Izvoru se uvijek vraćamo sa određenog sadašnjeg polazišta. Zato pri razmatranju evropskog identiteta i osvrtanju na njegov izvor možemo početi sa znakovima našeg vremena. Takav je znak ukidanje smrtne kazne u Evropskoj uniji. Francuski filozof Jean-Pierre Faye odlučno izjavljuje: Evropa postoji tamo gdje više nema smrtne kazne. Kako je došlo do njena ukidanja? Što se dogodilo ukidanjem smrtne kazne? Zašto se taj događaj od ključnog historijskog značenja mogao dogoditi jedino i samo u Evropi?
Evropa je preko kršćanstva preuzela u sebe egipatsko zlatno pravilo međuljudskih odnosa (ne čini drugome ono što ne bi želio da on tebi čini) od prije četiri hiljade godina, budističko naglašavanje svetosti života svih živih bića od prije dvije hiljade i šesto godina, antičko poštovanje “zakona mrtvih” (posvjedočeno u Sofoklovoj Antigoni) i ocrtala prostor autonomnog ljudskog dostojanstva. Evropsko je prosvjetiteljstvo dostojanstvo ljudi kao božje djece, zajedno s bratstvom među njima, adresiralo na čovjeka nezavisno o njegovom porijeklu. Dostojanstvo je čovjeka prepoznalo kao element koji spada u samu prirodu čovjeka, priznalo ga, dakle, čovjeku kao čovjeku, čime je već otvorilo put do (“prirodnih, neotuđivih i svetih”) ljudskih prava kao univerzalne pretpostavke ljudskog društva, kao humanog ljudskog društva, kao društva u kojem niti smrtne kazne više nema. Pod utjecajem prosvjetiteljstva car Josip II smrtnu kaznu ukinuo je već u 18. stoljeću. Iako ju je njegov nasljednik ponovo uveo, očuvala se svijest da smrtna kazna nije ni samorazumljiva ni nužna.
AmeričkaVirginijska Deklaracija o pravima (Bill of Rights) (1776) i francuska Deklaracija o pravima čovjeka i građanina (1789) na dostojanstvo se čovjeka izričito još ne pozivaju. Čovjekovo je dostojanstvo zagovarao, u opreci spram tadašnje katoličke crkve, već Giovanni Pico della Mirandola, ali filozofski ga je utemeljio Immanuel Kant, kada je pod okriljem kategoričkog imperativa proglasio da čovjeka nikada ne smijemo tretirati samo kao sredstvo, pa bili posrijedi ekonomski, politički, religiozni ili pak “visoki” ideološki ciljevi. Zbog jezivih iskustava nečovječnosti tokom II svjetskog rata, ljudsko su dostojanstvo u središte postavile Temeljna povelja OUN (1945) i Opća deklaracija o ljudskim pravima OUN (1948), koja počinje navodom da “priznanje prirođenog dostojanstva i jednakih i neotuđivih prava svim članovima ljudske porodice” označava “temelj slobode, pravde i mira u svijetu”. U toj deklaraciji smrtna kazna nije izričito zabranjena, ali njeni peti član zabranjuje mučenje: “Nitko ne smije biti podvrgnut mučenju ili okrutnom, nečovječnom ili ponižavajućem postupku ili kažnjavanju”. A koji bi to postupak mogao biti više ponižavajući i neljudski, praćen psihičkim i tjelesnim mučenjem, nego što je postupak kojem je tokom pripreme na usmrćenje i samog usmrćenja podvrgnut na smrt osuđeni? Dovoljno je pročitati Foucaultovu knjigu Nadzirati i kazniti, gdje se u poglavlju “Upečatljiv prizor mučenja” opisuju strahoviti slučajevi izvršenja smrtne kazne kojem su prethodila dugotrajna i zvjerska mučenja.
Najgore su se grozote i bankroti ljudskosti tokom II svjetskog rata i odmah nakon njega dogodili u Evropi. Stoga nije čudno da se upravo demokratska Evropa, svjesna tragičnosti događaja svoje najnovije povijesti, najčvršće prikovala za Opću deklaraciju o ljudskim pravima. Savezna Republika Njemačka nedodirljivost ljudskoga dostojanstva unijela je u 1. član svojeg Temeljnog zakona, odnosno teksta koji nadomješta ustav. Uskoro su zatim po čitavoj demokratskoj Evropi započele rasprave o smrtnoj kazni i njenom ukidanju.
Nakon “strahotnih grešaka” što ih je nakon 11/9 napravila američka vlada, američki filozof Richard Rorty u svojem je spisu Poniženje ili solidarnost izjavio kako očekuje da će Evropska unija biti ta koja će uspjeti oblikovati “alternativni koncept svjetskog poretka”. Spomenuti koncept ne bi sadržavao samo “projekt novog međunarodnog poretka”, nego i novu viziju: “Evropska unija bi svijetu morala pokazati budućnost na koju bi Washington reagirao prezirnim ruganjem. Ona bi morala iznijeti prijedloge za preradom Povelje Ujedinjenih naroda i vodećom ulogom UN-a u programu atomskog razoružanja na svjetskoj razini. Ona bi morala sanjati snove koji se real-političarima čine apsurdnima”. Širenje Evropske unije, povezano s prihvaćanjem evropskoga ustavnog ugovora, Rorty pozdravlja kao prvi korak na putu prema “globalnoj federaciji” i do “kozmopolitskoga poretka” na podlozi međunarodnoga prava.
