Eksplozivna naprava s odloženim dejstvom

Slika ratova 90-ih u srpskim udžbenicima istorije (1993-2005)

U ovom tekstu se uporedo analiziraju tumačenja ratova 90-ih u srpskim udžbenicima objavljenim 90-ih i onima posle političkih promena 2000. godine. Kao ključno se postavlja pitanje da li je došlo do diskontinuiteta u tumačenju tih događaja ili i današnja srpska vlast stoji na istim interpretacijama raspada Jugoslavije kao i prethodna.

Udžbenici istorije, naročito u tranzicionim vremenima i pogotovo u zemljama u kojima nema alternativnih učila, služe tome da prošlost prilagode sadašnjosti, da naprave jednu instant verziju istorije koja će opravdati sadašnjost, koja će je staviti u potreban istorijski kontekst. Iz istorije se, u vremenima velikih lomova, ubrzano briše i u nju još brže dopisuje sve ono što bi „prijalo“ sadašnjosti, sve što bi pomoglo da se osećamo bolje, da podržimo nacionalno samopouzdanje, da nađemo novi cilj. Te promene mogu se unositi u bilo koje istorijsko razdoblje i velika je zabluda da starija razdoblja nisu podložna manipulacijama. Ipak, poslednja poglavlja udžbenika za završne razrede osnovne i srednje škole, u kojima se govori o sadašnjem vremenu, uvek donose posebno zanimljive „vesti iz prošlosti“ – u njima je iskazan odnos Ministarstva prosvete, koje odobrava udžbenike, prema sadašnjem stanju u državi ili njenoj neposrednoj prošlosti. Tu možemo pročitati „preporuke za upotrebu sadašnjosti“, videti koje su to vrednosti na kojima je zasnovano današnje društvo, ko su glavni politički autoriteti koje bi bilo pametno slediti, shvatiti kako smo dotle došli. Na tim stranicama vlast ima mogućnost da se opravdava, ona tu sažeto i koncentrovano servira poželjno mišljenje o sebi samoj. Iako ona time želi da nametne idealnu sliku, istraživač može, upravo iz komplimenata koje je vlast sama sebi dodelila, na najbolji način da vidi kakva je ona stvarno; u meri u kojoj želi više da prikrije, više otkriva.

To posebno važi za udžbenike koji nastaju u vremenima ratova. Tu se onda nalazi ukupno objašnjenje događaja po ukusu onih koji rat vode; mogu se videti idejni okviri u ime kojih se deluje, mogu se proniknuti ciljevi, otkriti neistine. Te stranice namenjene su đacima koji žive u vremenu ratova, da bi mogli „ispravno“, po udžbeničkim smernicama, da se orijentišu u sadašnjosti, da bi znali gde i zbog čega još uvek žive, i šta je cilj svega toga. Ali, ti današnji đaci će, nadaju se vlasti, poneti to znanje i u svoje zrele godine, čime će tumačenje dramatičnih događaja dobijeno u najranijoj mladosti odrediti i njihov kasniji odnos prema njima. Obrazovanje se zloupotrebljava za trajno formiranje generacija oblikovanih prema diktatu sadašnjih potreba vlasti. Kad je rat u pitanju, takve zloupotrebe još su brutalnije i zlokobnije. Oni koji su bili 8. razred 1993. godine, kad je izašao Miloševićev udžbenik istorije, danas imaju 30 godina. Poruke koje su primili u detinjstvu sada već mogu preneti svojoj deci. U tome je opasnost udžbenika: oni deluju s odloženim dejstvom, oni su trajna kontaminacija, s kolena na koleno.

Udžbenici za istoriju promenjeni su u Srbiji prvi put 1993. godine, dakle baš u sred ratova za jugoslovensko nasleđe i baš zbog njih. Kao što sam ranije u više navrata pisala,¹ kao i u prethodnim zbornicima objavljenim s ovog projekta, smisao tih knjiga bila je upravo drastična izmena slike o prošlosti radi potreba sadašnjosti. Bilo je potrebno napraviti istoriju konflikta da bi se konflikt koji je bio u toku smestio u odgovarajući istorijski kontekst, da bi se opravdao, učinio logičnim i neizbežnim. Srpsko-hrvatski sukob izvučen je iz istorije kao konstanta, kao njen najvažniji sadržaj. Koreni su precizno datirani na 1525. godinu kada je otkriven prvi otvoreni sukob ta dva naroda, što je datum koji se nije mogao naći u prethodnoj naučnoj istorijografiji. Od te pronađene godine, kontinuitet je provučen direktno do 1991, koja onda dobija sasvim jasno utemeljenje u istoriji, postaje fatumski određena kao sudbina i neminovnost.

Pored drastičnih promena u tumačenju prošlosti, u udžbeniku za završni razred osnovne škole iz 1993, zamašan broj strana posvećen je i objašnjenju savremenih događaja. Te izmene unete su i u udžbenik iz geografije,² koji je posebno zanimljiv, pa će ova analiza početi od pokušaja geografskog određenja države u kojoj su živeli đaci 1993. godine. Samo da se podsetimo da su tadašnji đaci iz Srbije živeli u Saveznoj republici Jugoslaviji, sastavljenoj od republika Srbije i Crne Gore koje su, posle raspada SFR Jugoslavije, u aprilu 1992, proglasile novu federaciju. Međutim, neizvesnost oko državnog okvira u kome se tada živelo počinje već u III razredu osnovne škole u kome se uči da je „naša otadžbina Srbija“, da je Beograd njen glavni grad (ne i glavni grad Savezne Republike Jugoslavije), i da se ona graniči sa Hrvatskom, Bosnom i Hercegovinom i Crnom Gorom.³ Sudeći po tome, Crna Gora je prema Srbiji u istom položaju u kome je i Hrvatska, što je posledica činjenice da se udžbenici nisu mogli menjati brzinom kojom je rat stvarao novu realnost, pa su zapravo u knjizi ostali neizmenjeni stari republički odnosi. Kad budu došli u sledeći, IV razred osnovne škole, đaci će biti zbunjeni kad otkriju da se Srbija nalazi sa Crnom Gorom u federaciji, čije je ime SRJ i koja se na zapadu graniči sa Bosnom i Hercegovinom i Hrvatskom.⁴ Da bi se te granice potvrdile nazivaju se i prirodnim: “Reka Drina je prirodna granica prema Bosni i Hercegovini, a Dunav prema Hrvatskoj i Rumuniji.”⁵ Iz toga bi se moglo zaključiti da je SRJ tada priznavala granicu na Drini i Dunavu.

