Kratka istorija diskriminacije Roma

Kratka istorija pravnog položaja i diskriminacije Roma u nekadašnjoj Jugoslaviji i nekadašnjoj i današnjoj Srbiji

Vesna Rakić-Vodinelić* i Saša Gajin**

Početkom aprila 2009. godine, nekoliko dana pre Svetskog dana Roma, gradske vlasti u Beogradu su otpočele prisilno iseljavanje romskih naselja na teritoriji grada Beograda. Radi se o bespravno podignutim romskim naseljima, koja se sastoje od privremenih, neuslovnih i krajnje oskudnih i nehigijenskih kućica. Naselja su stara oko dve decenije. Bilo je izvesnih ranijih pokušaja raseljavanja koji nisu uspeli zbog žestokog otpora stanovnika delova grada u kojima je bio predviđen alternativni smeštaj Roma, a koji su se odlikovali otvorenom rasnom diskriminacijom prema Romima. Vlasti na taj stav nisu našle adekvatan odgovor. Najnovije prisilno raseljavanje je izvršeno brutalno, uz asistenciju policije, bez prethodnog pokušaja da se alternativni smeštaj obezbedi na području grada Beograda. Ponuđen je smeštaj u drugim gradovima Srbije, bez uverljivih objašnjenja i bez garantije da će Romi biti prihvaćeni kao sugrađani kojima se jemči bezbednosti u tim drugim gradovima, dakle bez protesta i nasilja budućih sugrađana. Pošto je romsko naselje srušeno, njegovi stanovnici, među kojima je bilo male dece, kao i starih i bolesnih ljudi, proveli su nekoliko noći na otvorenom. Protiv ovakvog postupka protestovali su Republički zaštitnik građana i državni sekretar u Ministarstvu za ljudska i manjinska prava. UNHCR je obezbedio pokrivače i nešto hrane za prisilno iseljene. Autori ovog teksta će svoj izveštaj o ovom događaju i uopšte o pravnom i faktičkom položaju Roma u Srbiji, uputiti Komisiji za borbu protiv rasne diskriminacije i netolerancije, čiji su članovi. Ovaj tekst sadrži delove tog izveštaja.

1. Položaj Roma u Srbiji do Drugog svetskog rata

U etnološkoj, antropološkoj i lingvističkoj literaturi dokazuje se metodama tih nauka da su Romi poreklom iz Indije odakle su se u nekoliko mahova selili prema Evropi i nastanjivali njene pojedine delove.¹ Još uvek se može smatrati spornom lokacija njihove prapostojbine u okviru Indije – po nekim mišljenjima ona se nalazi u Pendžabu, a po drugim u prednjoj Indiji.² Najveći deo Roma preseljavao se iz Indije u Evropu u vremenu od X do kraja XIX veka.

Naseljavanje Roma na Balkan poklapa se sa turskim osvajanjima. Dugotrajnim zadržavanjem Turaka na Balkanu objašnjava se dugo i brojno zadržavanje Roma na Balkanu.³ Kategorizacija Roma na Balkanu izvršena je u četiri skupine, prema pravcima dolaska na ovo područje, a iznesena u radu Tihomira Đorđevića “Ko su to Cigani, Naš narodni život”, knjiga IV, Beograd 1932. godine (str. 90 – 119). Ova knjiga je značajna ne samo zato što su je prihvatili brojni balkanski romolozi, već i zato što pokazuje izvesne razlike u njihovom pravnom položaju.⁴

Prvu skupinu čine Turski Romi, koji su se naselili u Srbiju polovinom XIV veka, u vreme turskih osvajanja. Iako se izrazom Turski Romi označava grupa Roma dobijena kategorizacijom po verskom kriterijumu,⁵ nisu svi oni koji su u ovom periodu doseljeni u Srbiju, islamske veroispovesti. Među njima se razlikuju dve grupe: Gažikano Romi (srpski Romi), koji su zaboravili kada su se doselili i koji su često prihvatali hrišćanstvo i Korane Romi (Kuranski Romi), koji su uglavnom islamske veroispovesti. Oni održavaju tradiciju romskog govora u međusobnoj komunikaciji. Turski Romi su imali bolji položaj od ostalih romskih skupina. Pripadnici srodnih zanimanja osnivali su naselja i stalno se naseljavali u njima. Romi koji su primili islam uživali su veća prava od hrišćanskih Roma.

