Ovde, u Sremskim Karlovcima i na ovom mestu, prvog i trećeg maja po starom kalendaru, a po novom 13. i 15. maja 1848. godine, održana je slavna Majska skupština srpskog naroda u tadašnjoj južnoj Ugarskoj. U duhu liberalne, slobodarske i građanske revolucije koja je rušeći zastareli, ropski i neefikasni feudalni sistem, zahvatila čitavu zapadnu Evropu, a na osnovu vekovnih privilegijalnih prava borbenog srpskog naroda, još od prelaska pod Arsenijem Trećim Čarnojevićem – dogodila se slobodarska revolucija i kod nas: tražena je Vojvodina srpska, ujedinjenjem Srema, Bačke, Banata i Baranje, tražen je svetovni i vojnički vođa građana – vojvoda Stevan Šupljikac, i tražen je vrhovni poglavar srpske crkve – patrijarh Josif Rajačić. Prvi put od 1690, od pozivnog pisma Leopolda Prvog, od Velike seobe, formulisan je na Majskoj skupštini suštinski zahtev za potpunom samoupravom u austrijskoj carevini, koja obezbeđuje opstanak naroda kao celine, a koja je toliko dugo bila ignorisana od strane bečkog dvora; zahtevana je autonomna, nedeljiva teritorija, svetovna i crkvena autonomija. Toj autonomiji dato je tada prvi put i političko ime, prema željenom svetovnom poglavaru „vojvodi“ – „Vojvodina srpska“.
Pa ipak, politički aspekt ovog događaja daleko prevazilazi do sada često isticanu nacionalnu dimenziju. Na Majskoj skupštini određen je poimence od 50 članova i Glavni odbor, kome je data puna vlast da u ime naroda i duhu tog značajnog skupa – ukine feudalne i uspostavi nove, demokratske odnose na principima proklamovanih načela slobode, bratstva i jednakosti – izradom ustava Vojvodine srpske. Za te namene, a prema zaključcima skupštine, bio je odvojen značajan novac i to iz narodnog fonda, sa zahtevom da se račun o utrošku sredstava „narodnom saboru posle preda“. Nije teško zaključiti koliko je značajna bila finansijska samostalnost za ukupnu autonomiju proglašene Vojvodine. Ubrzo nakon Majske skupštine, Glavni odbor, koji je imao izvršnu ulogu, preuzeo je vlast na celoj teritoriji Vojvodine, izgrađujući nove organe vlasti u svim opštinama. Odnos prema drugim narodima koji su živeli sa Srbima, pre svega Mađarima i Nemcima, bio je posebno negovan kroz proglase na svim jezicima Vojvodine. Jedan od njih, Proglas Glavnog odbora od 10/22. maja te 1848. godine kaže:
„Srpski narod će dati svoju krv i imanje da sačuva i utvrdi svoju narodnost, ali istovremeno izjavljuje da će to smatrati nepovredivim pravom i svih drugih narodnosti. Zato, mađarska braćo koja sa nama zajedno stanujete, ništa ne brinite za svoju narodnost… Srpski narod usvaja ovim novu narodnu politiku koja, uz jednakost građansku i versku, smatra svojom dužnošću da brani i jednakost naroda i vera. Zato, mađarski građani, odbacite svaku brigu; vaša prava, vaša vera, vaš jezik i vaša narodnost biće osigurani… Zato mađarski sugrađani, pružite nam ruku za ostvarenje ove čovečne ideje; naše načelo je pravo, ono će rukovoditi našim delima… Garantujemo svima našim sugrađanima, ma kog porekla, ljubav, uzajamnu slobodu među svim verama i narodnostima, najzad nepokolebljivu privrženost ustavu.“