To se, međutim, dovodi u pitanje i opovrgava u udžbeniku iz geografije za 8. razred u kome su susedne države nazvane Bivša Jugoslovenska Republika Hrvatska, Bivša Jugoslovenska Republika Bosna i Hercegovina i Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija.⁶ U međunarodnim aktima je pod tim imenom poznata samo poslednja, čime je nedvosmisleno dato do znanja da SRJ, bar u ovom udžbeniku, ne priznaje ostale države, kao i da, u stvari, granice na Drini i Dunavu ne smatra prirodnim. Političke nejasnoće ušle su tako u, inače, mogao bi neko misliti, egzaktnu geografiju. Problemi su još komplikovaniji nego što izgledaju, jer su u okviru lekcije “Srpske zemlje van granica Jugoslavije” posebne celine posvećene geografskim, privrednim, čak turističkim detaljima iz života tadašnje Republike Srpske Krajine i Republike Srpske, koje, pri tom, SRJ nije priznala kao države. Nije objašnjeno u kakvom su odnosu te države sa Hrvatskom, Bosnom i Hercegovinom ili sa SRJ, tako da neko manje obavešteno dete može pomisliti da se i ti entiteti nalaze u SRJ.

Iz svega toga se vidi da odnosi između Srbije, Crne Gore, SRJ, RSK i RS nisu 1993. godine bili sasvim jasni, da se granice nisu smatrale definitivnim i da je, po viđenju pisaca udžbenika, sve bilo podložno promenama i prekrajanjima. Udžbenici koji su na brzinu prilagođeni nastaloj situaciji na terenu, unose zabunu čak i u elementarnim pitanjima. Zato su, verovatno iz očaja, autori udžbenika iz predmeta Poznavanje prirode i društva za IV razred našli rešenje u sledećem savetu: “Otadžbinu ćete bolje upoznati ako gledate televizijski program, čitate dečju štampu, pravite albume i zbirke i vodite kalendar društvenih događaja koji se odnose na našu zemlju”.⁷ Školska učila nisu se mogla menjati brzinom kojom su se menjale džave, pa su ustuknula pred modernijim i bržim medijima, javno proglasivši povlačenje iz trke za „istinu“.

Udžbenici nude mnoštvo objašnjenja o tome kako je došlo do tadašnje političke situacije. Opširne političke lekcije nalazile su se i u udžbeniku iz geografije za VIII razred, gde im, svakako, nije bilo mesto. U toj knjizi je politikantski prikazana čitava prošlost Jugoslavije, jer je očigledno bilo potrebno da se državno tumačenje podrži i iz „geografske perspektive“. Upotrebljeni su i najvulgarniji argumenti koji su se mogli čuti u „kuloarskim istorijama“, onim koje su se valjale iza svakog ćoška poznih osamdesetih kad je istorija bila disciplina kojom su se svi neprekidno bavili. Tako, u udžbeniku za geografiju možemo naći jedno od tih stereotipnih tumačenja Jugoslavije: kaže se da su u prvoj Jugoslaviji Srbi, Hrvati i Slovenci imali “suprotstavljene religije i nacionalne ciljeve. Hrvati i Slovenci su stvaranjem Jugoslavije, pored oslobođenja od Austro-Ugarske, spasavali svoje etničke teritorije od Italije i Austrije, a iako u ratu poraženi, svrstali su se među ratne pobednike i stekli uslov za kasnije stvaranje samostalne nacionalne države”.⁸ Prikazujući nacionalne odnose u drugoj Jugoslaviji, autor, i dalje u udžbeniku iz geografije, otvoreno lobira za Miloševićev ratni program: “Moguće rešenje položaja Srba u Hrvatskoj bilo je da se formiraju srpske autonomne oblasti tamo gde su Srbi u većini. Ali, rukovodstvo Komunističke partije i Federacije, u kojima su glavnu reč imali hrvatski i slovenački političari, nisu dozvoljavali nikakvu autonomiju Srbima”.⁹ Uprkos tome što su, kako je prethodno tvrdio autor, imali glavnu reč “Slovenci i Hrvati bili su nezadovoljni i prvom i drugom Jugoslavijom, mada su na jugoslovenskom tržištu bili povlašćeni”.¹⁰

Da bi se pokazali razlozi zbog kojih je Srbija bila nezadovoljna u federaciji, navode se poznati argumenti o preseljenjima srpskih fabrika u druge republike. Fabrike su u udžbeniku detaljno pobrojane; uz livnice, mlinove, drugi železnički kolosek kod Jagodine, na tom spisku se našla i “najpoznatija ergela rasnih konja u Evropi”, koja je iz Starih Moravica preseljena u Sloveniju.¹¹ Time su argumenti poznati iz Memoranduma SANU i velike medijske kampanje usmerene na dokazivanje teškog položaja Srbije i Srba u Jugoslaviji i na stvaranje slike o njihovoj ugroženosti i potčinjenosti, ušli u obrazovanje. Takvi argumenti bili su neophodni da bi se stvorila psihološka osnova za rat, jer se polazilo od toga da „žrtva“ ima pravo na satisfakciju, da je žrtva unapred abolirana. Njene ruke su tako, u borbi za pravdu, odrešene. Imajući u vidu „odloženo delovanje“ školskih sadržaja, ovakvim objašnjenjima gradio se i odnos budućih generacija prema ratovima koji su se vodili, pripremao se njihov otpor prema bilo kakvom budućem drugačijem viđenju tih događaja.

Ta “geografska” strana jugoslovenskog problema uklapala se u političku koja je obrazložena u udžbeniku iz istorije za VIII razred.¹² Tumačeći raspad Jugoslavije, početak procesa dezintegracije Jugoslavije smešten je u 1964. godinu, na Brionski plenum. Radi se o još jednom od „kuloarskih tumačenja“ koja su se često mogla čuti počevši od osamdesetih godina. Po tom tumačenju, pad Aleksandra Rankovića s mesta prvog policajca bio je obračun Titovog rukovodstva sa onim funkcionerima iz Srbije koji su hteli da ojačaju srpski položaj u federaciji i izbore bolje mesto za svoj narod u složenoj državnoj zajednici. Aleksandar Ranković je tako postao „ikona otpora“ i zaštitnik srpskih nacionalnih interesa, pogotovo onih na Kosovu. Takav imidž doveo je na njegovu sahranu, u julu 1983. godine, oko 100.000 građana Beograda,¹³ pretvorivši je u prvi nezvanični „miting istine“, koje će, kasnije, krajem decenije patentirati Slobodan Milošević kao svoj metod političkog obračuna.