Drugu romsku skupinu čine Beli Romi, koji su u Srbiju došli iz Bosne i naselili se uglavnom u Podrinju. Beli Romi u Srbiji su uglavnom vezani za naselja, te nisu pokazivali sklonost ka nomadskom načinu života. Pretežno su islamske veroispovesti. Za razliku od Turskih Roma, Beli Romi su uglavnom zaboravili romski jezik i govore srpski.⁶

Vlaški Romi su se u Srbiju doselili iz Rumunije. Prvi put se pominju u pisanim izvorima 1370. godine. Neizvesno je, ali ima elemenata za zaključak da su njihovi potomci najbrojnija romska skupina u Srbiji. Jedan broj Roma iz ove skupine bio je bez stalnog mesta prebivanja, baveći se zanimanjima koja omogućavaju stalno premeštanje (putovanje), dok je manjina Roma doseljenih iz Rumunije, dok je boravila u Rumuniji imala položaj robova koji su radili na manastirskim i plemićkim posedima. Ropstvo Roma u Rumuniji ukinuto je tek 1856. godine. Verovatno se ropskom položaju jednog broja Roma u Rumuniji ima pripisati činjenica da je najveći migracioni talas Roma doseljen iz Rumunije u Srbiju oko 1690. godine. Vlaški Romi se ponekad nazivaju iKaravlasi. Gotovo svi su pravoslavne vere, govore uglavnom srpski, a neke skupine srpski i rumunski jezik.⁷

Najzad, četvrta skupina Roma doselila se u Srbiju iz Austrougarske i nazivaju se Mađarski ili Banatski Romi. Njihov dolazak u Srbiju povezan je sa trgovinom konjima. Jednom uredbom iz 1884. godine ovim Romima je bio zabranjen ulazak u Srbiju, što se objašnjavalo činjenicom da nisu želeli da se stalno nastanjuju.⁸

Osim ove klasifikacije na četiri grupacije, vršene su i brojne druge, prema kriterijumu veroispovesti,⁹ zanimanja,¹⁰ pa i nazivima.¹¹ I one imaju posredan pravni značaj. Grupisanje po veroispovesti je imalo pravnu relevanciju posebno u vreme turske vladavine, potom u vreme Prvog i Drugog srpskog ustanka, čak i u vreme Drugog svetskog rata; po zanimanjima – utoliko što su neka bila vezana za putujući način života, a druga za stalno nastanjivanje, što je opet uticalo na pravni status. Etnička posebnost Roma je dovodila do donošenja posebnih pravila koja su imala personalno važenje za pojedine romske skupine.

Značajno pravno pogoršanje pravnog položaja Roma na ovim prostorima, njihova pravna diskriminacija s obzirom na etničke posebnosti, započinje uredbama austrijske države donesenim u vreme Marije Terezije i Josifa II. Primera radi, naređuje se oduzimanje romske dece od roditelja i njihov smeštaj u hrišćanske porodice; ograničava se sloboda kretanja Roma; zabranjuje se upotreba romskog jezika.¹²

Svedočenja o počecima savremene državnosti u Srbiji (vreme Prvog srpskog ustanka 1804. godine), pokazuju izvesno osobeno pravno tretiranje Roma kao posebne skupine. Izgleda da je odlučujuću ulogu u tome igralo učešće Roma na srpskoj strani u borbi protiv Turaka. Iako su Romi u Srbiji toga vremena pretežno bili islamske veroispovesti, oni su se pre svega jezikom, a i drugim posebnostima, razlikovali od Turaka. Još 1804 godine, kako pokazuju arhive, Romi su učestvovali na strani Srba u ustanku.¹³ To je dovelo do ustanovljenja “ciganskog vojvode” kao predstavnika Roma na skupštini ustaničkih starešina.¹⁴ U periodu prvog srpskog ustanka bilo je ukinuto pravo Roma na premeštanje (putovanje, nomadski način života). Ustaničke vlasti su tu i tamo ustupale Romima zemljište za naseljavanje, koje se sastojalo od ranijih turskih imanja. Personalna vlast tzv. “ciganskih haračlija” koja je vršila ne samo upravna nego i sudska ovlašćenja, bila je ukinuta i oni su u pogledu nadležnosti upravnih i sudskih organa, izjednačeni sa srpskim stanovništvom. Ocenjuje se da su ovo bili izuzetno značajni pravni akti za emancipaciju Roma.¹⁵

Posle propasti Prvog ustanka i restauracije turske vlasti uspostavlja se raniji pravni status Roma.

