U poređenju sa fizikom, slobodno se može reći kako je uspjeh ekonomskih nauka u kvantifikovanju fenomena koje proučavaju prilično razočaravajući. Rakete lete sve do Mjeseca; u stanju smo da iskoristimo energiju koja se oslobađa iz sićušnih promjena u atomskoj masi. Kakvim se sličnim dostignućem ekonomisti mogu pohvaliti? Jedino stalnom nesposobnošću da predvide i preduprijede krize, u koje spada i sadašnja svjetska kriza kreditnog sistema.
U čemu je stvar? Naravno, da parafraziramo Isaaca Newtona, pravljenje modela kojim se objašnjava ludilo ljudi mnogo je teže od pravljenja modela kojim se objašnjava kretanje planeta. Međutim, posmatranja na velikom uzorku bi trebalo bi da dovedu do uočavanja statističkih zakonomjernosti, slično tome kako osobine idealnog gasa proizilaze iz haotičnog kretanja pojedinačnih molekula. Mislim kako osnovna razlika između modelovanja fenomena u fizici i ekonomiji počiva na različitom tretmanu koncepata, jednačina i empirijskih podataka.
Klasična ekonomija je sagrađena na čvrstim pretpostavkama koje su ubrzo zadobile status aksioma; takve su, na primjer, pretpostavka o racionalnom ponašanju ekonomskih činilaca (tj. premisa da svaki ekonomski činilac, bilo to osoba ili kompanija, čini sve da maksimizira sopstveni profit), pretpostavka “nevidljive ruke” (tj. premisa da ekonomski činioci, jureći za profitom, na kraju postignu ono što je najbolje za društvo u cjelini), te pretpostavka o efikasnosti tržišta (tj. viđenje po kom tržišna cijena vjerno odslikava sve dostupne informacije o datoj robi). Jedan ekonomista mi je jednom, na moje zaprepaštenje, saopštio slijedeće: “Ovi koncepti su toliko snažni da imaju preimućstvo nad bilo kojom empirijskom opservacijom.” Kao što ekonomista Robert Nelson reče u svojoj knjizi Ekonomija kao religija (Pennsylvania State University Press, 2002), tržište je zadobilo status božanstva.
Fizičari su, s druge strane, naučili da se prema aksiomima odnose sa dužnom sumnjom. Ako je empirijsko posmatranje neuskladivo sa važećim modelom, taj model treba modifikovati ili odbaciti, makar se radilo o konceptualno privlačnom ili matematički pogodnom konstruktu. Toliko mnogo prvobitno prihvaćenih ideja u istoriji fizike se pokazalo pogrešnima da su fizičari postali veoma kritični i oprezni spram sopstvenih teorija.
Nažalost, do takvih zdravih prevrata u ekonomskim naukama još nije došlo, i ideje su se okamenile u dogme. Te dogme se proširuju putem obrazovnog sistema: studenti ne dovode u pitanje formule koje mogu da se koriste bez mnogo razmišljanja. Štaviše, mnogi fizičari koji su u poslednjih par decenija našli posao u finansijskim ustanovama, izgleda da su zaboravili na metodologiju prirodnih nauka i počeli da apsorbuju i preživaju postojeće ekonomsko “znanje”.
Pretpostavka o sveznajućem i savršeno efikasnom slobodnom tržištu zasnovana je na ekonomskim radovima iz 1950-tih i 1960-tih godina, koji, kad se sagledaju iz današnje perspektive, više podsjećaju na propagandu usmjerenu protiv komunizma nego na plauzibilno naučno istraživanje. Zapravo, tržišta nisu efikasna: ljudska bića imaju sklonost da se previše usredsređuju na kratkoročno i da zanemaruju dugoročno, te se time greške u procjenama sve više uvećavaju, dovodeći na kraju do kolektivne iracionalnosti, panike i slomova. Slobodno tržište je divlje tržište.