Prožet tradicijom Sjedinjenih Država, Richard Rorty taj put zajedno s Jürgenom Habermasom povezuje doduše s prevladavanjem nacionalne države, tako da “početak nove svijesti o zajedničkom evropskom identitetu” pogrešno izjednačuje s početkom nastajanja “zajedničke evropske države”, ali takva njegova kolizija s evropskom tradicijom samo pokazuje i dokazuje da su zadaci koji čekaju Evropu pri oblikovanju vizije budućnosti ne samo puno veći, nego i puno teži od dosada mišljenih. Prema Jacquesu Derridi: “Nije posrijedi priželjkivanje konstitucije jedne Evrope koja bi mogla biti jedna druga vojnička supersila, koja bi štitila svoje tržište i time bila protuteža drugim blokovima, nego Evrope koja bi mogla posijati sjeme jedne nove altermondijalističke politike. Ona je za mene jedini mogući izlaz… Kada kažem Evropa, to je: jedna altermondijalistička Evropa koja transformira pojam i prakse suverenosti i međunarodnog prava”.
Kada je riječ o određenju novih evropskih političkih odgovornosti s onu stranu svakoga evropocentrizma, tada ta upravljenost mora vrijediti ne samo spram izvana, nego i spram iznutra, u skladu sa konstatacijom italijanskog filozofa Giannija Vattima: “Ono što nas fascinira kada mislimo na projekt jedne Evrope kao jedinstvenog političkog subjekta jest upravo taj gotovo apsolutni nedostatak “prirodnih” osnova koje se oslanjaju na neku određenu nacionalnu svijest”. Ta svijest potječe iz evropskih naroda i stoga njima i pripada, a ne Evropskoj uniji. Drugim riječima, prema Vattimu, “Evropa može biti samo jedno jedinstvo “kultura”, također i nadasve u smislu u kojem se taj termin suprotstavlja “prirodi””. Ukoliko ne priznajemo da postoje prirodni činioci evropejstva, odnosno činioci “organske” pripadnosti, kakvi su recimo jezik, rod, zemlja i “vjera”, istovremeno svjesni da smo mi Evropljani drukčiji od ostalih, tada možemo evropski identitet naći samo u kulturnom, odnosno u duhovnom identitetu.
Evropskog duhovnog identiteta nema bez identiteta evropskog duha. Prostor slobode je najprije prostor duhovne slobode. Evropa je ono što jest kao Evropa duha, kao dom duhovne otvorenosti. Identitet Evrope ne potvrđuje se zatvorenošću, nego otvorenošću. Evropejci obitavaju iz otvorenosti u otvorenosti za otvorenost. Najprije iz otvorenosti za svijet kao prostor, čistinu bivstvovanja, bez koje nikakve jasne svijesti nema. Potom iz otvorenosti za duhovne tekovine svijeta u cjelini, svih svjetskih kultura. Ta otvorenost nije samo suština Evrope, nego, kako ustanovljava Remi Braque, i njena životna moć. Rim je oživio kad je preuzeo u sebe Atenu, a preko kršćanstva i Jeruzalem. Bitno je da smo svjesni kako Evropa rimskim putem, odnosno sa rimskim habitusom nastavlja i nakon dekadencije Rima.
Takva evropska usmjerenost traje i danas. Evropska suvremenost zbog svega toga nije anti-kršćanska, ali jest post-kršćanska. Ono evropsko Evrope po svojem porijeklu dakle ne koincidira sa onim kršćanskim, nego sa otvorenošću koja je prije dvije hiljade godina omogućila da se kršćanstvo in nuce (već tada splet židovske religije i grčke, prije svega stoičke filozofije) počelo širiti preko granica Palestine, sve do Rima. I ta je otvorenost za Evropu ključna i u post-kršćanskoj epohi.
Glavnu opasnost Evrope, kako je još naglasio Husserl, predstavlja zamor. Prvi znak tog zamora bilo bi zatvaranje duha u sebe. Izraz takvog zatvaranja bilo bi zatvaranje Evrope u “kršćansku Evropu”. Nema sumnje da bez kršćanstva ne bi bilo Evrope, no evropski korijeni nisu jedno te isto što i kršćanski korijeni Evrope, odnosno već sami ti korijeni imaju dvostruko značenje, jer nije riječ samo o kršćanskim korijenima, nego i o korijenima kršćanstva. Tako je evropsko porijeklo, posebno porijeklo današnjih Evropejaca, starije od kršćanstva i zapadnjačke kulture uopće. U tom smislu nije riječ samo o otvorenosti za budućnost, nego i o otvorenosti za prošlost.
Srž svake duhovnosti je poštovanje neprikosnovenosti života i ljudskog dostojanstva. Jedino nas ono ograničava u bezobzirnoj volji za moć, oslobađa, s jedne strane, pretjeranog straha i čuva, s druge strane, od uništavajuće hrabrosti. Utvrđuje nas u neustrašivosti, ustrajnosti mirnog ali otvorenog pogleda koji sve podnosi.
Duhovna sloboda Evropljana nije ni lijevo ni desno. Ona je ispred nas.
Peščanik.net, 12.01.2010.
SMRTNA KAZNA