U Kneževini Srbiji bilo je pravnih akata koji su diskriminisali Rome kao etničku skupinu. Ipak, pre svega je pravljena razlika između Roma koji putuju (nomadski način života) i stalno nastanjenih Roma. Iako nisu retke ocene da je knez Miloš izlazio u susret Romima,¹⁶ ne može se tvrditi da oni nisu bili diskriminisani u odnosu na Srbe, jer je blagonaklonost vladara prema određenoj skupini bila izraz patrimonijalne države, a ne težnje za priznavanjem prava manjina. Najduže se održala pravna diskriminacija Roma kroz posebne propise o plaćanju poreza koji su odudarali od opšteg poreskog režima u tadašnjoj Srbiji. Pravni položaj Roma je u vreme Miloševe vladavine bio ambivalentan i zato što ih je Porta, kao muslimane, smatrala svojim podanicima.

Sretenjski ustav iz 1835. godine propisuje pravnu jednakost svih građana Srbije pred vlastima, nezavisno od etničkih specifičnosti.

2. Romi u toku Drugog svetskog rata i u bivšoj Jugoslaviji

Genocid kojem su u toku Drugog svetskog rata bili podvrgnuti Romi kao posebna grupa govori o ideji, raširenoj u Evropi toga vremena, o njihovoj ne samo etničkoj, nego i rasnoj posebnosti. Sve kvislinške vlasti u bivšoj Jugoslaviji donosile su propise o pravnoj diskriminaciji Roma. Nedićeva Vlada na delovima teritorije današnje Srbije pod nemačkom okupacijom je, preko logora na Starom sajmištu (a i drugih), pomagala genocid nacističkih okupacionih vlasti. Nezavisna država Hrvatska (marionetska nacistička država koja se prostirala da delovima teritorije današnje Hrvatske, kao i Bosne i Hercegovine) je podvrgla genocidu ne samo Rome hrišćanske, već i islamske veroispovesti. Muslimani sa te teritorije su, u rezoluciji donesenoj 1942. godine u Zenici, pokušali da Rome islamske veroispovesti izuzmu iz genocidnih propisa i radnji, ali je samo mali broj Roma na teritoriji Bosne koji su bili islamske veroispovesti uspeo da izbegne genocid. Prema istraživanjima Srđana Bogosavljevića autora koje on navodi,¹⁷ u Drugom svetskom ratu na području Jugoslavije ubijeno je 27.000 Roma ili 31,4 %, njihovog ukupnog broja pre rata, što je posle Jevreja, drugi najveći procenat ubijenih među etničkim zajednicama koje su živele u tadašnjoj Jugoslaviji.

U bivšoj Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji (SFRJ) Romi nisu imali status nacionalne manjine. Ustavi republika i pokrajina bivše SFRJ pokazivali su izvesne razlike u pokušaju da se odredi pravni položaj etničkih grupacija kojima se ne priznaje status nacionalne manjine. Izraz “etnička grupa” bio je upotrebljen u ustavima ranijih članica jugoslovenske federacije – republikama Hrvatskoj, Makedoniji i Sloveniji. Ostali ustavi koriste se samo terminima “narodi” i “narodnosti”. Bilo je i ostalo sporno da li Romi spadaju u kategoriju “etničkih grupa” ili u kategoriju “narodnosti”, tj. nacionalne manjine, u pravnom poretku bivše SFRJ. Dragoljub Acković, u svom tekstu “Konstitucionalni problemi Roma” (zbornik: Razvitak Roma u Jugoslaviji, problemi i tendencije, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1992., str. 18), navodi da je predsednik Ustavne komisije Bosne i Hercegovine pismeno ustvrdio “da je pojam “etničke grupe” vrlo širok i neodređen, da ne može u potpunosti da izrazi položaj Roma u našem društvenom sistemu i da zato Rome treba tretirati kao «narodnost», dakle, kao nacionalnu manjinu. U istom tekstu, autor zauzima stav da nema mesta zaključku da se Romima, prema tadašnjim republičkim ustavima, garantuje ustavni status nacionalne manjine i zaključuje da su ti ustavi pravili razliku između građana koji su pripadnici naroda i narodnosti, čineći ih građanima prvog reda i građana koji su etnička grupa, čineći ih građanima trećeg reda.¹⁸

