100 godina Dračkog okruga

Dvadeset devetog novembra 2012. navršilo se punih sto godina od osnivanja Dračkog okruga Kraljevine Srbije. Ovaj datum u Srbiji neće biti proslavljen. Srpska istoriografija pokušala je da “zaturi” ovu albansku avanturu Pašićeve vlade, dok su srpski udžbenici istorije o njoj ostali neobavešteni – kao i generacije građana Srbije koje po tim udžbenicima uče o svojoj prošlosti.

Početkom XX veka, Otomanska imperija, pritisnuta sopstvenom krizom i brojnim separatističkim pokretima, odobrila je zahtev albanskih plemena za osnivanje posebnog albanskog vilajeta u okviru Carstva. Za Srbiju, Crnu Goru i Grčku, koje su imale ozbiljne osvajačke planove prema ovom delu evropske Turske, ovo je bio poziv na uzbunu. Prvi balkanski rat, koji se ovih dana u Srbiji proslavlja sa velikim ponosom, nije bio ništa drugo do osvajački rat i izraz imperijalističkih pretenzija balkanskih državica.

Prema svedočenju pojedinih obrazovanih srpskih vojnika u tom pohodu, pre svega Dimitrija Tucovića i Koste Novakovića, Srbija je iskazala svu brutalnost osvajačke sile. Nije štedela albanske civile i pobunjenike, a isto se ponašala i prema sopstvenim vojnicima koje je neuhranjene, neopremljene i iznurene slala u vrleti severne Albanije. Hiljade srpskih vojnika su tamo ostavili svoje kosti bez ispaljenog metka.

Oni koji su pak ispalili metak ili potegli kamu, ispisali su jednu od najkrvavijih i najsramnijih stranica moderne srpske istorije. U početku rata nije bilo većeg albanskog otpora. Ali kako je srpska vojska napredovala, najpre na Kosovo, a potom i u Albaniju, brojni zločini i svireposti, koje su pre svih izvršile komitske čete, izazivaju pobunu Albanaca. Srpska vojska je uvela surovi princip odmazde, koji podseća na odmazde nacističkog režima u Srbiji 1940-ih: za jednog ubijenog srpskog vojnika vršeni su pokolji nad civilnim stanovništvom po susednim selima.

Među najvećim zločinima koje je srpska vojska počinila u 1912. godini jeste pokolj civilnog albanskog stanovništva u Ljumi. General Božidar Janković (isti onaj po kojem je mesto na makedonskoj granici dobilo ime – Đeneral Janković), uvidevši da stanovništvo Ljume pruža otpor daljem okupiranju Albanije i napredovanju srpske vojske ka moru, proglasio je Albance “odrodom ljudskim” i naredio žestoku odmazdu. Srpska vojska je masakrirala civilno stanovništvo (uključujući i žene, decu, stare i bolesne) i popalila 27 sela. Prema izveštajima Međunarodne komisije o balkansim ratovima, ovde su bili izraženi zločini naročite svireposti, među kojima i spaljivanje živih žena i dece privezanih uz plastove sena, a pred njihovim supruzima i očevima. Nakon toga, 400 muškaraca se dobrovoljno predalo srpskim vlastima, ali oni su odvedeni u Prizren i tamo pogubljeni. Zločin u Ljumi se ponovio i u septembru 1913, na samom kraju “albanske avanture”. Iako je na Londonskoj konferenciji bilo odlučeno da Ljuma pripadne Albaniji, srpska vojska se nije povukla iz nje. “Za dva sata selo je bilo potamanjeno uz scene koje je teško reći. Plotuni su poobarali žene koje su držale odojčad u naručju; pokraj mrtvih matera drala su se njihova dečica koja su slučajno bila pošteđena kuršuma: tela, kao jela vitka, lepih gorštakinja rila su se kao crvi po ledini; žene su se porađale od straha. Za dva sata potamanjeno je 500 duša“, navodi Tucović. U izveštaju Međunarodne komisije konstatuje se: „Ne usuđujem se da kažem više, ali mogu reći da Ljuma (albanska oblast pored istoimene reke) više ne postoji. Nema ničega osim leševa, prašine i pepela. Tamo su sela od 100, 150, 200 kuća, gde više nema ni jednog čoveka, bukvalno ni jednog. Skupljamo ih na gomile od 40-50, i probadamo bajonetima do poslednjeg. Pljačka je na sve strane. Oficir je rekao vojnicima da odu u Prizren i prodaju stvari koje su ukrali“.^[1]

