Kraj Drugog svetskog rata obeležila je vojna pobeda nad fašizmom koja nije bila ni sigurna ni laka. Tokom ratnog sukoba u kojem su se na jednoj strani našli nosioci autoritarizma i antiracionalizma, a na drugoj strani privremeni savez koji im je bio suprotstavljen, pale su mnoge žrtve i pretprljena su ogromna razaranja. Veliku cenu u ljudskim životima koja je plaćena u odlučujućoj borbi za vrednosti moderne civilizacije ni danas nije moguće tačno odrediti, a procene govore da je stradalo 50 miliona ljudi.
S druge strane teško da se može preceniti značaj antifašizma, budući da je najmračnije doba u istoriji kapitalističkih društava, epoha uspona i vladavine fašizma u Evropi, ujedno obeleženo i otporom fašizmu prerastajući tako u epohu borbe za demokratsko društvo i emancipaciju na socijalnom i političkom planu.
Ozbiljne istoriografije druge polovine dvadesetog veka jasno uočavaju aspekt borbe protiv fašizma, pa zato, sa stanovišta ozbiljne istorijske nauke, svi pokušaji relativizacije fašističke borbe sa kojima se na ovim prostorima suočavamo, deluju groteskno, smešno i neadekvatno.
Pitanje žrtava i tekovina antifašističke borbe u toj intepretaciji stavlja se u kontekst izmenjih društvenih i političkih okolnosti koje su nastale kao ishod rata i mogućnosti ostvarenja humanijih uslova života za čitavo čovečanstvo. Žrtve koje su pale u borbi protiv fašizma imaju neki smisao, nasuprot svim pričama da su žrtve besmislene, da smo mala zemlja i da nije bilo potrebe da se mešamo u taj rat, dakle, sve one teze koje su bile prisutne u kvinslinškoj propagandi, a koje se danas iznose kao teze ozvaničene u udžbenicima koji se koriste za nastavu istorije.
Pobeda nad fašizmom je relativizovana u Hladnom ratu koji je među saveznicima izbio ubrzo nakon nestanka zajedničkog neprijatelja. Posle više decenija hladni rat je okončan uspostavljanjem hegemonije liberalnog kapitalizma što je dovelo do novih neizvesnosti kada su u pitanju perspektive trajnog učinka pobede nad fašizmom.
Talasi ekonomskih i političkih kriza koji potresaju globalni kapitalistički poredak stvaraju uslove za stvaranje novih formi fašizma.
Problem nasleđa antifašizma i njegove političke uloge naročito je izražen u bivšim socijalističkim zemljama. Među njima se ističu zemlje bivše Jugoslavije zbog tragičnih iskustava sa fašističkom okupacijom iz perioda Drugog svetskog rata, posebno značajne uloge antifašističke borbe u obliku društvenog poretka koji je potom uspostavljen, kao i zbog oživljavanja šovinističkih i genocidnih tendencija u tzv. jugoslovenskim ratovima devedesetih godina.
U Srbiji se odnos prema antifašizmu u postsocijalističkom razdoblju može posmatrati u kontekstu potiskivanja nasleđa jugoslovenskog partizanskog antifašizma kao jednog od legitimacijskih uporišta vladavine saveza komunista. S tim u vezi javlja se jačanje pozicija nacionalizma i šovinizma koji su se sa početkom rata 1991. još snažnije nametnuli kao ideološki faktor afirmišući konzervativne ideje i tražeći kontinuitet sa politikom vođenom pre Drugog svetskog rata i sa ideološkim nasleđem onih snaga koje su se tokom rata pokazale kao najbliže fašizmu, odnosno kao snage koje su bile kičma kvinslinškog pokreta.
Proces potiskivanja antifašizma i zvaničnog političkog diskursa zaokružen je nastojanjem da se kao obrazac društvene integracije posle 2000. godine inaugurište tzv. demokratski nacionalizam, zasnovan na normalizovanju nacionalističke politike potvrđene u razdoblju ratova devedesetih godina uz pomoć liberalnog antitotalitarizma.