Odnos prema Brionskom plenumu u udžbeniku je veoma zanimljiv. Autor kaže da je tada, na Brionima, “razbijena jedna snažna savezna institucija (kakve postoje u svim civilizovanim državama)”, misleći pritom na komunističku državnu bezbednost!¹⁴ Već tada su, kaže se, “stvoreni svi uslovi za ostvarivanje pripremljenog i dobro smišljenog scenarija (inspirisanog i potpomognutog i nekim stranim akterima) za razbijanje jugoslovenske zajednice”,¹⁵ što govori o tome da su autor i tadašnje Ministarstvo prosvete u tajnoj policiji komunističke Jugoslavije videli odbranu Jugoslavije, što najviše govori o tome kako su oni doživljavali zajedništvo i ravnopravnost na kojima bi trebalo da počiva federacija. Dalje, u udžbeniku piše da su naredni događaji na Kosovu 1968, u Hrvatskoj 1967-1971. i Sloveniji 1969. dokazali da je raspad Jugoslavije započeo svrgavanjem Rankovića. “Kruna svih tih događaja je usvajanje novog Ustava SFRJ 1974. godine” koji su “bez pogovora” prihvatile “podaničke i birokratizovane strukture na političkoj sceni Srbije”.¹⁶ Time je trebalo dokazati da su za raspad Jugosalavije i rat koji je bio u toku bila odgovorna komunistička rukovodstva, u prvom redu Slovenije i Hrvatske, koja su, od skidanja Rankovića počela sa ostvarenjem svog „plana“, uz, kako kaže učilo, očiglednu pomoć iz, doduše, nedefinisanog inostranstva. Time se odgovornost skidala s onih koji su rat pokrenuli 1991. godine, a početak raspada antidatirao za tridesetak godina unazad čime se pomerio fokus tumačenja, a odgovornost prebacila na prethodnu, komunističku vlast.

Promene takvog stanja u SFRJ nastupaju, sudeći po tekstu udžbenka, tek 1987. godine. Nepravda je počela da se ispravlja: “Na Osmoj sednici CK SKS je pobedila koncepcija koja se zalagala za demokratizaciju društva, reviziju postojećeg Ustava, zaštitu Srba i Crnogoraca na Kosovu i Metohiji i za uspostavljanje jedinstvene Srbije na čitavoj njenoj teritoriji”.¹⁷ Te snage su usvojile amandmane na Ustav kojima je Srbija dobila pravo da vrši suverene funkcije države na čitavoj svojoj teritoriji, a 1990. i novi Ustav, po kome su “građanin, njegove lične slobode i prava u središtu svih zbivanja u društvu”.¹⁸ Tako se postojeća vlast prikazala kao zaštitnica istovremeno demokratskih, ljudskih i nacionalnih prava, a svoju politiku obrazložila kao zaštitu prava Srba, što će ostati ključna propagandna pozicija i u ratovima koji su time dobili odbrambeni karakter. Time im je obezbeđena moralna abolicija i pribavljen politički zaklon – nema ničeg pravednijeg od zaštite ugroženog naroda.

S vremenom su, po mišljenju autora Istorije za 8. razred, jačali nacionalizam i separatizam u Jugoslaviji. Krivi su „drugi“: “Posebno je rukovodstvo Slovenije u tome prednjačilo, naročito od 1989, nagoveštavajući otcepljenje od Jugoslavije”.¹⁹ Zanimljivo je da autor u Jugoslaviji toga vremena vidi samo dva povezujuća faktora: SKJ i JNA, čime je i u nastavnom sredstvu potvrđena najrigidnija koncepcija jugoslovenstva oslonjenog na komunizam i vojsku. Bilo je to tumačenje kojeg se držala jaka struja u Srbiji krajem osamdesetih godina, koja je spas Jugoslavije videla u „čvrstoj ruci“, a njen raspad doživljavala kao posledicu demokratizacije.²⁰ Iako su nesporazumi u federaciji proizlazili upravo iz takvog pristupa, on je kao jedino objašnjenje unet u užbenik. Objašnjenja dalje proizlaze po logici stvari: neprijatelji se “po unapred pripremljenom planu odlučuju da razbiju najpre jedan (SKJ), pa onda drugi (JNA) faktor zajedništva”.²¹ Zbog toga se, po autoru, posle XIV kongresa, SKJ ugasio, “čime je uništen jedan od faktora za očuvanje Jugoslavije”. Taj stav bio je i zvaničan stav Miloševićevog rukovodstva i tumačenje poslednjeg kongresa jugoslovenskih komunista. Svođenje jugoslovenske federacije na Savez komunista pokazalo je suštinsko nerazumevanje složene zajednice naroda i tvrdokorni odnos tadašnjeg srpskog rukovodstva.

Pošto je nestao takav integrativni činilac, po autorima udžbenika, došlo je do izbora 1990. godine u svim republikama. Time kriza nije rešena, kaže naš autor, jer su u “nekim republikama pobedile ultradesne snage. Tako je u mnogim krajevima jedna vrsta jednoumlja zamenjena drugom, koja ponegde prelazi u bezumlje”.²² Ovo je primer neukusnog, bahatog i nedozvoljivog mešanja u izborne rezultate u drugim republikama tada još zajedničke države. Istovremeno, u odnosu prema izborima se oseća jak uticaj stare ideološke matrice, a u demokratiji i višestranačju se vidi opasnost. Iako su tim rečenicama autori hteli da naprave sliku drugih naroda, onih koje je trebalo optužiti kao isključive krivce za raspad Jugoslavije, najviše su optužili sami sebe pokazujući kakav je odnos prema političkim transformacijama imalo tadašnje srpsko rukovodstvo. U tom smislu udžbenici se pokazuju kao dragocen istorijski izvor koji detektuje najvulgarnije ideološke poruke u svom suštinskom obliku.

Od 1990. situacija, po tekstu udžbenika, počinje da se komplikuje. Veoma je zanimljivo da udžbenik za geografiju raspad Jugoslavije stavlja u tu godinu. Prvo se može pomisliti da se radi o grešci jer piše da je druga Jugoslavija trajala od 1945. (na grbu te države je pisalo da je nastala 1943) do 1990. godine. U kasnijoj lekciji je objašnjeno da se “usvajanjem novog Ustava 1990. godine Hrvatska otcepila od Jugoslavije i proglasila samostalnu državu”.²³ Do sada je bilo poznato da se Hrvatska proglasila nezavisnom u junu 1991. godine. Tim antidatiranjem zapravo je raspad Jugoslavije pomeren, čime je Hrvatska proglašena glavnim krivcem i jedinom odgovornom. Naime, hrvatski Ustav je označen kao trenutak raspada, čime je krivac nedvosmisleno označen.