3. Romi u vreme Miloševićeve vladavine

Posle raspada SFRJ, u Saveznoj Republici Jugoslaviji (SRJ) i državnoj zajednici Srbije i Crne Gore, u zakonodavstvu nije bilo diskriminacije Roma.¹⁹ Ali, brojne su ocene inostranih posmatrača da u stvarnosti postoji snažna diskriminacija Roma, čak i na službenom nivou: bilo je mnogo dokaza da lokalne vlasti učestvuju u ponižavajućim postupcima prema Romima.²⁰ Diskriminacija naročito postoji u pogledu zapošljavanja, u javnim službama i u obrazovanju. Zaključuje se da su Romi najviše patili u vreme embarga i sankcija UN, jer uglavnom nisu primali pomoć od rođaka i prijatelja iz inostranstva. U to vreme vlasti su napustile programe obrazovanja i poboljšanja položaja Roma.²¹

Kulturna diskriminacija Roma u periodu Miloševićeve Srbije i Jugoslavije bila je najočiglednija u domenu osporavanja romskog jezika. Da li sa lingvističkog stanovišta romski jezik predstavlja standardizovani jezik, pitanje je na koje ne odgovaraju pravnici. Izgleda da odgovor nije sasvim nedvosmislen, kada ga daju lingvisti. Zadatak pravnika je da odgovori na pitanje da li Romi imaju pravo na upotrebu jezika koji smatraju svojim maternjim jezikom, ne samo u privatnom saobraćaju, već i u službenim kontaktima. Službena upotreba jezika definisana je u Zakonu o službenoj upotrebi jezika i pisama Srbije. To je jezik koji se koristi u radu državnih, pokrajinskih i lokalnih organa vlasti, organizacija koje vrše javna ovlašćenja, kao i u radu javnih preduzeća i javnih službi. U Srbiji je u službenoj upotrebi srpski jezik. Ali, u postupku pred državnim organima (i organizacijama koje vrše javna ovlašćenja), osim službenog jezika, ustanovljena su pravila za upotrebu jezika stranaka, tj. građana, pa je u članu 6. ovog Zakona, zajemčeno svakom građaninu pravo da u postupku u kome se odlučuje o nekom njegovom pravu ili obavezi, upotrebljava svoj jezik i da se na svom jeziku upoznaje sa relevantnim činjenicama. To pravo je, valja podvući, zajemčeno svakom građaninu. Romi, prema tome, ne predstavljaju izuzetak. I njima je, ovakvom opštom formulaciom priznato pravo upotrebe romskog jezika u postupku pred državnim organima i organizacijama koje vrše javna ovlašćenja. Da li su Romi u Jugoslaviji ovo pravo efektivno vršili, nije poznato, jer podataka nema. Ali, može se tvrditi da do kraja Miloševićeve vladavine nisu bili stvoreni uslovi za vršenje ovog prava. Naime, spisak stalnih sudskih tumača pri Okružnom sudu u Beogradu, spisak takvih tumača koji vodi Pokrajinski sekretarijat za pravosuđe i upravu u Novom Sadu i spisak tumača za teritoriju Okružnog suda u Prištini,²² pokazali su da nije bilo nijednog stalnog sudskog tumača za romski jezik, što je jasno svedočilo o jezičkoj diskriminaciji Roma u odnosu na ostale etničke grupe u tadašnjoj SRJ.

Sa druge strane, u to vreme, emitovane su radijske i televizijske emisije na romskom jeziku, a jedno pozorište je povremeno, na ovom jeziku davalo predstave. To, bez obzira na lingvistička sporenja, znači da je bilo moguće romski jezik koristiti i u službenoj komunikaciji, jer se od strane radija i televizije, kao javnih službi, već upotrebljavao kao službeni jezik. Izostajanje stalnih sudskih tumača za romski jezik, prema tome, ne treba smatrati posledicom lingvističkog spora, već efektivnom pravnom diskriminacijom romskog jezika, iako se njegova upotreba normativno jemči svakome kome je to maternji jezik.