Pozivanje na pravo i ustavnost kao principe državnog uređenja Vojvodine srpske odražava liberalnu i demokratsku ideju Majske skupštine. Proglašavanje opšte građanske ravnopravnosti i prelazak sa feudalnih zakona na konstituciju kao osnovu društvenog uređenja – predstavljali su krupan, ali i prirodni korak u Vojvodini, gde nije bilo niti srpske aristokratije, niti kmetova. Nosilac ovakvih progresivnih, slobodarskih ideja bili su građani, intelektualci, omladina, trgovci, zanatlije i seljaci. Držeći govor nad telom iznenadno umrlog Šupljikca 20. decembra 1848. godine, koga je nekoliko dana pre toga za vojvodu Vojvodine potvrdio austrijski car, važni učesnik Majske skupštine Dr Jovan Subotić, rekao je u Krušedolu sledeće:
„Na ovom je putu Promisao, koja čovečanstvom upravlja, dovela nas do toga, da se sa najsrećnijim i najslavnijim narodima uporediti možemo, kad se o svetlim idejama sadašnjeg veka govor povede. Aristokratija pada kod sviju naroda, mi je i nemamo! Demokratija je ideal svih prosvećenih naroda, kod nas se najsavršenija nalazi! Sloboda i jednakost naroda, to je cvet koji je upravo u našoj bašti iznikao. Pre nego što su Sloveni u svojoj skupštini u Pragu ovu veliku istinu Evropi kazali, izrekli su nju Srbi u svojim proklamacijama, kao nauku sopstvenog srca, sopstvenog iskustva.“
Ne treba zaboraviti da su ove reči izrečene upravo dok su se vodile krvave borbe između srpske vojske nepriznatog majskog revolucionarnog konventa i mađarske vojske, koja je išla za idejom monolitne, homogene ugarske nacije. Srpski narod od principa demokratske ravnopravnosti naroda u Vojvodini neće odustati ni kasnije i on će biti osnov za programe svih progresivnih političkih stranaka koje će na njenoj teritoriji nastajati u budućnosti.
Ustavni projekat Glavnog odbora, a na osnovu zaključaka Majske skupštine, koji je završila i potpisala ustavotvorna komisija od 9 članova 8/20. marta 1849. godine, imao je 15 glava i 154 paragrafa. Vojvodovina Srbija bi prema tom Ustavu bila samostalna država, nerazdeljiva, ravnopravna u svemu sa ostalim državama austrijske carevine, jednako kao i Ugarska. Njene granice mogao bi menjati samo vojvođanski sabor, glavni grad bio bi Novi Sad, a grb beo krst na crvenom polju sa četiri ocila. Boje: crvena, plava i bela. Ne upuštajući se u detaljniji opis ovog ustava (pogotovo sa aspekta državno-pravnog statusa i raskida svake veze Vojvodine sa Ugarskom, što predstavlja odstupanje od zaključaka Majske skupštine, a posledica je teškog oružanog sukoba sa vojskom vlade Baćanjija i Košuta), slobodno se može reći da su u ovaj ustav pretočena sva filozofsko-pravna dostignuća tadašnjeg poimanja moderne države, zasnovana na čvrstim liberalnim i demokratskim principima. Poglavlje 14. Ustava, na primer, koje nosi naziv „O osnovnim pravima državnih građana Vojvodovine“, određuje da su svi građani jednaki pred zakonom, da su svakom građaninu, bez razlike vere i jezika dostupna sva državna zvanja – ako je za njih stručno kvalifikovan, da je lična sloboda obezbeđena Ustavom, da je stan nepovrediv kao i tajna pisma, da građani imaju pravo peticija, okupljanja i udruživanja, da slobodno biraju mesto boravka, kao što je slobodno bavljenje nastavom i školovanjem, da se proglašava sloboda štampe, koja se ne može ograničiti ni cenzurom ni kakvim drugim sredstvima, da je neprikosnoveno pravo svojine, te da feudalni odnosi za svagda prestaju.