To je zanimljiva lekcija za razmišljanje o istoriji i njenoj zloupotrebi. Naime, poklonici pozitivizma tvrde da su činjenice činjenice, a datumi datumi. Ovakvi primeri pokazuju da je i sama istorijska hronologija važan deo manipulacije i da se promenom datuma može postići mnogo više u nameštanju poželjne slike o prošlosti, nego nekim komplikovanim izvođenjem istorijske argumentacije. Čim je kao datum raspada Jugoslavije određena 1990. godina, odmah je postao jasan i krivac.

Dalje je đacima u IV razredu osnovne škole objašnjeno da su Srbi izbačeni iz hrvatskog Ustava, da su proglašeni nacionalnom manjinom i da su time obespravljeni. Zbog toga se “srpski narod naoružao”²⁴ (ostavljeno je bez reči o tome kako se naoružao), a JNA, inače tada vojska zajedničke države, pokušala je da ga zaštiti: “pošto su napadnuti i ugroženi Srbi su morali da se zaštite od novih stradanja i uništenja. Prihvatanje nametnute borbe stvorilo je kod Srba uverenje da kao i drugi imaju pravo da se osamostale i da odluče o svojoj sudbini.”²⁵ To je zanimljvo tumačenje, budući da se u javnosti takva viđenja nisu mogla čuti od dominantne poruke o odbrambenom karakteru rata koji su vodile srpske snage, braneći „goloruki narod“. Prkosni stav o “uzimanju stvari u svoje ruke“, suprotan je zvaničnoj propagandnoj formuli o samoodbrani.

U udžbeničko tumačenje se onda uključuju i spoljni neprijatelji: “Svoje dobre usluge pokušala je u jugoslovenskom sporu da pruži Evropska ekonomska zajednica. Zbog pristrasnosti EZ, pre svega Nemačke, kao najuticajnijeg i najagresivnijeg njenog člana, borbe nisu prestajale”.²⁶ Nije to bilo dovoljno, nego je bilo neophodno podsetiti na „vekovni“ srpsko-nemački sukob, na „tradiciju“ agresivne nemačke politike, na to da se u istoriji stvari nikada ne menjaju, da je ona neka vrsta sudbine, pa da smo ponovo žrtva nemačkog Dranga, kao već u dva navrata u 20. veku. To je propagandna formula za koju se očekuje da nikoga neće ostaviti ravnodušnim i da će uvek izazivati potrebne emocije i psihološki otpor u dva puta od nemačkih snaga okupiranoj Srbiji. Bez okolišenja udžbenik konstatuje: “i po treći put u XX veku, 1991. godine Nemačka i Austrija ponovile svoj ‘Drang nach Osten’, ovog puta politički i ekonomski, pružajući podsticaj i podršku secesionističkim snagama u jugoslovenskim republikama i doprinoseći tako razbijanju SFR Jugoslavije”.²⁷

Tu je i omiljeni neprijatelj – Vatikan: “Udeo politike Vatikana u jugoslovenskom sindromu je takođe značajan. Preko katoličke crkve i njenih fanatizovanih vernika vodi se borba protiv pravoslavlja i Srba”.²⁸ Bila je to još jedna od jakih propagandnih poruka jer „vatikanska zavera“ spada u arsenal omiljenih tumačenja istorije, posebno kad je potrebno izazvati revolt i spremnost na borbu. I na kraju, da bi komplet „idealnih neprijatelja“ bio potpun, dodate su i Sjedinjene američke države i nova posthladnoratovska situacija, ukratko: “Držanje Srbije i Crne Gore koje nisu pristale da se Jugoslavija razbije, izazvalo je gnev i osvetu inicijatora i inspiratora Novog svetskog poretka koji su rešili da kazne neposlušne”.²⁹

U tako teškim okolnostima srpskom narodu ostala je jedino neupitna vera u sopstveno rukovodstvo, kome je uvek dobrodošlo poslati pohvalu: “uočavajući složenost daljih raspleta događaja, Predsedništvo Jugoslavije i Rukovodstvo Srbije preuzeli su neophodne mere i uspeli da problem jugoslovenske krize prenesu na Savet bezbednosti i Ujedinjene nacije”.³⁰ Taj diplomatski uspeh nije, izgleda, bio dovoljan, “pa su posle raznih pretnji, ucena i neviđene pristrasnosti” uvedene sankcije protiv SRJ. Nije objašnjeno zbog čega su uvedene sankcije, šta se to od rukovodstva Srbije tražilo, šta su bili uzroci i povodi kazne koja je najdublje pogađala egzistenciju građana Srbije. I one su prikazane kao još jedna nepravda u sledu, plod pristrasnosti i antisrpske orijentacije čitavog sveta.

Već sam jezik kojim su lekcije pisane govori o beskrupuloznoj politizaciji nastave. Ostrašćene novinarske floskule ne čine jezik na koji bi učenici trebalo da se ugledaju, dok, što se tiče suštine, taj jezik može samo unedogled da oživljava ratnu atmosferu, udaljavajući đake od svakog racionalnog sagledavanja situacije. Nabijeni ksenofobijom, prezirom i mržnjom prema susednim narodima, Evropskoj i svetskoj zajednici, takvi tekstovi se uklapaju u propagandni sistem koji je rat učinio psihološki mogućim. Vređanje međunarodne sredine u kojoj još uvek živimo, pa čak i verskih osećanja pojedinih naroda (npr. “fanatizovanih vernika” katoličke crkve), što je izvanredan primer propagande verske netolerancije, može biti izraz samo bahatog, primitivnog shvatanja sveta, čime se iz njega sami svojevoljno isključujemo. Udžbenici nisu mesto za nastavljanje rata, a još manje za pohvale srpskom rukovodstvu. Izričitim nametanjem političkog zaključivanja udžbenici gube svoju obrazovnu svrhu.