Pored jezičke diskriminacije Roma, naročito izraženi vid diskriminacije bio je i ostao način stanovanja. Način stanovanja Roma je posledica njihovog teškog siromaštva, diskriminacije i socijalne podređenosti romske populacije.²³ Pored toga, za stanovanje Roma na ovim prostorima karakteristična je i njihova getoizacija čiji su uzroci socijalni (siromaštvo), ali i etničko-diskriminatorski (etnička distanca prema Romima).²⁴

Socijalna i etnička distance prema Romima u vreme SRJ i SCG je bila visoka. PremaBogardusovojskali, na osnovu istraživanja prof. Bogdana Đurovića: 24% Srba ne želi da ima prijatelja među Romima; 30% Srba ne žele Rome u svom susedstvu, 15% Srba ne želi da živi u istoj državi sa Romima, 79,5% Srba ne bi za bračnog druga imalo Roma.²⁵

Broj Roma u bivšoj Jugoslaviji i u današnjoj Srbiji nikad nije bio tačno utvrđen. U odnosu na ukupan broj stanovnika, što se vidi iz napred citiranih cifara, Romi su evidentna statistička manjina. Oni su bili i ostali manjinsko stanovništvo u svim regijama Srbije: u Beogradu, centralnoj Srbiji, Vojvodini. Isto važi za Kosovo. Takođe, manjina su (i to izuzetno mala) u Crnoj Gori. Postoji ozbiljna razlika između broja Roma koji iskazuju zvanični statistički podaci i broja koji se procenjuje prema pravilima demografije. Prema nekim podacima,²⁶ u bivšoj SFRJ je 1981. godine bilo 850.000 Roma. Prema Statističkom godišnjaku Jugoslavije, Beograd, 1996., str. 59: 1961. godine na teritoriji Srbije i Crne Gore je bilo 10.009, tj. 0,1% Roma; 1971. godine, na istoj teritoriji je bilo 50.290, tj. 0,6% Roma; 1981. godine, na istoj teritoriji je bilo 112.430, tj. 1,1% Roma; 1991. godine, na istoj teritoriji je bilo 143.519, tj. 1,4% Roma.

Često se među autoritetima u oblasti demografije nailazi na tvrdnju da je broj Roma veći od službeno iskazanog, ali da se neki od njih ustručavaju da se tako izjasne. Nema opštine u Srbiji ili Crnoj Gori u kojoj bi romsko stanovništvo činilo većinu: procenjuje se da broj romskog stanovništva u odnosu na ukupnu populaciju opštine ide najviše do jedne trećine (opštine Surdulica, Bojnik, Bujanovac i Vladičin Han).²⁷

Diskriminacija Roma u SRJ pred kraj Miloševićeve vlasti se intenzivira. Godine 1996. objavljen je podatak (US State Department) da romska deca nemaju mogućnost da se školuju na svom jeziku, a da samo oko 20% završava osnovno obrazovanje. 18. oktobra 1997. godine srpski skinhedsi su ubilu Roma Dušana Jovanovića, starog 14 godina. U istoj i narednoj godini dramatično se povećava nasilje skinhedsa prema Romima u tadašnjoj SRJ, a kulminira napadom na beogradsku nevladinu organizaciju Romski dokumentacioni i informativni centar. Pojačavanjem sukoba na Kosovu povećava se broj raseljenih Roma, a po okončanju bombardovanja, Srbi i Romi masovno beže sa Kosova. Ovi interno raseljeni Romi, postaće početkom XXI veka jedna od najdiskriminisanijih grupa na području Srbije.

4. Romi od 2000. godine do danas

Posle pada Miloševićevog režima, položaj Roma u Srbiji nije se popravio. Naprotiv. Prema Izveštaju o Srbiji Evropske komisije protiv rasizma i netolerancije (ECRI), glavni pravci diskriminacije romske zajednice u periodu nakon 2000. godine vode ka sledećim oblastima: posedovanje ličnih dokumenata, obrazovanje, zapošljavanje, stanovanje, pristup zdravstvenoj zaštiti i sloboda od nasilja. U slučaju nasilnog prekopavanja romskog naselja na Novom Beogradu, započetpg 4. aprila 2009. godine, mogu se neposredno i jasno videti ovi najdrastičniji oblici diskriminacije Roma.

a) Rasna diskriminacija i prisilno raseljavanje Roma

U poslednjim decenijama, rasna diskriminacija Roma je prestala da bude stvar pojedinaca i nacističkih, fašističkih i šovinističkih organizacija. Nije retka pojava u Srbiji da policija otvoreno diskriminiše Rome.²⁸ Isto važi i za funkcionere brojnih lokalnih vlasti u Srbiji, kao i za neke funkcionere centralne, republičke vlasti. Između ostalog, organi javne vlasti redovno ne poštuju svoje obaveze u vezi sa zaštitom prava Roma. Veoma je mali broj slučajeva u kojima je tužilaštvo i pravosuđe adekvatno reagovalo na česte napade na pripadnike romske zajednice i njihova naselja.

