Prostor slobode je ponajprije prostor duhovne slobode. Evropa je ono što jest kao Evropa duha, kao domovina duhovne otvorenosti. Identitet Evrope ne potvrđuje se zatvorenošću, nego otvorenošću. Evropejci obitavaju iz otvorenosti u otvorenosti za otvorenost. Ponajprije iz otvorenosti za svijet kao prostor, čistinu bivstvovanja, iz otvorenosti bez koje nikakve jasne svijesti nema. Zatim iz otvorenosti za duhovne tekovine svijeta u cjelini, svih svjetskih kultura. Ta otvorenost nije samo njena suština, nego, kako ustanovljava Rémi Braque, i njena životna moć. Rim je oživio i preporodio se kad je preuzeo u sebe Atenu, a preko kršćanstva i Jeruzalem. Bitno je da smo svjesni kako Evropa rimskim putem, odnosno s rimskim habitusom nastavlja i nakon propasti Rima.
Takva evropska usmjerenost traje još i danas, odnosno u vrijeme krize kršćanstva, krize koja je započela prosvjetiteljstvom 17. vijeka, između ostalog Leibnizovim povezivanjem s kineskom mišlju, nastavila se u 19. vijeku, na primjer Schopenhauerovim preuzimanjem budizma, a okončava se danas, u post-modernoj epohi, kad na poljanama ogromnog novog teritorija, naime svjetskog ”teritorija mreže”, sve tuđe i strano i drukčije postaje ”domaće” i ”naše”. Post-moderna epoha zbog svega toga (još) nije anti-kršćanska, ali jeste post-kršćanska. Ono evropsko Evrope po svojemu porijeklu dakle ne koincidira s onim kršćanskim, nego s otvorenošću koja je prije dvije hiljade godina omogućila da se kršćanstvo in nuce (već tada splet judaizma i grčke, prije svega stoičke filozofije) počelo širiti preko granica Palestine, sve do Rima. I ta je otvorenost za Evropu ključna i u našoj, post-modernoj, odnosno post-kršćanskoj epohi.
Glavnu opasnost Evrope, kako je još Edmund Husserl istaknuo, predstavlja zamor, sustalost (Müdigkeit) duha. Prvo, istovremeno izričito i izrazito znamenje tog zamora bilo bi njegovo zatvaranje u sebe. Izraz takvog zatvaranja bilo bi, recimo, zatvaranje Evrope u ”kršćansku Evropu”. Nema sumnje da bez kršćanstva ne bi bilo Evrope, ali evropski korijeni nisu jedno te isto što i kršćanski korijeni Evrope, odnosno već sami ti korijeni imaju dvostruko značenje, jer nisu posrijedi samo kršćanski korijeni, nego i korijeni kršćanstva. Tako je evropsko porijeklo, posebno porijeklo današnjih Evropejaca, puno starije od kršćanstva i zapadnjačke kulture uopće. U tom smislu nije riječ samo o otvorenosti za budućnost, nego i o otvorenosti za – prošlost.
No najvažnija je otvorenost ovdje i sada. U minulom 20. vijeku bili smo na ovom prostoru podvrgnuti dvostrukom zatvaranju, a time i sužavanju duha: klerikalnom i partijsko-komunističkom. Posljednji je bio totalitarniji, ali je bio kraćeg daha. Premda komunistički mentalitet još nije odumro, njegovo sporadično i trenutno oživljavanje ovisno je od umjetnog disanja. Klerikalni mentalitet je otporniji, žilaviji. No ubrzo će i on u penziju, i to možda prije svega zaslugom samih vjernika.
Evropejstvo znači novo otvaranje, podizanje na viši stupanj otvorenosti. To otvaranje i ta otvorenost ne znači rasredištenost, nego otvorenost, koja je otvorenost srca, a ne bezgranična otvorenost bez ikakvog ishodišta i stjecišta. Kao što otvorenih granica nema bez granica, tako ni otvorenih kultura nema bez kultura samih. Kultura s vlastitim središtima.
Te kulture, po porijeklu različite i raznovrsne, danas prezentne kao kulture evropskih naroda, ishodište su kulturne Evrope, što ne znači da tvore ono što se obično označava evropskom kulturom. Evropske kulture, naime kao Kulture, nema. Nema samo jedne evropske kulture, kao što ne postoji ni jedinstvena evropska kultura. No itekako postoji kulturna Evropa kao prostor – a ne Središte – susreta različitih kultura, odnosno kao pluralni prostor kulturnih različitosti. Izvornih različitosti, ne naknadnih različitosti, nastalih cijepanjem nekakvog prethodnog identiteta. Ukratko, evropske kulture nisu grane na stablu, čije bi deblo činila evropska Kultura, nego su samorasla i samostalna stabla. Neovisno o sokovima što ih crpe iz zemlje zajedničke svima.
Ta zemlja, koja je omogućila uzemljenje nacionalnih kultura, nije evropska kultura, to je evropska civilizacija. Civilizacija nije niti nekakvo deblo niti nekakav drvored, nego mreža sastavljena od niza mreža: od kasno antičke mreže crkvenih ustanova i crkava samih preko mreže u srednjem vijeku usidrenih evropskih univerziteta do savremenih komunikacijskih i informacijskih mreža, u koje zacijelo spada i konstitucionalna, odnosno institucionalna struktura današnje Evropske unije. Riječ je o evropskoj civilizacijskoj infrastrukturi, koja je omogućila oblikovanje evropskih kultura, kultura već od početka u međusobnom uplivu, a danas pak u ubrzanom prožimanju. Neovisno o stepenu njihove pokretnosti, te evropske kulture nisu nikada kružile i ni danas ne kruže oko središta kruga, nego se kreću eliptično: oko otvorenog i pomičnog žarišta, a ne oko fiksne središnje tačke. No odsutnost takve tačke ne znači rasredištenost pojedinačnih evropskih kultura, ne znači ni rasredištenost Evrope. Žarište je pokretno žarište, štaviše, putujuće stjecište kultura.
Žarište, ”duša Evrope”, jest onaj prostor presjeka evropske civilizacije i evropskih kultura u kojem se susrećemo kao nasljednici, kao čuvari duhovnih predaja Evrope i istovremeno kao stvaraoci, razvijači i odašiljatelji evropskih duhovnih poruka. Zato svaka pojedinačna evropska kultura nije samo platforma evropejstva, nego palimpsest iz kojega u Evropu zrači ne samo njena savremena kultura nego i njena kulturna davnina i pradavnina. Svojim evropejstvom svaka od njih sa-kreira njenu novu, njenu drugu renesansu. Učestvovati u drugoj renesansi Evrope znači zato izići iz kompleksa inferiornosti, osloboditi se prastrahova i frustracija što iz njih proishode i konačno se afirmirati kao ravnopravan saoblikovatelj.
Peščanik.net, 15.01.2012.
