SRBIJA. Kolevka vampirizma u Evropi.
Enciklopedija vampirizma[1]
A ipak, ukoliko me čula ne varaju, davna su stoleća imala, i još uvek imaju, vlastite moći koje puka “modernost” ne može da usmrti.
Brem Stoker, Drakula[2]
U isti mah i deo, i uzrok, i posledica, i primer, ono što se događa tamo objašnjava ono što se događa ovde, uvek ovde, gde god da smo i gde god da pogledamo, uvek pred vratima. Beskonačna odgovornost, stoga, i nikakva mogućnost za bilo kakav oblik mirne savesti.
Žak Derida, Marksove utvare[3]
Kao stvorenje bezvremenog, nemislećeg ništavila, Stokerov (Stoker) grof Drakula nije ništa drugo do inkarnacija jednog fantazma koji proganja Evropu počev od njegovog književnog začeća 1897. godine. I dok se gotski vampir, poput kakve prastare, zaboravljene sile, uzdizao iz senki putem Stokerove narativne razrade evropskih trauma prošlosti, viktorijanska Engleska posmatrala je kako se tradicionalne ulične petrolejke zamenjuju novim električnim svetiljkama. Zbunjeni pripovedač Drakule morao je da se suoči s ovom zlom utvarom, koju kao da nisu ni dotakli tehnološki procesi “elektrifikacije”, i koja je i dalje bila spremna da putem nasilja toli svoju večnu glad.
Sadizam istorijske ličnosti Vlada Drakula Cepeša, koji je tokom svojih bogatih gozbi uživao da ljudima nanosi bol, bilo je nešto što je Evropa pokušavala da izbirše iz svoje istorije, kao sećanje na jedno vreme koje je, pre “civilizacije i racionalnosti”, vladalo poretkom utemeljenim na prisilnom radu robova i kmetova. Strah od svetlosti simptomatičan je za negativitet koji stoji u osnovi tako teško odredljivih figura kao što je vampir. Evropsko prosvetiteljstvo s početka osamnaestog veka poklopilo se sa pojavom vampirskog negativiteta, i to u obliku vampirskih epidemija koje su harale Balkanom. Čuveni slučajevi Arnotda Paole i Petra Plogojevića, o kojima su izveštavali habsburški zvaničnici tokom tursko-austrijskih ratova u Srbiji, uzburkali su kulturnu maštu Evrope i čak nagnali jednog londonskog kolumnistu da 1763. godine napiše novinski članak pod naslovom “Politički vampirziam”, članak o krvožednoj naravi ondašnjeg poreskog zakona. Moć starog, reakcionarnog poretka često je bila prerušavana u lik večnog napasnika koji preti da će se vratiti da zdravo telo okuži svojom nezasitom glađu.
Proživevši mladost kao turski zarobljenik, Vlad Drakul (istorijska ličnost koju je Stoker iskoristio da izgradi ideju o besmrtnoj želji za krvlju) je veštinu mučenja, navodno, naučio od Osmanlija. Kada je u devetnaestom veku otpočeo proces “nacionalnog oslobođenja”, hrišćanima, koji su na Balkanu bili izloženi samovolji islamske vladavine, nije bilo teško da ovo sećanje na kolonijalnu okrutnost stope sa starosedelačkim oblicima umorstva i mučenja. Vlad Drakul je svoje izabrane žrtve polagano nabijao na kolac, i to je bio obred koji se vršio u ovoj periferiji neprosvećene, feudalne Evrope – periferiji koja je svoje dane provodila pod stalnom pretnjom napada i pokolja. Takva iskustva stvaraju zlokobne forme kolektivnog sećanja, koje onda za uzvrat vode nacionalističkom razumevanju istorije. Položaj Transilvanije kao granice i poprišta sukoba između hrišćanstva i islama, posve je tipičan za nemoguće mesto koje Istočna Evropa, uopšte uzev, zauzima u zapadnjačkoj uobrazilji.