Međutim, nedavni (4. april 2009) upad građevinskim mašinama u romsko naselje na Novom Beogradu ostaće upamćen kao svojevrsni precedent u kome je država izvršila organizovani i koordinirani napad na osnovne vrednosti zaštićene u svakom demokratskom društvu: na lični integritet pojedinaca i njihovo dostojanstvo, na njihove domove i zaštićene imovinske interese. Pri tome, napad na romsko naselje izveden je na naročito brutalan način. Buldožeri su pred očima šezdesetak stanovnika naselja, sravnili sa zemljom udžerice u kojima su oni stanovali, u nekim slučajevima zajedno sa njihovim ličnim stvarima i ostalom imovinom koju su posedovali. Gradske vlasti se nisu potrudile da ovim građanima, koji spadaju u jednu od najranjivijih društvenih grupa, obezbede dostojanstvene uslove preseljenja u nove objekte u kojima bi bili zbrinuti u skladu sa načelima humanosti, nediskriminacije i pune integracije u društvo u kome žive. Tako su oni, među kojima su i deca i bolesni, ostavljeni da prebivaju bukvalno na ulici, pod vedrim nebom.

Stanovnici ovog naselja, kao i drugi Romi koji žive u sličnim uslovima, građani su ove zemlje i imaju, po Ustavu i zakonima, ista prava kao i drugi građani Srbije. U nedelji u kojoj je Predsednik Srbije svojim ukazom proglasio Zakon o zabrani diskriminacije, gradske vlasti odvažile su se na drastičan oblik povrede prava članova romske zajednice. U najkraćem, analiza najnovijeg «Slučaja buldožer» pokazuje da se radi o naročito teškom obliku diskriminacije.

b) Otežano vršenje prava na priznavanje pravne ličnosti i identiteta

Mnogobrojni Romi u Srbiji, među kojima su i neki stanovnici razrušenog naselja, ne mogu da dođu do ličnih dokumenata po važećim propisima Republike Srbije. Ovi «pravno nevidljivi ljudi» nisu upisani u matične knjige rođenih, oni nemaju lične karte, zdravstvene i radne knjižice, vozačke dozvole, pasoše, niti druga identifikaciona dokumenta. Ukratko, oni nisu priznati u Srbiji kao subjekti prava, kao pojedinci kojima je priznato svojstvo ljudskih bića za koje se vezuje uživanje drugih prava i sloboda. Iako se radi o pravu na priznavanje pravnog subjektiviteta koje je zajamčeno Ustavom Srbije iz 2006.godine, kao i najvažnijim međunarodnim dokumentima o ljudskim pravima, Srbija još nije odgovorila svojim pozitivnim obavezama punog poštovanja i zaštite ovog prava. Rešavanje problema pravno nevidljivih ljudi, čiji broj niko ne može sa sigurnošću da utvrdi (procene se kreću u rasponu od par desetina hiljada do par stotina hiljada ljudi), već godinama zahtevaju brojne međunarodne organizacije, među kojima je i ECRI.

Domaće nevladine organizacije su izradile Model zakona o priznavanju pravnog subjektiviteta koji bi omogućio rešavanje problema pravno nevidljivih ljudi. Iza ovog Modela u jesen prošle godine formalno je stalo i Ministarstvo za ljudska i manjinska prava. Međutim, drugo nadležno ministarstvo (za državnu upravu i lokalnu samoupravu), koje već godinama aktivno sprečava rešavanje problema pravno nevidljivih lica, ustalo je protiv ovog modela zakonske regulative, čime je za sada onemogućilo njegovo razmatranje od strane Vlade, a kasnije i Narodne skupštine Republike Srbije.

