Premda se ocem moderne japanske filozofije smatra Nishio Amane (1829-1897), koji je na podlozi evropskih filozofskih tekstova počeo oblikovati adekvatnu japansku filozofsku terminologiju, kao pravi se filozofski smjer u evropskom smislu te riječi formirala tek filozofska škola iz Kyōta, filozofska škola koja se u svojoj punoj zrelosti oslanja, s jedne strane, na zen-budizam, a s druge na evropsku fenomenologiju, odnosno mišljenje ontološke diferencije Martina Heideggera. Stoga je opravdano možemo smatrati i japanskom postmodernom filozofskom mišlju. Zašto postmodernom?
U filozofiji je sasma jasno kada počinje moderni, novi vijek. Počinje s Descartesom. Isto je tako jasno i kada novi vijek završava, odnosno kada počinje duhovno-povijesna postmoderna ili postmodernost. Granicu predstavlja mišljenje Martina Heideggera. Heidegger polazi od ontološke diferencije. Što to znači? Dok imamo ontološki identitet, identitet bivstvovanja i bivstvujućeg, kao vrhovno bivstvujuće nastupa Bog. U ontološkoj diferenciji, s obzirom na razliku između bivstvovanja i bivstvujućeg, nema više bivstvujućeg u smislu vrhovnog bivstvujućeg, u metafizici imenovanog Bog. Bog je mrtav! Naime, metafizički Bog. Bog jeste, još uvijek jeste bivstvujuće, ima bivstvovanje, ali nije ono što skolastičari imenuju čisto bivstvovanje, miješajući pri tom bivstvovanje i bivstvujuće. Tradicionalno metafizičko tumačenje bivstvujućeg potkopano je pitanjem o bivstvovanju kao bivstvovanju, odnosno pitanjem o smislu bivstvovanja. No Heidegger se pita i o bivstvovanju čovjeka. Postavlja pitanje o čovjeku kao čovjeku i time rastvara Descartesovo izjednačavanje čovjeka i subjekta, odnosno postavljanje čovjeka za jedinog subjekta posred svega što jeste, dakle pretvorbom svega onoga što je oko čovjeka u predmetnost, u sveukupnost objekata. Od mišljenja ontološke diferencije nadalje kadri smo razlučivati između čovjeka kao čovjeka (čovjeka kao egzistencije) i čovjeka kao subjekta (antropocentričnog ega). I dalje: između stvari kao objekata i stvari kao stvari. Čovjek nije samo subjekt, nego je prije svega i iznad svega čovjek, a priroda prije svega i ponad svega nije objekt čovjekove subjektivitetne manipulacije, nego postoji, jeste upravo kao priroda. Nije ni božje stvorenje ni čovjekov predmet. Tako se počelo afirmirati post-antropocentrično, takozvano postmoderno razumijevanje čovjeka i svijeta. U središtu svega što jeste nije više čovjek, nego samo bivstvovanje, konačnost bivstvovanja. Po svom je bivstvovanju svako bivstvujuće nešto konačno i stoga, ukoliko je posrijedi živo biće, smrtno ranjivo.
U najznačajnije protagoniste japanske postmoderne škole iz Kyōta spadaju Kitaro Nishida (začetnik škole), Hajime Tanabe, Keiji Nishitani, Shinichi Hisamatsu i Shizuteru Ueda. Danas su najintrigantniji njeni predstavnici Masao Abe, Ryōsuke Ōhashi, Shōtō Hase, Tsutomu Horio, Akira Ōmine, Masakatsu Fujita,Tetsurō Mori, Eiko Kawamura, Hideo Matsumura, Narifumi Nakaoka, Katsuaki Okada i Masako Keta. U traganju za stjecištem Heideggerova mišljenja bivstvovanja i zenovskog buđenja Shinichi Hisamatsu (1889-1980) je zacijelo bio najustrajniji i najdosljedniji. I u tom smislu pripada mu status krunskog protagoniste japanske post-modernosti. U čemu se očituje taj suštinski pomak? Sadržajno, iz Hisamatsuovog razumijevanja ništine iz čistine bivstvovanja. Ništinu više ne podređuje praznini (sunyata), koju smatra preostatkom naturalizma, nego prazninu izjednačuje s ništinom, no tako da je smatra najautentičnijom prispodobom ništine.