Time se baca vanistorijska interpretacija na sve što se prethodno moglo naučiti o prošlosti, čime podsvesne sugestije koje su prikazane u prethodnom poglavlju postaju politički upotrebljive. Bez ovakvog finala one ne bi bile toliko zlehude. Nameće se utisak da se prethodno istorijsko iskustvo svom snagom zbilo u savremenim događajima, kao da oni prirodno iz njega ističu. To je pogrešno tumačenje savremenosti, ali i opasno, jednoznačno svođenje istorijskog totaliteta na samo jednu dimenziju. U tome i jeste najdublja instrumentalizacija istorije u udžbenicima. Svrha učenja o prošlosti je u sticanju sposobnosti relativnog mišljenja, u uviđanju bogatstva uvek ponuđenih mogućnosti i izbora. “Istorija, kao ni priroda, nikad ne stavlja sve na jednu kartu”.³¹ Upravo ta mnogoznačnost istorijskih ponuda ostaje sasvim nepoznata po završenom školovanju. Tačno je da nju nije lako dočarati na skučenom prostoru nastavnih programa, ali bi za početak bilo dovoljno prikazati mišljenja različitih strana o jednom događaju ili pojavi. Time bi već bila značajno ublažena slika o jednoj istini, jednom putu, jednoj mogućnosti koja dominira udžbenicima i koja, već samim tim, daje netačnu predstavu o prošlosti. Smisao saznanja istorije je u uočavanju svih ponuđenih mogućnosti i u razmišljanju o razlozima zbog kojih je jedna prevagnula. Time se prenosi dragoceni aparat mišljenja koji može pomoći da se obrazloži sadašnjost. Te dileme nisu, međutim, predočene đacima. Njima se, naprotiv, uliva istorijski determinizam koji isključuje svaku slobodu mišljenja i kreativnost razumevanja. On ustoličava jedan sistem mišljenja u kome se prauzrok može po potrebi menjati, a da suština ostane netaknuta. Suština ostaje dubinsko autoritarno shvatanje sveta koje je starije od svakog drugog sistema. Tačnije, sistemi se iz njega reprodukuju. Odgovornost, stoga, nije samo na piscima nastavnih programa, udžbenika, pa ni na nauci na kojoj bi oni trebalo da budu zasnovani. Svi su oni samo posledica i upravo zbog toga su sjajan predložak za razmišljanje o društvu koje im je uzrok.

Promena matrice posle političke promene?

U udžbenicima štampanim posle političkih promena 2000. godine, naročita pažnja, čini se, posvećena je „smirivanju strasti“ kad je poslednja decenija 20. veka u pitanju. Verovatno očekujući da će kritičari pre svega pažljivo pročitati baš te stranice, autori su se veoma čuvali od korišćenja govora mržnje, pazili su da ne koriste novinarske floskule, da ne dele šamare međunarodnoj zajednci, da ne vređaju pripadnike drugih vera i naroda. Veliki napor uložen je da se i sadržinski i jezički sroči što korektniji tekst.

Ipak, uprkos „umivenom“ tekstu, zanimljivo je da je matrica tumačenja raspada Jugoslavije ostala suštinski identična kao u Miloševićevim udžbenicima, čime se može ojačati teza o idejnom kontinuitetu pre i posle 2000. godine. Ključ tumačenja je u prikazivanju srpskog naroda kao žrtve, Jugoslavije kao zemlje koju su razbili sebični interesi separatista koji nisu razumeli suptilnost višenacionalne zajednice i, još više, interese i potrebe najvećeg, srpskog naroda.

Hronološki gledano, prva sličnost koja se uočava u dva tumačenja jeste notorni Brionski plenum. U udžbeniku za 8. razred osnovne škole Ranković je nedvosmisleno prikazan kao zaštitnik srpskih interesa, svrgnut da bi se oslabio najveći jugoslovenski narod. Početak razbijanja Jugoslavije otvoreno je postavljen u tu, 1966. godinu kada je Rankovićevom smenom srušen „taj integrativni faktor“. Time je jasno i ko je rušio i ko je srušio Jugoslaviju: „Njegovom smenom (Rankovićevom – prim. DS), zbog navodnog (podvukla D.S) prisluškivanja Tita, započeo je proces razgradnje Jugoslavije uz sve veće tendencije Slovenije i Hrvatske ka osamostaljivanju“³². Zanimljiva je podvučena reč „navodno“, jer otvoreno sugeriše da je cela afera nameštena i da je Ranković samo još jedna od nevinih srpskih žrtava, čime se mitska matrica još jednom učvršćuje i otvoreno propagira.

To je posebno važno naglasiti jer se i u novoj generaciji udžbenika nalazi već poznato viđenje da je JNA bila ključni integrativni faktor SFRJ. U lekciji koja se odnosi na 60-e i 70-e godine navedeno je: „Na politički život u zemlji značajnog uticaja imala je i Jugoslovenska narodna armija kao jedina jugoslovenska institucija“. Iako je tih godina postojao čitav niz jugoslovenskih institucija od Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti, Arhiva Jugoslavije, Jugoslovenskog dramskog do Jugoplastike, autori se drže poznate matrice u kojoj ključni faktor zajedničke države vide u vojsci – što je istovremeno glorifikacija komunističke armije, ali i ponižavanje Jugoslavije, države svodive na moć armije. Ako je za takvo viđenje Jugoslavije često optuživana srpska strana, onda su autori udžbenika, posredno, dokazali da je to bio način na koji je doživljavana zajednička država, a da je tradicija militarizma ostavila svoj duboki trag i u razumevanju složene federacije.

Sama SFRJ tumači se u oba relevantna udžbenika kao „tamnica srpskog naroda“ što je bilo jedno od dominantnih tumačenja od sredine 80-ih.³³ Zavera je, ponovo, ključ objašnjenja. Ovaj put u njoj je učestvovao vrh partije i države. Oni su za cilj imali slamanje srpskih interesa, dakle antisrpsku misiju. Vrhunac takvog delovanja vidi se u procesu federalizacije SFRJ koji se, očigledno je iz ovih knjiga, vidi kao suprotan srpskim interesima.³⁴ Ključnim događajem je proglašeno usvajanje Ustava iz 1974, što se tumači kao razbijanje države, čime se dokazuje da je jačanje federalizma shvaćeno kao suprotno srpskim interesima, čime je, ponovo posredno, potvrđeno unitarno razumevanje Jugoslavije autora udžbenika: „Nacionalizmi su bili usmeravani od vrha države i partije. Uz pomoć drugih unutrašnjih i spoljašnjih faktora bili su glavni uzroci raspada Jugoslavije. Deo političkog i intelektualnog vrha u Srbiji oštro je kritikovao Ustav iz 1974. godine. Ocenjivalo se da je njime ozakonjeno razbijanje Jugoslavije, a da je Srbija razbijena davanjem široke autonomije Vojvodini i Kosovu i Metohiji.“³⁵ U kasnije napisanom udžbeniku za 8. razred autori su još decidniji: „Ovim ustavnim promenama omogućeno je dalje jačanje samostalnosti republika i pokrajina. Došlo je i do slabljenja zajedništva, usitnjavanja ekonomije i potkopavanja Jugoslavije kao zajedničke države. Pokrajine su dobile široka ovlašćenja u zakonodavnoj i izvršnoj vlasti tako da su praktično imale status republike. Tako se Srbija našla u neravnopravnom položaju, što će u narednom periodu dovesti do velike političke krize u Srbiji i Jugoslaviji i uzrokovati slom države.³⁶

