Pojam kulture je problematičan. Štaviše, prema Niklasu Luhmannu, ”kultura je jedan od najgorih pojmova koji je ikad stvoren”.
Pod kulturom se razumijeva ili ono što ne pripada prirodi ili evolutivno razviće nekog područja djelatnosti, poput agrikulture, marikulture ili pak političke kulture. Za samog Luhmanna, kultura je rezultat samopromatranja nekog sistema i zato kulturi pribrajamo i ono što izvorno nije bilo smatrano kulturom, recimo stanovanje, prehrana ili pak politika. Dakako, ako prihvatimo tezu da je kultura samopromatranje stanovitog sistema, nestaje uvriježeno mnijenje da kulturi pripadaju religija, umjetnost, arhitektura, ali ne i ekonomija, tehnika, politika ili čak birokracija. Ta razlikovanja nastaju u skladu s razlikovanjem procesa koji se zbivaju u prezentu i procesa koji su (gramatički) dekonstelirani (preneseni u drugi medij) u futur ili perfekt i na taj način podliježu interpretacijama koje su odvojene od realnih procesa u prezentu. Tako teoretičari koji se pitaju o kulturnom identitetu Evrope polaze od razlikovanja kulture i prirode, tražeći jedinstvo Evropljana upravo ondje gdje se oni ponajviše razlikuju, dakle u kulturi. Dakako, inzistiranje na pitanju kulturnih pretpostavki Evrope dovodi vodu na mlin evroskepticima i njihovom nastojanju oko usporavanja tempa kretanja prema funkcionalnoj političkoj uniji, neovisno o tome kako ona bila ustavno dizajnirana.
Kultura je, naime, u svom tradiranom značenju dezintegrativni, a ne integrativni činilac u Evropi. Izvoditi Evropu iz njenih kulturno-historijskih korijena znači djelovati protiv politički jedinstvene Evrope. Uobičajen stav pri tome glasi da Evropa nije komunikacijska zajednica: ona jedva posjeduje zajedničku memoriju, a tek veoma ograničeno dijeli zajednička iskustva. Takvim se kulturološkim pristupom političkom jedinstvu, odnosno nejedinstvu Evrope suprotstavio Luhmann svojom sistemskom teorijom. Kultura, kako su je, naspram prosvjetiteljske tradicije, artikulirali romantičari nikojim svojim aspektom i fasetom ne može biti pretpostavka političkog ujedinjenja Evrope: ”Sve to, identitet, autentičnost, korjenitost, originalnost, jedinstvenost, ne može se komunicirati… Sve aspiracije na autentičnost povlače se u nesaopćivo ili se tretiraju kao mušice određenih osoba, grupa, etničkih zajednica ili sekti…”
Zanimljivo je da je lumanovske antikulturalističke teze u predvečerje raspada bivše Jugoslavije, antihumanog transa i rituala smrti, u svom publicističkom radu popularizirao Zoran Đinđić. Ukoliko se politički identitet, naglašavao je Đinđić, definira polazeći od kulture, i ukoliko politika postane djelatnost za ostvarenje nekog kulturnog programa, treba očekivati porast nerješivih konflikata. ”Jer u sferi vrednosti – a to je kultura – nema pomirenja. Oni koji govore drugim jezikom i koji imaju drugu kulturu postaju prepreka vlastitom nacionalnom identitetu. Prepreka koja izaziva užas, paniku, agresivnost. Prepreka koja se ne može preskočiti, nego samo srušiti.”. Razlog je to histeričnosti i antidemokratičnosti ovdašnjeg nacionalizma. ”Svoju energiju on ne crpe iz nekog optimizma i osećanja radosne snage, nego iz mrzovolje koja se nagomilava i taloži na preprekama. Izvor njegove energije su drugi narodi i drugi nacionalizmi”. I pisac ovih redova u isto je vrijeme u ogledu Pomahnitala nacija (Odjek, 1-31. avgusta 1991) nastupio, radikalnom diferencijom naroda (kao kulturne zajednice) i nacije (kao sistema racionalne moći), protiv kulturalističkog pristupa pri razmatranju problema jugoslavenskog zajedništva: ”Ne susreću se više u našoj zemlji nacije kao nekakve elementarne i iskonske pojave ili bića koja u sebi ili na sebi nose neke davne insignije, koja se navodno veoma teško adaptiraju zajedničkom životu koji biva (od vremena do vremena) poremećen eksplozijom baš tih iskonskih, iracionalnih, za predstavnu misao elementarnih određenja. Ne: u svjetlu radikalnog mišljenja diferencije sada se konfrontiraju samo još subjekti različite volje za moći, a pitanje njihovih međusobnih odnosa pretvara se u pitanje racionalnog dogovaranja… Problem Jugoslavije je, dakle, problem moći. Svako miješanje iracionalnog, svetog i prirodnog, pa naravno i svega nacionalnog, rođenog itd. u ovo racionalno donosi sa sobom iracionalne intervencije i presudne napetosti. Volja za moć tim miješanjem samo se iracionalizira, ona mahnita, postaje rušilačka i uništavajuća. To je pomahnitala nacija.”