Zbog ovih okolnosti veoma cinično i ponižavajuće zvuči tvrdnja vrha beogradske vlasti o tome da stanovnici naselja koji nemaju prebivalište na teritoriji Beograda, (čitaj: papire), odnosno lične karte sa adresom na teritoriji grada, moraju da se vrate u mesta odakle su došli. Oni uopšte nemaju isprave, nemaju registrovano prebivalište i boravište, nemaju lične karte, te tako i nemaju gde da se vrate. Ali, što je još važnije, nema tog pravnog propisa koji bi njih obavezivao da napuste mesto u kome nemaju registrovano prebivalište i boravište. Srbija je slobodna zemlja u kojoj se ljudi kreću slobodno i nastanjuju u mestu koje sami izaberu – niko ne mora da živi tamo gde mu gradonačelnik Beograda kaže.

c) Negiranje prava na imovinu

Svako (uključujući i pravno nevidljive Rome), ima pravo na zaštitu svog doma i svojih imovinskih interesa, na državnoj teritoriji i u glavnom gradu Beogradu, bez obzira na to da li su naselja ili objekti u kojima žive nelegalno sagrađeni. U to nas uverava Ustav Srbije iz 2006. godine, koji neposredno jemči svakome licu zaštitu doma i svojinskih prava, ali i brojni dokumenti međunarodnog prava, uključujući i Evropsku konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda (član 8. i član 1, Protokola I uz Evropsku konvenciju). Evropski sud za ljudska prava je u svojoj odluci od 18. juna 2002, u sporu Oneryildizi protiv Turske doneo odluku o sličnom pitanju. Naime, Sudu je bila upućena pritužba zbog uništenja imovine na osnovu čl. 1 Protokola I uz Evropsku konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda. Masallah Oneryildizi je stanovao u straćari koja je bila podignuta u neposrednoj blizini deponije. Iako je straćara bila postavljena protivno zakonskim odredbama i bez odobrenja za izgradnju, ali uz višegodišnje tolerisanje od strane vlasti, Sud je našao da je Oneryildizi bio de facto vlasnik uništene straćare i svih ličnih dobara koje su se u njoj nalazile. Sama činjenica da je straćaru podigao i u njoj živeo sa svojom porodicom, ukazuje na materijalni interes podnosioca predstavke, koji je, pošto je bio tolerisan od strane državnih organa, po mišljenju Suda, predstavljao imovinu u smislu člana 1. I protokola.

Ako pravila artikulisana u ovom slučaju primenimo na «Slučaj buldožer», shvatićemo da su Vlasti grada Beograda već dugo svesne postojanja naselja na Novom Beogradu i drugih bespravno podignutih naselja u kojima žive Romi. Postojanje tih naselja se takođe već dugo toleriše. Prema informacijama navedenim u Izveštaju ECRI-ja, u Srbiji je poznato postojanje 593 romska naselja, od kojih je 72% nelegalno izgrađeno. Od ukupnog broja ovih naselja, 285 se nalazi u gradovima. ECRI je takođe konstatovao da rešavanje problema nelegalnih romskih naselja prati neodgovarajuća pravna regulativa, kao i diskriminatorsko postupanje lokalnih vlasti. U pamćenju javnosti ostali su drastični slučajevi u vezi sa izmeštanjem romskih naselja, kao na primer slučaj predsednika opštine Topola koji je 2007. objavio da namerava da prisilno preseli desetine Roma u montažne barake u blizini deponije, a zatim da ih opaše bodljikavom žicom kako bi ih sprečio u pristupu gradskom korzou. Sličnih slučajeva je bilo u proteklo vreme veoma mnogo, a neki od njih se vezuju za romska naselja na Novom Beogradu.

Na ocenu da se radi o protivpravnom postupanju nije od uticaja činjenica što današnji gradonačelnik, Dragan Đilas, nije bio gradonačelnik u vreme nastanka naselja. On sledi pravnu sudbinu svojih prethodnika. Takođe nije od uticaja činjenica da se gradska vlast oslanja na pozitivne propise. Oni su manjkavi sa stanovišta obaveze poštovanja ljudskih prava, ali na prvom mestu su u suprotnosti sa višim pravnim propisima – Ustavom i međunarodnim dokumentima koje je Srbija ratifikovala. Ako svi de facto vlasnici uništenih kućica podnesu predstavku Evropskom sudu za ljudska prava, treba očekivati da ih Sud, na osnovu ustanovljene prakse, usvoji.