Prema Hisamatsuu, svaki čovjek može postati Buda, a Buda kao budni, dakle samoprobuđeni može postati tek u onom času kad ne treba više nikakvog Budu. Ne postoji dakle jedan jedini Buda ili Bog, nego to može postati, probudi li se, svaki čovjek. Stoga Hisamatsu budizam označuje kao religiju bez Boga. To nije religija ateizma, ali jeste ateistička religija, preciznije post-teistička i post-ateistička religija. Kao Budnom, svakome se može objaviti da ne postoji nikakav Centar, nikakvo Središte koje mu ne bi dopuštalo slobodu, slobodu u smislu oslobođenosti, a ne u smislu raspolaganja drugim i drukčijim. Niti sam čovjek nije takvo Središte, nije Subjekt koji bi mogao stvari oblikovati i njima ovladavati kao objektima te na taj način njima zagospodariti. Budni kao Probuđeni jeste dakle onaj koji je uvidio da je svijet bez Centra, bez prethodnog cilja i značenja, da je bez date Istovjetnosti i zadate Svrhe. Onaj ko uvidi da su stvari jedino i samo fenomeni, samo prividi koji nisu ništa prividno, nego su ujedno istina, rađa se u novi svijet. Oslobađa se svake omamljenosti, kako omamljenosti Bogom kao vrhovnim Bivstvujućim tako i omamljenosti Sobom kao središnjim Bivstvujućim. Njegova probuđenost manifestira se kao uskrsnuće (yomigaeri), kao uskrsnuće od mrtvih, povratak (kroz ponovno rođenje) iz područja smrti. No ne na ravni bistvujućeg, nego na ravni bivstvovanja koje nije nikakvo bivstvujuće, na ravni koju u njenoj praznini ispunja punoća ništine: smisao bivstvovanja kao bivstvovanja.
Post-ateističnost i post-teističnost, i dakle postmodernost, budizma jeste, prema Hisamatsuu, u tome da se ne kreće niti na ravni tradicionalnog teocentrizma, niti na ravni modernog antropocentrizma, niti na ravni teo-nomije niti na ravni modernističke auto-nomije. Hisamatsu doduše govori o auto-nomnosti, ali ne u smislu samozakonodavstva, nego u smislu autentičnosti, autentičnosti koja proishodi iz sebe same i koja ujedno pušta da bude svemu bivstvujućem. To je budističko saučešće sa svim što jeste, saučešće iz sve-jednosti. Upravo u smislu o kojem nam priča zenovska priča „Istina zena“:
Neki je konfucijanski učenjak posjetio jednog zen-majstora i upitao ga: – Što je najdublja istina zena? Majstor odgovori: – Vi u vašim analektima imate vrijednu izreku: “Nema ničega što bih krio od vas“. Tako i zen ništa ne krije od vas. – Ne razumijem – reče učenjak. Kasnije su zajedno prošetali planinskom stazom. Divlji je lovor upravo cvjetao. Majstor reče: – Osjećate li miris ovoga stabla u cvatu? – Jest, osjećam – odgovori učenjak. – Onda – reče majstor – ništa nisam sakrio od vas.
To nisu uobičajene riječi, to su riječi Probuđenog, onoga koji je ustao od „velike smrti“, oslobodio se izgubljenosti u besmislenosti, karakterističnoj prije svega za moderni nihilizam, ali prisutnoj odvajkada. Te su riječi zato izgovorene iz radosti bivstvovanja, iz radosti koja smrtni užas ništine ima već iza sebe. Za tu je radost dovoljan – miris stabla u cvatu!
Peščanik.net, 07.02.2012.
