Nikada u našoj istoriji nije toliko toga učinjeno u ime afirmisanja nacija. Istovremeno, nikada se jugoslovenske nacije nisu osećale tako ugroženima, osujećenima i obespravljenima kao danas. Gde je rešenje ovog paradoksa? Da li je etničkim grupama, uprkos svim deklaracijama i obećanjima, ipak dato premalo prava? Možda ih državna i republička “birokratija” sprečava da ostvare ta obećanja, pa bi onda izlaz iz međunacionalne krize trebalo tražiti u daljem intenziviranju etničkih individualiteta? Ili je našim nacijama dato previše prava, koja one zloupotrebljavaju i okreću protiv zajedničke države kao jednog izvora vlastitog pravnog statusa?
U jugoslovenskoj političkoj javnosti lako ćemo naći pobornike sve tri navedene varijante. A u samoj prirodi spora sadržana je nemogućnost njihovog međusobnog komuniciranja. Ukoliko se svi iskreno osećaju ugroženima (u šta nemamo razloga da sumnjamo), irelevantno je da li oni objektivno imaju osnov za takvo svoje osećanje.
Međutim, moguće je zamisliti i nekvantitativni pristup jugoslovenskom nacionalnom problemu. Ako napustimo bezizglednu metodu merenja, možda ćemo se probiti do načelnijeg i racionalnijeg stava, koji doduše takođe neće dovesti do opšte saglasnosti, ali bar neće od samog početka blokirati komunikaciju među suprotstavljenim gledištima. Umesto da sabiramo i oduzimamo, upitajmo: da li su jugoslovenskim nacijama zapravo data pogrešna prava, pa je ta pogrešnost, a ne količina i obim, uzrokovala trenutno nemoguće stanje?
Jugoslovenski federalizam predstavlja državno-pravni odgovor na naše nacionalno pitanje. Stav da su jugoslovenskim etničkim grupama data pogrešna prava ne znači ništa drugo nego da je pogrešan taj koncept federalizma. Ovde nam neće mnogo pomoći njegovo polemičko istorizovanje. Kao politička realnost on je uspostavljen tzv. AVNOJ-em, a kao državna forma se proteže od prvog Ustava (1946), pa sve do najnovijih oficijelnih predloga za donošenje novog Ustava (1990). Sve borbe za redistribuciju nacionalnih prava, koje su prikriveno i otvoreno vođene u posleratnoj Jugoslaviji, priznaju ga kao referentni okvir. Naravno da u sredstva borbe spada i to da se protivnicima osporava pravo pozivanja na zajednički izvor (AVNOJ), međutim, ma kako ratoborna bila, ta demagogija ne može prikriti da su svi saglasni o prirodi nacionalne moći, a da se spor vodi samo oko njene preraspodele među jugoslovenskim nacijama. A ta priroda moći jasno je definisana u prirodi našeg federalnog poretka.
Šta je to u jugoslovenskom federalizmu, što dovodi do nerešivih teškoća, kakve su i one pred kojima se naša zemlja trenutno nalazi? Odgovor je jednostavan: nacionalna moć jugoslovenskih etničkih grupa sistematski je uspostavljena kao etničko-teritorijalna suverenost, tj. kao stapanje etničke i republičke suverenosti. Ova operacija institucionalno je dovršena još 1964, a politički se realizuje od sredine šezdesetih godina. U svom dovršenom državno-političkom obliku od koga nismo previše udaljeni nudi nam se kao forma saveza suverenih država, tj. kao Sjedinjene Jugoslovenske Države.
Već sama terminološka asocijacija na Sjedinjene Američke Države pobuđuje optimizam. Zašto Jugoslaviji nije suđeno da svoj konačni mir pronađe u ovoj privlačnoj formuli? AVNOJ-ski koncept federalizma pogrešan je zbog toga što počiva na jednoj fikciji sa dalekosežnim posledicama. U njemu je pretpostavljeno da su jugoslovenski narodi kojima je onda priznata teritorijalna suverenost u samima sebi uspostavljeni kao istorijsko-politička nacija. Naime, da su to “nacionalni individualiteti” koji su unutar sebe politički homogenizovani, a to pre svega znači, da su etničke manjine unutar tih nacija politički integrisane na relativno opštezadovoljavajući način. Ako bi to bilo istina, federalizam bi predstavljao skup institucija za regulisanje međusobnih odnosa između nekolicine nacija kao istorijsko-političkih celina.