Iz kulturalističke je evropske perspektive nacionalna država u svojoj političkoj i kulturnoj autentičnosti povijesna slučajnost koja s jednom drugom jednokratnom i autentičnom nacionalnom državom može imati samo slučajne odnose. Dakle, Evropska unija je u tom smislu slučajna zajednica koja je nastala pod pritiskom spoljašnjih prijetnji (jača je bila u hladnom ratu i nakon 11. septembra) i čim nestane spoljašnji neprijatelj, ona će se rastaviti na svoje autentične dijelove. Jer što je univerzalnost naspram partikularnog!
Tako, recimo, u paleti evroskeptika politolog Wolfgang Wessels pripovijeda o mitu preuranjene državne zajednice, a Helmut Max Dietl u knjizi Institucije i vrijeme razlikuje fundamentalne i sekundarne institucije nacionalnih država, pri čemu se fundamentalne mijenjaju sporo i teško, a sekundarne lakše i brže. A Holger Bonus pak na temelju toga zaključuje o mogućnosti postojanja dvostruke kulture. Dvostruka kultura rađa se kada se na razvijene nacionalne institucije bez dubljeg razumijevanja kulture mehanički nakaleme spolja preuzete sekundarne institucije. To se, prema njemu, zbilo kada su profesori ekonomije s Harvarda doletjeli u Moskvu i smjesta htjeli implantirati američku tržišnu ekonomiju: ”Budući da za tu implantaciju nisu bile ispunjene kulturne pretpostavke, dakako, ni tržišna privrede kao kulturološki fenomen, te sekundarne institucije stanovništvo nije prihvatilo: običaji zemlje suprotstavljaju se inovacijama te se na kraju pokazuju kao jači.” Holger Bonus spominje i još nešto mnogo gore od dvostruke kulture, a to je odsutnost identiteta: ”U tom su slučaju fundamentalne institucije veoma oslabljene ili, dapače, odumrle i ne mogu ispuniti životom sekundarne institucije koje im se nameću… Tako je izgledao Sovjetski Savez u svom kasnom periodu”. Logički gledano, to bi bio dobar predznak za promjenu paradigme od komandne ekonomije u slobodnu tržišnu privredu, ali uhodana sovjetska kultura nije dopuštala laki prijelaz nego mu se oduprla.
Ni u zemljama bivše Jugoslavije nije drukčije. I one su još daleko od kapitalističke privrede jer se i stanovništvo i većina političkih stranaka i intelektualnih elita odupiru tržišnoj rasprodaji prethodno nacionaliziranih ili podržavljenih preduvjeta kapitalističke proizvodnje: ”naše” zemlje, ”našeg” rada i ”naših” industrijskih sredstava za proizvodnju. Komercijalizacija tih preduvjeta dramatično se naziva rasprodajom familijarnog srebra. Tako se oni Evropi, a i globalizmu (”neoliberalizmu”), svjesno ili nesvjesno, suprotstavljaju merkantilizmom 18. vijeka.
Posljedica toga je evidentna: ”naše” bogatstvo s kojim raspolažemo naposljetku sami dramatično upropaštavamo. I ostajemo zavazda ”svoji na svome”, sretno spojivši nacionalno i socijalno.
Peščanik.net, 14.07.2012.
