Naime, tada će započeti globalna borba između Moskovske i Konstantinopoljske patrijaršije. Deo pravoslavnih crkava će stati na stranu Moskve, a deo na stranu Konstantinopolja (Kiril Govorun, predsednik Odeljenja za spoljne poslove Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovske patrijaršije, 2008).
Jedinstvo pravoslavnih crkava nije izdržalo test raspada SSSR-a. Dezintegracija velike sovjetske države i istočnog bloka početkom 90-ih godina 20. veka ubrzo je dovela i do unutarcrkvenih problema u okviru kanonske teritorije Ruske pravoslavne crkve Moskovskog patrijarhata (RPC MP) na prostoru novih suverenih država: Estonije, Moldavije i Ukrajine.
Ukrajinski crkveni raskol iz 1992. je veoma komplikovan izazov za rusku crkvenu diplomatiju. Sve do nedavno RPC MP je uspevala da ga drži pod kontrolom, rukovodeći se kanonima pravoslavne crkve prema kojima se crkvenopravne odluke samostalne (autokefalne) pomesne crkve poštuju i u drugim pravoslavnim crkvama. Preokret je usledio 11. oktobra ove godine odlukom Vaseljenske patrijaršije da se otvoreno umeša u ukrajinski raskol i reši ga nezavisno od Moskve. Do reakcije Sinoda RPC MP došlo je već 15. oktobra prekidom liturgijskog opštenja sa Vaseljenskom patrijaršijom (episkopi, sveštenici i vernici ruske crkve ne smeju više uzimati učešća u crkvenim službama Vaseljenske patrijaršije).
Ovo donekle podseća na doba kada je Otomanska imperija potiskivana sa Balkanskog poluostrva, a Vaseljenska patrijaršija postepeno gubila crkvenu nadležnost nad nekadašnjim teritorijama carstva. Nakon što je Grčka stekla državnu nezavisnost u njenim okvirima je 1833. proglašena i samostalnost Grčke pravoslavne crkve. Novonastalo stanje Konstantinopoljska patrijaršija priznaće 17 godina kasnije. Proglašavanje autokefalije Bugarske pravoslavne crkve 1872. bez saglasnosti Carigrada predstavljaće faktički uvod u formiranje bugarske države nekoliko godina kasnije. Bugarski raskol biće završen tek 1945, kada patrijarh i Sinod Konstantinopoljske crkve Bugarskoj uručuju tomos o priznavanju autokefalije. U tom procesu jedino je Srpska pravoslavna crkva do samostalnosti došla postepeno, bez ulaska u raskol sa Carigradom. Sticanje autokefalije predstavljalo je tada za bugarsku i srpsku crkvu obnovu stepena nezavisnosti koji je bio dostignut još u srednjem veku.
Novina tekuće pravoslavne krize sastoji se u jednostranom preuzimanju kanonskih nadležnosti nad Ukrajinom od strane Vaseljenske patrijaršije.
Na teritoriji Ukrajine deluju dve crkvene strukture nepriznate od Moskve i drugih pravoslavnih crkava: Ukrajinska autokefalna pravoslavna crkva iz 1989. (UAPC) i Ukrajinska pravoslavna crkva Kijevske patrijaršije iz 1992. (UPC KP). Na istom prostoru postoji i Ukrajinska pravoslavna crkva Moskovskog patrijarhata, autonomna crkva u okviru RPC MP. Međutim, za razliku od zapadne Evrope i SAD gde kanonske i nekanonske pravoslavne crkvene grupe žive u miru, njihove nesuglasice u istočnoj Evropi često prati i fizičko nasilje, naročito u vezi sa preotimanjem hramova, manastira i ostale imovine, što stvara dodatne političke i bezbednosne tenzije.
Aktom Sinoda Vaseljenske patrijašije od 11. oktobra ove godine započet je proces dodeljivanja samostalnosti strukturama u Ukrajini koje su u raskolu sa Moskvom. U tom duhu, Sinod u Istanbulu preduzeo je sledeće: 1) povukao je svoj akt iz 1686. kojim je pre više od tri veka Moskovskoj patrijaršiji dato pravo da postavlja mitropolita u Kijevu; 2) poništene su i odluke RPC MP o izbacivanju sveštenstva UPC KP i UAPC iz pravoslavne crkve donete 90-ih godina prošlog veka. Sinod je sve strane u Ukrajini pozvao da se uzdrže od nasilja.
Više od dve decenije vaseljenski patrijarh Vartolomej načelno je podržavao poteze RPC MP u vezi sa ukrajinskim raskolom. Tvorac UPC KP je mitrolopit kijevski i galicki Filaret Denisenko, nekadašnji glavni kandidat za ruskog patrijarha. Kampanju za nezavisnost tadašnjeg Ukrajinskog egzarhata od Moskve Denisenko je započeo 1990, nakon što je za patrijarha izabran Aleksije II. Kako bi predupredio potencijalni raskol arhijerejski sabor RPC odlučuje da crkvi na teritoriji Ukrajine dodeli autonomiju i tako nastaje Ukrajinska pravoslavna crkva Moskovske patrijaršije (UPC MP) na čelu sa mitropolitom Denisenkom. Ali nezadovoljstvo je raslo. Iz RPC MP Denisenko izlazi polovinom 1992. i iste godine putuje u Istanbul gde se susreće sa patrijarhom Vartolomejom od koga traži autokefaliju, koju tada nije dobio. Od 2008. i proslave 1020. godišnjice krštenja Rusije u Kijevu, primetni su kompromisni stavovi vaseljenskog patrijarha u vezi sa ukrajinskim raskolom.
Pitanje nezavisnosti pravoslavne crkve u Ukrajini imalo je aktivnu političku podršku ukrajinskih predsednika Leonida Kravčuka i Viktora Juščenka. Nove poteze Vaseljenske patrijaršije pozdravio je i sadašnji predsednik Porošenko, izjavljujući da oni predstavljaju „pad Trećeg Rima“ i kraj dominacije Moskve. A zvanična politička podrška procesu dodeljivanja autokefalije stigla je i iz SAD.
Teorija o Moskvi kao Trećem Rimu monaha Filoteja upućena caru Vasiliju III početkom 16. veka sastojala se u tome da je Prvi Rim pao zbog jeresi, Drugi Rim Carigrad zbog greha crkvene unije sa Prvim, a da će Treći Rim Moskva biti poslednji koji će vladati nad istinskom crkvom, odnosno narodom božijim. Ta teorija biće formalno odbačena u 17. veku na saboru u Moskvi, kojim su predsedavali grčki episkopi. Analizirajući saopštenje RPC MP o prekidu odnosa sa Vaseljenskom patrijaršijom, srpski teolog otac Darko Đogo konstatuje: „Očigledno je da RPC pomenute pretenzije ne vidi kao crkveno-diplomatske ’incidente’ nego kao elemente ’lažnog učenja’ (= jeresi)“. Sasvim je moguće da je teorija Trećeg Rima upravo dobila sveže impulse i da će se ruska pravoslavna supremacija pojaviti u nekom novom ruhu. Za sada je neizvesno kakav će biti krajnji rezultat sukoba dve patrijaršije. Možda će budući Vaseljenski patrijarh sedeti baš u Moskvi.
Peščanik.net, 24.10.2018.
Srodni link: Kasparov.ru – Velika šizma 2018.