Sledeća situacija koja se izdvaja kao bitan faktor koji je doveo do raspada države je stanje na Kosovu. Ono je tumačeno u matrici srpske viktimizacije. Bez dubljeg objašnjavanja stanja na Kosovu, autori su samo srpsku stranu prikazali kao oštećenu, i to u ključu Miloševićevih argumenata s kraja osamdesetih: „Pritisci na Srbe u ovoj pokrajini nastavljeni su nesmanjenim tempom. Oni su već dugo živeli u atmosferi straha, uništavanja imovine, pretnji i konstantnog proterivanja s tog prostora“.³⁷ Da je takav položaj Srba bio deo šire, državne politike u SFRJ nema, po autorima, nikakve sumnje: pišući o albanskim demonstracijama iz 1968. autori kažu: „Iako su bile masovne i separatističke, Tito ih je označio kao obične nerede (bold u originalu)“, kritikujući „one koji još žive u starim sferama i koji nisu zadovoljni što svi narodi i narodnosti u našoj zemlji imaju jednaka prava. Pri tome je mislio na Srbe“.³⁸

U punom kontinuitetu sa sukobima na Kosovu iz 60-ih i ranih 80-ih godina prikazani su i neredi iz 1989. godine. Neposredno posle rečenice u kojoj se govori o proterivanju Srba i pravljenju čistih albanskih teritorija tokom prethodnog razdoblja, nalazi se sledeća rečenica: „Do novih demonstracija došlo je posle ustavnih promena u Srbiji (1989) kada je građanski rat u toj pokrajini sprečila JNA“.³⁹ Vojska se ponovo pojavljuje u pozitivnom kontekstu, takoreći kao faktor mira, a pritom se ne preciziraju navedene ustavne promene u Srbiji kojima je zapravo ukinuta autonomija Kosova, što je bio deo već uznapredovale Miloševićeve politike gušenja albanskih prava i nasilnog rešavanja kosovskog čvora. Nema reči ni o desetinama žrtava koje su tih dana pale na Kosovu od iste mirotvorne vojske i policije, što je bio sukob koji je trajno odvojio albansku zajednicu od ideje o zajedničkom životu. Autori udžbenika time su pokazali puno nerazumevanja kosovskog problema, koje je i dovelo do gubika Kosova.

Formalni raspad Juoslavije datiran je sa 25. junom 1991, kada je slovenački parlament izglasao nezavisnost. Navodi se da je to jedan dan kasnije učinio i Hrvatski sabor, dok je prethodno donet novi Ustav u kome su Srbi izgubili status konstitutivnog naroda. Kao jedino mesto na kome se govori o uzroku ratova nalazimo jednu rečenicu: „Porast međunacionalne mržnje i jačanje starih strahova, zloslutno su ukazivali na ratni rasplet“.⁴⁰ Uz mitološke faktore kao što su „zloslutna ukazivanja“ stiče se utisak da su do rata dovele natprirodne sile. Ipak, i tu pronalazimo Miloševićevo tumačenje uzroka rata: stari strahovi. Ključ propagande o odbrambenom ratu koja je vođena u Srbiji krajem osamdesetih bio je upravo taj: stalna priča o ustaškim zločinima i genocidu nad srpskim narodom u NDH odjekivala je govoto svake večeri s televizijskih ekrana i iz štampanih medija. Smisao takve psihološke pripreme rata bilo je upravo stvaranje i širenje „starih strahova“, u prvom redu straha da se genocid nad Srbima može ponoviti. Rat je tako postajao ne samo odbrambeni, već i preventivni, onaj koji će sprečiti novi zločin nad golorukim narodom.

Sam rat prikazan je takođe kao neka vrsta prirodne pojave. Već je analiziran jezik koji neutrališe problem odgovornosti, jezik kojim se situacija zamagljuje dotle da izgleda kao da je istorija neka posebna sila koja sama rukovodi ponašanjem ljudi, koja upravlja ljudima, stavlja ih u situacije za koje oni ne snose nikakvu odgovornost: „Ratovi su najpre počinjali kao lokalni, ograničeni i delom kontrolisani, a od leta 1992, došlo je do takvog razbuktavanja da su propadali i svi pokušaji međunarodne zajednice i njenih vojnih snaga da zaustave razaranja“.⁴¹ Sve liči na prirodnu nepogodu, gotovo letnju oluju koja je počela blago, a onda je postala neprijatna. Nema reči o tome da su se odbacivale mirovne ponude, kršila primirja, svesno nastavljao i razvijao rat, širila teritorija koja je osvajana i, zatim, etnički čišćena. Stvoren je utisak da o tome niko nije odlučivao, što je bio tipičan način na koji se o ratovima govorilo u srpskoj javnosti i medijima tokom njihovog trajanja. Ipak, mogla je postojati nada da će posle pada režima koji ih je vodio, nove vlasti imati otklon i moći da uvide odgovornost.

Taj fatalistički odnos prema istoriji posebno se naglašava stavom da je rat iz 1991. u direktnoj vezi sa Drugim svetskim ratom, takoreći njegova nova faza. Taj stav nalazio se eksplicite u Miloševićevim udžbenicima u kojima je ideja o ponavljanju istorije ili o njenom sistematskom, cikličnom vraćanju otvoreno izgovorena: „1991. kao da se ponovila 1941. godina“. Novi režim u Srbiji zadržao je isto razumevanje istorije. Tako u udžbeniku za 3. razred piše: „Uzroci građanskog rata osim u aktuelnim problemima razrešenja daljeg funkcionisanja Jugoslavije i ostvarivanja zamišljenih nacionalih programa, ležali su i u događanjima iz Drugog svetskog rata. Nezavršeni rat nastavio se tačno posle 50 godina. (podvučeno u originalu)“.⁴² U udžbeniku za 8. razred ista ideja postavljena je u obliku pitanja učeniku: „Da li postoji veza i u čemu se prepoznaje između događaja tokom Drugog svetskog rata i događaja za vreme raspada Jugoslavije?“

Svakom ozbiljnom istoričaru i analitičaru jasno je da izuzev nacionalnih sukoba, nema nikakve istorijske sličnosti između dva događaja. U 1991. nije bilo ni Hitlera, ni Drugog svetskog rata, ni pokorene Evrope, ni spoljnog napada na Jugoslaviju, ni njenog komadanja od okupacionih sila, a i svet je, u međuvremenu, krenuo u nekim sasvim novim pravcima. Ipak, vezivanje za Drugi svetski rat ključno je za srpsko propagandno tumačenje rata iz 1991. Važno je stalno se vraćati na genocid u NDH, stalno podsećati da je 1991. posledica tog događaja, čime se pozicija srpske strane ne samo objašnjava nego i opravdava, a ona u potpunosti abolira. Žrtva genocida ne može biti krvnik. Takvo tumačenje ušlo je i u udžbenike.