Nakon masakra u Ljumi 1912, srpska vojska je „u istom stilu“ nastavila prodor ka središnjoj Albaniji i svom glavnom cilju – Jadranskom moru. Dana 29. novembra 1912, osvojivši severnu i središnju Albaniji, Kraljevina Srbija je proglasila osnivanje Dračkog okruga i njegovo pripajanje Srbiji. Ovaj okrug se sastojao od četiri sreza: Drač, Lješ, Elbasan i Tirana. Odmah su uspostavljeni svi organi uprave u Okrugu. Na njegovom čelu bio je Ivan Ivanović, a gradonačenik sreskog središta, grada Drača, bio je Petar Đurašković. Posle prvobitnog entuzijazma pravoslavnog stranovništva ove oblasti (pre svega Grka i Albanaca hrišćana), despotski sistem uprave srpskih vlasti, bahatost, nasilno prikupljanje poreza od osiromašenog stanovništva, kao i brutalne odmazde, izazvale su zazor i otpor celokupnog stanovništva. Bez obzira na etničku i versku pripadnost.

Međutim, odlukom Velikih sila, Srbija je ubrzo bila primorana da napusti Albaniju. U aprilu 1913. godine, Drački okrug prestaje da postoji, a srpska vojska se brodovima prebacuje u Solun, odakle se vraća nazad u Srbiju. U tih pola godine svog boravka u Albaniji, srpske vlasti su posejale samo strah, pljačku i smrt. I ono što će kasnije, u ovih 100 godina, posebno doći do izražaja – nepoverenje i mržnju između srpskog i albanskog naroda. Prema sećanjima Koste Novakovića, napuštajući Drač, to je ovako sažeo jedan srpski oficir: „Mi smo ono Arnautima što su nama bili Turci. Pitanje je vremena kada će se zaboraviti na naša dela; pitanje je naše državne politike da li će se moći ubrzati taj zaborav. Nama sada Turci nisu tako mrski kao prede, ali je prošlo 500 godina dok je istorijska nepravda popravljena. Treba težiti da ne bude potrebno toliko vremena Arnautima da nas zaborave kao neprijatelje“.

Ova epizoda iz istorije Srbije potpuno je izbačena iz srpskih udžbenika istorije. Ona je potisnuta iz kolektivnog sećanja. I za to postoji nekoliko razloga. Prvi je svakako činjenica da je ovim pohodom Srbija definitivno izgubila svoju auru „osloboditelja“ – zemlje koja nikada nije napadala, već se uvek branila. Drugo, kako bi se održala svetost vojnika koji su 1915. godine prelazili albanske planine, a koje su, iz nepoznatih razloga i primitivnih nagona, napadala „divlja albanska plemena“. Kada bi se znalo da su ih napadali oni koji su pre dve godine preživeli masakr od te iste vojske, naš pogled na Prvi svetski rat bi bio drugačiji. I treće: kada bi se znalo koliko je albanskih života bilo uništeno zbog jednog imperijalističkog pohoda, zar bismo mogli i dalje da gradimo mit o „srpskim kosovskim mučenicima“ i kosovskom boju. Mi smo kosti srpskih žrtava zatrpali kostima albanskih civila. I o tome se već stotinu godina u Srbiji ćuti.

Autor je politički analitičar iz Beograda.

Peščanik.net, 30.11.2012.

• Srodni link: Pokolj u Ljumi