol hrišćanskog Istočnog rimskog carstva pretvorio u džamiju, ovo ikonično zdanje je ostalo središte osmanskog političkog islama sve do 1931. godine. Nastojanja Mustafa Kemala Ataturka da svoju novu Republiku radikalno odvoji od nasleđa osmanskog dugotrajnog propadanja – dobila su jedan od najupadljivijih izraza upravo u sudbini Svete Sofije koja je od 1. februara 1935. i formalno postala muzej – status u kome se i dalje nalazi. Politička centralnost Svete Sofije, njen značaj za čitav Balkan i široki prostor istočnog Mediterana uslovljena je duboko političko-simboličnim karakterom ove građevine od samih njenih početaka.
U svom današnjem obliku, Sveta Sofija je završena 537. godine, ali je politički karakter njene izgradnje suštinski obeležio istoriju najveće crkve istočno-pravoslavnog sveta i nenadmašnog arhitektonskog uzora, kako hrišćanskog tako i osmanskog sveta. Car Justinijan (527-565), njen ktitor, bio je suočen sa najsnažnijom pobunom protiv cara koju je prestonica videla u milenijumskoj istoriji Vizantijskog carstva 532. godine. U pokušaju svrgavanja Justinijana, čiji je autokratski način vladavine za samo nekoliko godina ujedinio sve međusobno zavađene političke grupacije protiv cara, pobunjenici su spalili najveći deo centra tadašnjeg Carigrada, pa tako i prvobitnu crkvu Svete Sofije – božanske premudrosti, sazidane na mestu paganskog hrama boginje mudrosti nakon Konstantinovog pohrišćanjenja Rimskog carstva i osvećenja prve hrišćanske prestonice – Carigrada, 330. godine. U svom pobedničkom političkom programu obnove nakon gušenja pobune – uz započinjanje ratova za ”obnovu Rimskog carstva”, kao najboljeg načina skretanja pažnje sa unutrašnjih problema – car Justinijan je sazidao veličanstvenu građevinu u centru prestonice prvenstveno kao simbol carske moći. Nimalo popularna u vreme zidanja upravo zbog tog privatnog carskog ideološkog zaleđa, ali i praktičnih razloga prisilnog otkupa zemlje u središtu Carigrada od najbogatijih prestoničkih porodica, Sveta Sofija je vekovima ostala upravo simbol carske moći i tek je od 9. veka, sa politički snažnim ličnostima na mestu carigradskog patrijarha, postala pravo središte i simbol crkvene, patrijaršijske moći vizantijske crkve koja je svoju vlast tada neposredno proširila i duboko u balkansko zaleđe prihvatanjem bugarskog i ostalih slovenskih naroda pod svoje okrilje – postavši simbol duhovne vlasti, što je u tom svom simboličnom vidu ostala i sve do danas.
Upravo zbog toga je Erdoganova ”pretnja” hrišćanskom svetu posebno politički obojena. Iako nije nova, ona je do sada uvek bila izražavana kroz glasove Erdoganovih ”ekstremnijih” političkih saveznika, dok je njeno naglašavanje kao jedne od osnova političkog programa turskog predsednika očigledno podizanje uloga pred lokalne izbore 31. marta, u kojima njegova stranka može izgubiti kontrolu nad najvećim gradskim centrima, uključujući i Istanbul u kome je sam Erdogan započeo svoj politički uspon kao gradonačelnik. Ova ”pretnja” odraz je i potrebe turskog predsednika da se pozicionira kao branitelj islama od nasrtaja najmoćnijih neprijatelja – samog američkog predsednika koji je nakon premeštanja američke ambasade u Jerusalim iz Tel Aviva i faktičkog priznavanja ovog grada za prestonicu Izraela, nedavno najavio i priznavanje izraelske suverenosti nad Golanskom visoravni. Suštinski isključen iz ekonomsko-politički najvažnijih događaja u istočnom Mediteranu, planova za EastMed gasovod koji bi prirodni gas iz rezervi koje se nalaze u vodama Isključive ekonomske zone Republike Kipar sproveo do Evrope, turski predsednik je prinuđen da se okrene ovim snažnim simboličnim potezima. Interesi najvećih korporacija, a time i samih vlada, Amerike, Francuske i Italije, zajedno sa savezom Kipra, Grčke, Izraela i Egipta o korišćenju ovog prirodnog bogatstva vezuju ruke turskom predsedniku, uprkos višegodišnjim naporima da se uključi u proces čija bi ekonomska dobit mogla proizvesti i ogromnu političku korist.
Tražeći načina da pošalje jasnu poruku o nemogućnosti zaobilaženja Turske u najvažnijim geopolitičkim kretanjima, Erdogan je još jednom pokazao svoj politički talenat, ističući kao jedan od najvažnijih argumenata u korist ”vraćanja” Svete Sofije u džamiju i okolnost da bi tada ona bila otvorena za sve posetioce, koji više ne bi morali da plaćaju skupe ulaznice za muzej i čekaju u redovima, već bi se slobodno kretali kao u obližnjoj Plavoj džamiji sultana Ahmeda. Da li će se turski predsednik odlučiti za ovaj korak, kojim bi ostao bez jakog stalnog aduta u odnosima sa hrišćanskom svetom i posebno moćnim zapadom, pitanje je njegove političke procene sopstvene unutrašnje ugroženosti, ali ”jubilarnih” datuma za takav potez mu neće nedostajati u bliskoj budućnosti. Ukoliko godina 2031. kao stogodišnjica pretvaranja džamije u muzej deluje predaleko, a 2035. kada je muzej Svete Sofije i zvanično počeo sa radom još dalje, stogodišnjica osnivanja Turske republike 2023. već je u dohvatu njegovog predsedničkog mandata. A povoda za takvu eventualnu odluku neće nedostajati ni pre toga. I tu UNESCO neće moći ništa da učini.
Autor je redovni profesor Filozofskog fakulteta i upravnik Centra za kiparske studije.
Peščanik.net, 30.03.2019.
Srodni linkovi:
Vlada Stanković – Čulo se do Stambola (Istanbul or bust!)
The New Yorker – Izborni izazov za Erdogana