Ponovo se u igru uvodi i JNA. I dalje u ključu jedine sile koja je čuvala Jugoslaviju, ona se sad pojavljuje i u svojoj vojnoj ulozi: „jedina vojna sila koja je pokušavala da štiti teritorijalnu celokupnost Jugoslavije bila je JNA“,⁴³ čime je u udžbenike ušla još jedna Miloševićeva propagandna poruka – ona da JNA štiti zajedničku državu od separatističkih snaga koji državu cepaju. Bez ulaženja u uzroke cepanja, bio je to još jedan od stavova koji su tumačili rat na način za koji je bilo jasno da će biti prihvatljiv srpskoj javnosti, jer se čuvanje Jugoslavije u njoj doživljavalo kao sasvim legitiman čin. S druge strane, njeno rušenje automatski je dočekivano kao izdaja, što je, i u emotivnom smislu, vezivalo javnost za politiku srpskog rukovodstva.

U daljim tekstovima koji se odnose na JNA, kaže se da se ona povlačila s ratom zahvaćenih teritorija, čime se JNA u potpunosti abolira: „posle međunarodnog priznanja svake od republika članica dotadašnje zajedničke države, JNA je bila u obavezi da se povuče s njene teritorije.“⁴⁴ Bez navođenja da su tu vojsku napustili vojnici nesrpskog porekla i da je ona manje ili više spontano postala srpska vojska i kao takva ostajala u ratnim zonama, autori iznose neverovatno komičnu opasku, ignorišući činjenicu da je ta vojska u potpunosti imenila svoj etnički sastav, ideologiju i vojne ciljeve: „Ironijom istorije, nekadašnju partizansku vojsku u svakoj od republika počeli su nazivati četničkom vojskom“.⁴⁵ Takva tvrdnja, sasvim oslobođena uvida u stvarnost i realnih uzroka jedne pojave, nastavlja Miloševićevu propagandu i preuzima njegovo ključno objašnjenje da su ti događaji bili plod nekakve nepravde, potpunog nerazumevanja i zlonamernih osuda srpske strane.

O ratu u Hrvatskoj nema mnogo reči u udžbenicima. Ne pominju se ni Vukovar, ni Dubrovnik, ni Ovčara, pa ni Republika Srpska Krajina i njeno rukovodstvo. Veća pažnja posvećena je ratu u BiH koji se označava kao rat koji je imao i versku dimenziju, za razliku od onog u Hrvatskoj koji je bio plod čiste i jednostavne mržnje: „U Hrvatskoj je buktala mržnja između Srba i Hrvata, a u Bosni je rat poprimio i svoju versku dimenziju“.⁴⁶ Bez ekslpicitnih tvrdnji, odgovornost za rat u Bosni je jednom naoko veštom rečenicom ipak pripisana hrvatskoj strani: „hrvatska težnja za samostalnošću i sopstvenom državom širila se i van okvira njenih granica. Srpska i hrvatska nacionalna zajednica su ih vezale za svoje matice, pa se ovaj nekadašnji bastion Titove Jugoslavije našao u tragičnom procepu.“⁴⁷

Odgovornost je potpuno izjednačena, a time i sve zaraćene strane: „Posledice ovih sukoba bile su katastrofalne za sve stanovnike, bez obzira na nacionalnu i versku pripadnost. Pogromi civila, Srba, Hrvata i Muslimana, ostavili su iza sebe masovne grobnice (Pakrac, Medački džep, Ovčara kod Vukovara, Gospić, Kazani kod Sarajeva, Kozarac, Foča, Šipovo, Bratunac, Srebrenica)“. Izmešani i nacionalno raspoređeni tako da se pokaže da je srpski narod žrtvovan na više mesta od ostalih. Uz to, veoma je važno uvideti da se zločin u Srebrenici nalazi u istoj zagradi sa svim ostalim zločinima i da je to deo prenošenja poruke srpskih vlasti posle 2000. da su svi zločini isti, što je navelo i Narodnu skuštinu republike Srbije da donese dve rezolucije – jednu kojom se osuđuje zločin u Srebrenici, a drugu koja osuđuje zločine nad srpskim narodom. To stalno pravljenje „ravnoteže“ vidi se i u daljem tekstu udžbenika: „Etničko čišćenje ostalo je zabeleženo kao najsuroviji oblik stvaranja novih nacionalnih teritorija. Na stotine hiljada porodica bilo je prisiljeno da napusti svoje domove. Stradali su i brojni verski objekti i bogomolje: katoličke i pravoslavne crkve, manastiri, parohijski domovi, džamije i medrese.“⁴⁸ Izvesno je da je važno što je to rečeno, ali bez preciznijeg pisanja o zločinima ovakav pasus ostaje nejasan. Za početak on izjednačava zločine i ne bavi se kritikom sopstvene strane, a postoji i mogućnost da se takav „neutralni“ govor ipak razume kao da su Srbi bili najveće žrtve. Ako baš hoćemo to i kvantitativno da izrazimo, onda možemo videti da se pominju tri vrste pravoslavnih crkvenih objekata, dva islamska i jedan katolički, što može proizvesti zaključak o tome čije su žrtve bile najveće.

Utisku da su Srbi ponovo bili veće žrtve i platili višu cenu doprinose i odabrane fotografije: u udžbeniku istorije za 3. razred gimnazije vidimo fotografiju ispod koje piše da se radi o srušenoj pravoslavnoj crkvi u Pakracu 1991, zatim sliku gušenja tenkiste ispod koje piše: „hrvatski nacionalisti na ulicama Splita izvlače iz tenka vojnika JNA i ubijaju ga, 6. maja 1991“, čime se pojačava utisak o srpskoj strani kao žrtvi. U 8. razredu, uz sliku tenka u Splitu, data je i fotografija spomenika u Foči, ali se ne zna kome je posvećen, jer piše: „palim borcima 1992-1995“. Tu je zatim fotografija pitome Srebrenice i fotografija kolone srpskih izbeglica iz Hrvatske na autoputu, čime je ponovo postignuta „ravnoteža“.

Kad smo kod počinilaca zločina, navodi se da se radilo o paravojnim formacijama: „u rat su se postepeno uključivale različite novoformirane vojske i paravojne formacije koje su, stupajući u borbu sa JNA ili dajući joj podršku, počinile velike zločine. I sama JNA je kao federalna vojska tragajući za izgubljenim smislom postojanja i svojom državom, najčešće prilikom oslobađanja sopstvenih kasarni i vojnika u njima, doprinela razaranju mnogih gradova i stradanju mnoštva civila u njima.“ Tu sad ima mnogo problema: nije jasno odakle u priči sad opet JNA, kad je samo koju rečenicu iznad ona napustila republike posle međunarodnog priznanja novih država. Nije rečeno da se tamo vratila, pa to ostaje zagonetka. Njeno prustovsko prisustvo i traganje za „izgubljenim smislom“, postaje još manje jasno ako zamislimo kako je, oslobađajući kasarne, razorila gradove!