Međutim, užasna zbivanja tokom Drugog svetskog rata mogla su biti osnov za sve drugo, samo ne za pomenutu AVNOJ-sku fikciju. Ta zbivanja su pokazala da jugoslovenske “nacije” nisu istorijsko-politički, nego prirodno-etnički kolektivi, koji svoju unutrašnju homogenost ostvaruju prvenstveno fizičkim odstranjivanjem manjinskih etničkih grupa. Pred posleratnim državnim uređenjem time se postavljao težak zadatak da u sklad dovede zahtev za afirmisanje velikih etničkih grupa (nacija) i zaštitu etničkih manjina unutar tih nacija. Koncept federalizma, onako kako je razvijen u svim ustavima socijalističke Jugoslavije, predstavlja odgovor na prvi deo zadatka, uz potpuno zanemarivanje drugog dela. Stiče se utisak da je on pravljen u skladu sa potrebama nekog naroda čije se etničke granice potpuno poklapaju sa teritorijalnim. A u Jugoslaviji, osim slovenačkog, takvih naroda nema.
Time što je nacionalnu suverenost definisao kao etničko-teritorijalnu, jugoslovenski federalizam je pokrenuo dvostruku dinamiku. Na jednoj strani, dinamiku konfederalizovanja. Pošto nacija + teritorija + suverenost ne znači ništa drugo nego suverenu nacionalnu državu u smislu 19. veka, jasno je bilo da će naš federalni koncept, čim napusti ravan čiste političke demagogije (a on ga napušta već u ranim šezdesetim godinama) voditi u pravcu formiranja nezavisnih država, koje će se u prvom trenutku nazivati “socijalističkim republikama”, da bi onda suvereno odlučile i o eventualnoj promeni svog imena. Na drugoj strani, okolnost da narodi koji ulaze u Jugoslaviju u najčešćem broju slučajeva nisu istorijsko-politički, nego samo etničko-nacionalni individualiteti, vodi tendenciji stvaranja unitarnih republičkih država.
Isti oni razlozi koji su na nivou jugoslovenske države motivisali naglašavanje kolektivnih prava (kao prava federalnih jedinica) trebalo bi da važe na nivou republičkih nacionalnih država, kao heterogenih zajednica sa kompaktnim etničkim manjinama. Međutim, borcima za nacionalnu afirmaciju ništa nije tako mrsko kao pomisao da bi nacionalna moć njihovog naroda mogla biti okrnjena federalnom redistribucijom te moći. Argumente za svoje nepomirljivo stanovište oni mogu da pronađu u našem federalnom uređenju, koje je od samog početka napravljeno kao komplikovani mehanizam, u kome od svih funkcija besprekorno deluje samo ona koja reguliše samouništenje sistema.
Umesto lažnog federalizma, zasnovanog na fikciji o jugoslovenskim nacijama kao istorijsko-političkim individualitetima, bilo je na kraju rata neophodno priznati da se naši narodi nalaze u relativno ranoj fazi svog samodefinisanja kao kolektiva, pa im je zato bilo potrebno staviti na raspolaganje institucije unutar kojih bi se to samodefinisanje moglo stabilizovati i dovesti do koegzistencije. Trebalo je oprezno i pažljivo razdvojiti dimenzije kolektivnog identiteta. Prvenstveno etničke identitete (npr. Srba, Hrvata) trebalo je odvojiti od prvenstveno teritorijalnih (npr. u Dalmaciji, Slavoniji, Vojvodini) ili verskih i kulturnih. Umesto toga, paušalnom nacionalnom afirmacijom su sve male, ali suštinske, razlike izbrisane, a Jugoslavija je definisana kao savez (u tadašnjoj terminologiji je bila reč o “dogovoru”) nacija.
U takvim nacionalnim državama, u kojima nema mesta za priznavanje kolektivnih prava manjina, po prirodi stvari raste strah. Naime, njegov intenzitet raste direktno proporcionalno ostvarenju koncepta federacije kao saveza država. Manjina koja je, zajedno sa većinskim republičkim narodom, zatvorena u granicama republičke nacionalne države, izručena je na milost i nemilost političkom odnosu snaga unutar većinskog naroda. A pošto su te nacionalne republičke države uspostavljene na načelu etničko-nacionalne, a ne istorijsko-političke individualnosti, jasno je da u njima neće biti tolerancije prema neasimilovanim etničkim manjinama.
Sjedinjene Jugoslovenske Države postaće poprište nasilja nad etničkim manjinama, i verovatno poprište znatno težih etničkih sukoba nego što je to trenutno slučaj. Onaj ko želi da spreči ovakav, veoma lako predvidiv razvoj događaja, mora se zalagati za promenu postojećeg koncepta federalizma. Etničko-nacionalna prava moraju se odvojiti od teritorijalno fiksiranih “nacija”, i moraju se stvoriti institucije koje će ta prava štititi, nezavisno od teritorijalnih granica u kojima neki narod, ili neka etnička manjina, žive.
Stav, mart 1990.
Peščanik.net, 09.03.1990.
JUGOSLAVIJA