Oslanjanje na modele koji se zasnivaju na netačnim aksiomima ima jasne i snažne posljedice. Tako je, na primjer, Black-Scholes model iz 1973. za određivanje cijena opcija još uvijek u širokoj upotrebi. Taj model, međutim, pretpostavlja da je vjerovatnoća ekstremnih promjena u cijeni opcija zanemarljiva, što uopšte nije u skladu sa promjenljivošću cijena na berzi. Prije dvadesetak godina, u oktobru 1987., neopravdana upotreba ovog modela dovela je do sloma berze u čitavom svijetu; vrijednost Dow Jones indeksa opala je u jednom jedinom danu za čitavih 23%, što je nešto sa čim dnevna pomjeranja u današnje doba jedva mogu da se porede. Sasvim ironično: slomu berze je doprinijela upotreba upravo onog modela koji prenebregava takvu mogućnost.
Ovog puta, problem se djelimično sastoji u kreiranju strukturiranih finansijskih proizvoda, čiji je efekat da rizik davanja teško priuštivih kredita predstave kao solidnu i visoko isplativu investiciju. Modeli koji su korišteni za određivanje cijene takvih instrumenata imali su ugrađenu veoma značajnu grešku, budući da su potcjenjivali vjerovatnoću da veliki broj ljudi istovremeno postane nesposoban za plaćanje dobijenog kredita.
Iznenađujuće je da klasična ekonomija nije u posjedu instrumentarijuma za razumijevanje ponašanja divljih tržišta, iako je njihovo postojanje očigledno čak i laicima. U fizici, s druge strane, postoji nekoliko modela koji objašnjavaju na koji način male promjene mogu dovesti do velikih posljedica. Tako teorija kompleksnosti pokazuje da je ponekad, iako optimalno stanje sistema u principu postoji, takvo stanje toliko teško definisati da se sistem u njemu praktično nikad ne zadržava. To optimalno stanje ne samo da je neuhvatljivo, već je toliko hiper-osjetljivo na male poremećaje u okolini da je često beznačajno za shvatanje osnovnih osobina sistema samog. Postoje dobri razlozi za vjerovanje kako se ovakav princip može uspješno primijeniti i na ekonomske sisteme, a na finansijska tržišta pogotovo. Potrebno je otkačiti se od postulata klasične ekonomije i razviti sasvim različite ekonomske instrumente. Neki ekonomisti “bihejvioralisti” (behavioural economists) i ekonomisti-fizičari pokušavaju upravo to da postignu (na prilično neusklađen način), ali većinska struja njihove napore ne uzima ozbiljno.
Dok se radi na poboljšavanju ekonomskih modela, zakonska regulativa poslovanja takođe treba da se poboljša. Sve nove finansijske produkte treba podrobno ispitati, simulirati njihove efekte u ekstremnim situacijama, van opsega pretpostavki postojećih modela, i odobriti njihovu upotrebu od strane nezavisnih tijela, baš kao što se radi sa ostalim industrijama (kao što su hemijska, farmaceutska, aeronautička i nuklearna) čiji proizvodi mogu imati pogubno dejstvo.
I najbitnije, stav onih koji rade u ekonomiji i finansijskom inženjeringu takođe treba da se promijeni. Program obrazovanja ekonomkih stručnjaka treba da uključi predmete iz prirodnih nauka. Osnova dugoročne ekonomske stabilnosti je stvaranje pragmatičnijih i realističnijih modela onoga što se dešava na finansijskim tržištima, i usredsređivanje na činjenice, koje uvijek treba da imaju prvenstvo nad “savršenim” jednačinama i estetski privlačnim aksiomima.
Autor je glavni za istraživanja pri Capital Fund Managementu i profesor fizike na École Polytechnique u Parizu.
Nature, Vol. 455, 30. oktobar 2008.
Preveo: Vojislav Pejović
Peščanik.net, 22.11.2008.