Takvo pisanje o ratovima 90-ih, iako umiveno i umireno u odnosu na jezik udžbenika 90-ih godina, na zabrinjavajući način dokazuje teze o kontinuitetu između „dve Srbije“, one pre i one posle 2000. godine. Autori su smatrali da je njihova dužnost da prikriju podatke o početku i toku ratova u bivšoj Jugoslaviji, ali i da objašnjavajući tokove događaja u SFRJ nedvosmisleno zadrže tumačenje koje je i dovelo do raspada zajedničke države. Izvlačeći kontinuitet od Brionskog plenuma do otcepljenja Slovenije i Hrvatske, jasno je uperen prst u krivca, a sopstvena strana je abolirana od svake odgovornosti. Srbi su ponovo ispali žrtve, a istorijska nepravda je još jednom ostala ključno objašnjenje događaja. Time se nedvosmisleno ukazuje na kontinuitet takvog načina mišljenja i solidarisanje sa onima koji su Srbiju u te ratove uveli, jer se prikrivanjem podataka štite oni koji su zločine počinili. Time su udžbenici istorije još jednom pokazali da su jedan od najosetljivih pokazatelja stanja u sadašnjosti, da se u njima nalazi koncentrat, sublimirana poruka koju vlasti šalju đacima kao svoju interpretaciju sveta. Očekuje se, time, da će đaci takvo tumačenje odneti dalje u budućnost, da će se time zacrtati njihov habitus. To bi značilo da će i navedeno tumačenje ratova 90-ih preko obrazovnog sistema biti transponovano kao budući stav prema njima. I zato naslov ovog teksta: eksplozivna naprava s odloženim dejstvom.

Rezime

Zaključak ovog teksta je da su u novim udžbenicima istorije u Srbiji zadržana tumačenja raspada Jugoslavije koja su se mogla naći u udžbenicima iz Miloševićevog vremena. Početak raspada smešten je u kraj 60-ih godina 20. veka, kada je sa čela jugoslovenske policije uklonjen Aleksandar Ranković, koji se vidi kao zaštitnik srpskih nacionalnih interesa. Dalje se federalizacija zemlje vidi kao proces njenog postepenog raspadanja. Sam rat 90-ih predstavljen je kao posledica separatističkog delovanja slovenačkog i hrvatskog rukovodstva. Ratni zločini se u udžbenicima priznaju, ali su izjednačeni i prikazano je da su sve strane u tom ratu bile jednako za njih odgovorne.

Ovaj tekst je napisan u okviru projekta Fondacije Fridrih Ebart za BiH. Objavljen je u knjizi Kultura sjećanja: 1991. Povijesni lomovi i svladavanje prošlosti, urednik Tihomir Cipek; Disput Zagreb, 2011. Ova knjiga je četvrti i završni zbornik edicije koja tematizira sjećanja na prijelomne godine XX stoljeća – 1918, 1941, 1945, 1991. Za ovu ediciju su pisali bosanski, hrvatski i srpski povjesničari, politolozi, filozofi i psiholozi.

Preuzmite PDF:

Kultura sjećanja 1941.

Kultura sjećanja 1945.

Peščanik.net, 30.03.2011.

Dubravka Stojanović – Eksperiment sa neuspešnim završetkom

1. Ratništvo, patriotizam, patrijarhalnost, (ur. Vesna Pešić, Ružica Rosandić), Beograd 1993.
2. M. Milošević, Geografija za 8. razred osnovne škole, Beograd 1993.
3. B. Danilović, D. Danilović, Poznavanje prirode i društva, za 4. razred, Beograd 1992.
4. Isto, s. 5.
5. Isto, s. 5.
6. M. Milošević, Geografija za 8. razred, str. 7.
7. Poznavanje prirode…, 4. razred, str. 5.
8. M. Milošević, Geografija za 8. razred, str. 8.
9. Isto, str. 9.
10. Isto, str. 10.
11. N. Gaćeša, Lj. Mladenović-Maksimović, D. Maksimović, Istorija za 8. razred, Beograd 1993.
12. Isto.
13. 1804-2004.Moderna srpska država. Hronologija, Beograd 2005, s. 387.
14. N. Gašeđa i dr., Istorija za 8. razred, str. 156.
15. Isto.
16. Isto.
17. Isto, str. 157.
18. Isto.
19. Isto, str. 156.
20. O. Milosavljević, „Jugoslavija kao zabluda“, u: Srpska strana rata, ur. N. Popov, Beograd 1996.
21. N. Gaćeša, Istorija za 8. razred, s. 156.
22. Isto.
23. M. Milošević, Geografija za 8. razred, str. 11.
24. B. Vlahović i dr, Poznavanje prirode…, str. 15.
25. Isto.
26. Isto.
27. M. Milošević, Geografija za 8. razred, str. 7.
28. N. Gaćeša, Istorija za 8. razred, str. 157.
29. Isto, str. 158.
30. Isto, str. 157.
31. L. Perović, „Dimitrije Mita Cenić“, u: Izabrani spisi, str. 189.
32. S. Rajić, K. Nikolić, N. Jovanović, Istorija za 8. razred osnovnih škola, Beograd 2005.
33. O. Milosavljević, „Jugoslavija kao zabluda“, s. 213.
34. „Pod parolom borbe protiv velikodržavlja nastavljeno je federalizovanje zemlje“, K. Nikolić, N. Žutić, M. Pavlović, Z. Špadijer, Istorija za 3 razred srednjih škola, Beograd 2002.
35. K. Nikolić i dr, 3. razred, s. 239.
36. S. Rajić i dr, 8.razred, s. 188.
37. S. Rajić I dr, 8. razred, s. 189.
38. K. Nikolić I dr, 3. razred, s. 237.
39. S. Rajić I dr, 8. razred, s. 189.
40. S. Rajić, 8. razred, 189.
41. Isto.
42. K. Nikolić, 3. razred, s. 242.
43. S. Rajić, 8. razred, s. 190.
44. S. Rajić I dr, 8. razred, s. 190.
45. S. Rajić I dr,8. razred, s. 190.
46. S. Rajić I dr, 8. razred, s. 191.
47. K. Nikolić I dr, 3. razred, s. 242.
48. S. Rajić, 8. razred, s. 191.