Osim toga, važno je pomenuti da su prilikom svakog pokušava raseljavanja romskih naselja i organizovanja alternativnog smeštaja, građani na područjima gde je bio predviđen privremeni smeštaj Roma, organizovali nasilne proteste i blokade, sa otvorenim rasističkim govorom mržnje prema Romima. Prilikom pokušaja ranijih gradskih vlasti u Beogradu da organizuju alternativni smeštaj za Rome, pobunili su se stanovnici Kamendina (u blizini Zemuna), naselja «Ivan Ribar» na Novom Beogradu, naselja Ovča, a ovih dana i Boljevaca (u blizini Surčina).

Da bi se afirmisao princip tolerancije, solidarnosti i zabrane diskriminacije, potrebno je krenuti u građansku akciju. Gradonačelnik je građanske inicijative na njemu svojstven način omalovažio i uputio nevladine organizacije na to da same zbrinu Rome koji su ostali bez svojih domova. Nevladine organizacije ne mogu da rade posao gradonačelnika – mogu možda da pomognu neke međunarodne organizacije. Međutim, ono što nevladine organizacije mogu, i na šta su ovlašćene samim Zakonom o zabrani diskriminacije, jeste da koriste propisane mehanizme kako bi zaštitili diskriminisane grupe. Ne bi trebalo sumnjati u njihovu spremnost da ovu svoju Zakonom definisanu ulogu, uspešno i odigraju.

* Članica Komisije za borbu protiv rasizma i netolerancije Saveta Evrope

** Zamenik člana Komisije za borbu protiv rasizma i netolerancije saveta Evrope

Peščanik.net, 06.04.2009.

Zakon protiv diskriminacije, koji stupa na snagu 07.04.2009.

1. Up. detaljno, Aleksandra Mitrović, Na dnu – Romi na granici siromaštva, Beograd, 1990, str. 11.
2. Up. Tatomir Vukanović, Romi (Cigani) u Jugoslaviji, Vranje 1983, str. 14
3. Tako, Aleksandra Mitrović,op. cit., str. 12
4. Ibid. str. 13.
5. Tako, Rade Uhlik, Iz ciganske onomastike, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, sv. X, Sarajevo 1955, str. 51.
6. Tihomir Đorđević, op. cit., str. 64; Aleksandra Mitrović, op. cit., str. 13.
7. Aleksandra Mitrović, op. cit., str. 14
8. Ibid., str. 14.
9. Tako, Rade Uhlik, op. cit., str. 51-71.
10. Ibid., str. 65 i d.
11. Grupisanje po nazivima romskih skupina donekle se poklapa sa grupisanjem po zanimanjima. Up., Aleksandra Mitrović, op. cit., str. 14.
12. Aleksandra Mitrović, op. cit., str. 17.
13. Vladimir Stojančević, Politički i pravni položaj Cigana (Roma) u Srbiji Prvog i Drugog ustanka, u zborniku: Razvitak Roma u Jugoslaviji, problemi i tendencije, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1992, str. 28, posebno prim. 11 na toj str.
14. Ibid., str. 25.
15. Ibid., str. 29.
16. Tihomir Đorđević, op. cit., str. 125.
17. Srđan Bogosavljević, Drugi svetski rat – žrtve. Jugoslavija, u: Srpska strana rata (ur. Nebojša Popov), Beograd, 1996, str. 495.
18. Dragoljub Acković, op. cit., str. 23.
19. Up. izveštaje na www.asylumlaw.org
20. Ibid.
21. Ibid.
22. Up. Sudsko-advokatski rokovnik za 1997. godinu, savremena administracija, Beograd.
23. Up. Vladimir Macura, Romska enklava Orlovsko naselje na rubu Beograda, u zborniku: Razvitak Roma u Jugoslaviji, problemi i tendencije, Beograd, 1992, str. 132, 133;isti,Jedan način sanacije fizičkog okvira romskih enklava, u zborniku: Društvene promene i položaj Roma, Beograd 1993., str. 70.
24. Up. Aleksandra Mitrović, Na dnu…, str. 98 – 104.
25. www.media-diversity.org
26. www.asylumlaw.org
27. Ibid., str. 23
28. Rajko Đurić, jedan od istaknutih Roma u Srbiji 20. marta 2009. godine, na predavanju na fakultetu za evropske pravne i poslovne studije govori o renesansi rasizma prema Romima u Srbiji.