Takođe, neophodno je istaći odnos između centralne (središnje) vlasti i vlasti vlade Vojvodine: Vojvodina upravlja svim zemaljskim prihodima i porezima, trgovina ne može biti organizovana na štetu Vojvodine, doseljavanje u Vojvodinu podleže posebnom zakonu, o čemu odlučuje njen sabor, car polaže zakletvu na Ustav Vojvodine, centralnoj vlasti se ustupa upravljane redovnom vojskom, u koju Vojvodina daje kontigent srazmeran drugim državama. Za održavanje unutrašnjeg mira brinuće se vojska potčinjena vladi Vojvodine. Nadalje: izvršna vlast strogo će se odvojiti od sudske, svi predmeti izuzev onih koji su po ustavu izričito stavljeni u nadležnost sudova izvan Vojvodine presuđivaće se u sudovima Vojvodine, u svim sudovima sudiće se javno i usmeno, a za krivične, političke i štamparske prestupe o krivici će suditi porota. Na kraju, Ustav u celini ili delimično može izmeniti samo sabor Vojvodovine.
Odluke Majske skupštine iz 1848. godine nisu bile priznate od bečkog dvora. Vlast Glavnog odbora i njegova delatnost bila je ugušena kontrarevolucionarnim delovanjem srpske, crkvene, u suštini duboko feudalne visoke „jerarhije“, pre svega i svih – patrijarha Rajačića. Oružani otpor u odbrani proklamovane i osvojene autonomne teritorije bio je slomljen u krvi, tako bezobzirno da je skoro bilo ugroženo biološko biće naroda. Pa ipak, demokratska, ustavna i autonomna Vojvodina, sa svojom pravednom idejom slobode svih njenih građana, celovite samouprave, oslobođenja trgovine, zanatstva i suštinske agrarne reforme, u kojoj zemlja pripada onima koji je rade, ostala je u duši svih Srba. Bez Majske skupštine i njenih ideala, te delovanja Glavnog odbora i svih opštinskih njemu potčinjenih pododbora, ne bi bilo ni kasnije priznate austrijske krunovine „Vojvodstvo Srbije i Tamiški Banat“, niti velikog Svetozara Miletića i njegove „Srpske narodne slobodoumne stranke“, ne bi bilo Blagoveštenskog sabora 1861. godine, ni slobodno izražene volje Vojvodine 1918. i 1945. godine, a ni nas, ovakvih kakvi stojimo, da joj odamo čast.
I danas, kada se posle jednog dužeg vremena totalitarizma stvara nova, demokratska država Srbija, kada smo u situaciji da je Vojvodina osiromašena, politički ponižena, kada njena sela i gradovi ostaju bez svojih ukućana, kada decenijama teško ukroćene reke ponovo probijaju nasipe zbog centralističkog nemara i krađe, kada se u bescenje prodaje njena imovina mukotrpno sticana generacijama, moramo imati snage da izvučemo istorijske pouke iz Majske skupštine. Nema slobode „graždanske“ i društvenog preporoda bez ustavne slobode ovde, u Vojvodini i iz Vojvodine. Nije se nikad i niko „prisajedinjenjem“ odrekao prava Vojvodine da odlučuje sama o sebi, niti to iko sme – poštujući naše pretke i Majsku skupštinu. Ekonomsko, finansijsko i ponovo skoro feudalno iscrpljivanje Vojvodine i svih njenih građana iz jednog centra van nje, ne može biti dozvoljeno, čak i kad je to centar sopstvenog naroda. Od naroda, od države ma koje, stariji je jedino čovek – građanin sa svim svojim potrebama i slobodama. Zato, ispisano istorijsko poglavlje Majske skupštine moramo ponovo i uvek čitati kakvo je ono tada i bilo – kao deo evropskih progresivnih procesa. Danas, kada treba da se uključimo u ujedinjenu Evropu kažemo: sloboda, demokratija, državnost Srbije i uvek – ustavna autonomna Vojvodina!
Peščanik.net, 17.05.2013.