Tek poslednjih godina takva generalna orijentacija koja je bila uočljiva devedesetih i naročito zaoštrena posle 2000. počinje da se aktivnije dovodi u pitanje otvaranjem nekoliko debata o pojedinim političkim pitanjima. Jedna od njih bila je debata o izmenama Zakona o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica koje su usvojene 2004. i kojima se izjednačavaju prava četnika i partizana, zatim debata o usvajanju Zakona o rehabilitaciji iz 2005. i debate koje su nastale kao posledica dva antifašistička protesta povodom najavljenih neonacističkih marševa u Novom Sadu 2007. i Beogradu 2008.
Ove rasprave provociraju zapitanost nad izgledima političkog statusa antifašizma u Srbiji. Antifašizam teško može da zauzmne mesto koje mu pripada u korpusu ideja bitnih za uspostavljanje civilizacijskog standarda političkog života u Srbiji ukoliko je zatamnjen ideološkim protivnicima – antikomunističkom ideologijom demokratskog nacionalizma kao sistema javno legitimizovanih aspekata fašistoidne prakse i tzv. antitotalitarnim konsenzusom.
Antifašizam gubi na značaju i u pokušajima njegove liberalne neutralizacije, koja se simbolički manifestuje kroz ritualno zamagljivanje značaja devetog maja kao dana pobede nad fašizmom i obaveznim stavljanjem tog datuma u funkciju kasnije ustanovljenog dana Evrope.
Kada se u medijima u poslednjih desetak godina govori o devetom maju, Dan pobede je ili potpuno istisnut ili je stavljen u drugi plan ili je stavljen u funkciju praznika koji se zove dan Evrope. U pitanju je kontinuirana težnja da se kroz zvanične javne manifestacije i pisanje štampe u Srbiji u isti registar uvedu obeležavanje dana kada je 1945. u ime oružanih snaga nacističke Nemačke feldmaršal Vilhelm Kajtel potpisao kapitulaciju u berlinskom štabu sovjetske Crvene armije i obeležavanje dana kada je 1950. godine francuski ministar inostranih poslova Robert Šuman plasirao deklaraciju o Evropskoj zajednici za ugalj i čelik, koja je kasnije postala temelj Evropske unije, što je bio događaj par exellance u hladnoratovskom kontekstu.
Bitno je povratiti levičarsko nasleđe antifašizma nasuprot svim revizionističkim tezama, jer iskrenost levičarskog i u većem delu slučajeva – komunističkog antifašizma bila je često potvrđena krvlju. Najšira inspiracija kritičkog tumačenja fašizma nalazila se u marksističkoj teoriji, a na političkom i organizacionom planu kod komunističkih partija Evrope i sveta. Tokom 20ih i 30ih godina XX veka tu se može naći jezgro otpora formiranju fašizma.
Hobsbaum na jednom mestu napominje kako su u Drugom svetskom ratu komunisti bili nesrazmerno prezastupljeni u većini pokreta otpora i kako je francuska komunistička partija posle rata na tome bazirala svoju popularnost nazivajući se partijom streljanih.
Slična situacija je bila i u drugim evropskim zemljama i otuda sprega antikomunizma i antifašizma ne treba da čudi, ali ni da predstavlja branu progresivnim levičarskim pokretima da ponovo pronađu svoje antifašističko nasleđe.
Ne samo kao inspiracija iz prošlosti, već i kao aktivno opredeljenje, antifašizam je danas potreban kao i u vreme fašističkog terora u Evropi. Borba za demokratske vrednosti kao da se opet nalazi u škripcu dramatičnog izbora izraženog starom krilaticom: socijalizam ili varvarstvo.
Kriza neoliberalnog kapitalizma danas se ne odvija u uslovima sličnim onima iz 30ih godina XX veka, ali su ti uslovi dovoljno slični da se postavlja pitanje opasnosti da se liberalna demokratija opet nađe na klackalici na kojoj se našla 20ih i 30ih godina XX veka.
Preostaje nam da sačekamo da levica u današnoj Srbiji širenjem svojih aktivnosti dokaže kako je dostojna antifašističkog nasleđa koje je pre svega oličeno u Narodnooslobodilačkoj borbi 1941-1945. i da time pokaže kako je dorasla kreiranju radikalno humanijih uslova života.
Autor je sociolog iz Beograda.
Izlaganje na tribini povodom Dana pobede nad fašizmom, CZKD, 09.05.2009.
Peščanik.net, 12.05.2009.