Prividna patološka vezanost za prošlost u Istočnoj Evropi predstavlja, u stvari, okasneli odraz političih i kulturnih trvenja na Zapadu. “Davna stoleća”, koja neće da umru, zamišljena su kao mračna i krvava vremena, otporna na prosvetiteljstvo i njegovu tehnologiju zaboravnosti; a ipak, ona u sebi sadrže prigušeno izvorište Evrope, jednu istoriju koju Zapad pokušava da zaboravi. Zakasnela romantičarska nostalgija za stavom prošlosti, koja prožima dobar deo književne i kulturne istorije Istočne Evrope, sva odzvanja tobožnjom agonijom nacije. Mnoge “nacionalne” istorije pisane i podučavane na Balkanu, ali i u Srednjoj Evropi, sačinjene su od slavopojki u čast onih ličnosti koje su se žrtvovale za slavu svoje nacije.
Na putu za “Mittel Land”
Trenutna podela istočnoevropskog komunističkog monotita na “anđeoske” nacionalizme novih centralnoevropskih država (Češke, Mađarske, Poljske, Slovenije) i “demonske” nacionalizme “srba” i njihovih balkanskih neprijatelja, svedoči o moralističkoj kratkovidosti onih koji ne žive “tamo” ali veruju da se takva medijska slika može negovati “mirne savesti”. Svetski mediji teraju nas da poverujemo kako Balkan naseljavaju Drakulini rođaci, dok naslednici Mitteleurope predstavljaju marljive potomke rimokatoličke civilizacije, koji su stoga i više nego voljni da opslužuju strateške i vojne potrebe Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama. Zanimljivo je da Mittel Land, koja se u Drakuli pominje kao oblast ophrvana prošlošću, sasvim jasno pripada i Balkanu i Srednjoj Evropi. Česlav Miloš (Milosz), pisac poljskog porekla, i dobitnik Nobelove nagrade, zamišlja Srednju Evropu kao marginu, mesto koje se proteže od Baltičkog do Jadranskog mora, i služi kao tranzitna zona između uže, prave zapadne civilizacije i nedokučivog identiteta Rusije.
Pišući pre pada Berlinskog zida, Miloš je – za razliku od Milana Kundere (Kundera) i mnogih drugih prozapadnih intelektualaca – uvrstio i Balkan u svoju viziju Srednje Evrope. Iako se identifikovao sa poljskom Litvanijom, pesnik je zamišljao kako mu se domovina prostire po čitavoj toj graničnoj zoni, koja, kako on vidi, ima zajednički identitet viktimizacije. Po njegovom mišljenju, glavnu traumu Srednje Evrope predstavlja činjenica da je “podela Evrope opipljiva stvarnost” ali ne i istorijska činjenica zatvorena u arhive i udžbenike.[4] Podela koju pominje Miloš otpočela je spuštanjem gvozdene zavese i sukobom koji je izbio između varvarske čistote sovjetskog komunizma i tehnološki nadmoćnog načina života Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama, koji je svoju glad prikrivao ideologijom slobodnog tržišta. Nakon 1989., odsustvo ove stare podele dovelo je do polarizacije Istočne Evrope u vidu podele na Sever-i-Jug, podele na naprednu Srednju Evropu i krvožedni Balkan.
Uz značajni izuzetak bivše Jugoslavije, veći deo Miloševe Srednje Evrope bio je tokom hladnog rata podvrgnut patronatu Sovjetskog Saveza, i u suočavanju sa pretnjom “Majčice Rusije” prilično je ispaštao zbog svoje geopolitičke malenosti. Ova kolektivna svest naroda s druge strane gvozdene zavese, svest da su im sudbinu određivale sile suprotstavljene njihovim kolektivnim naporima, izražena je kao kulturološki fenomen koji Miloš naziva “istorijskom imaginacijom”. On smatra da se “istorijska imaginacija najverovatnije obrazuje sećanjem na kolektivnu patnju”, čime se stvara kulturni kontekst za velike književne tvorevine.[5]
Među Poljacima je dobro poznat kompleks “Hristovog naroda”, ali Miloš ovde projektuje i jednu naročitu viziju podređenog identiteta, ukorenjenu u patnji slabih koji su primorani da trpe kužni ujed krupnijih istorijskih napasnika. Sudbina malih naroda je stoga simptom imaginarne hipertrofije njihovog kolektivnog identiteta koji ishoduje iz sećanja istorijske viktimizacije. Ova nezalečiva rana je zato prekrivena pričama o “našoj” velidni, pričama koje ovekovečuju istorijsku imaginaciju i odzvanjaju u književnim i kulturnim pripovestima ugnjetavanih naroda.
Za nacionalističke vođe, spremne da upotrebe nasilje, žed za krvlju etnički drugih uvek je uzrokovana teritorijalnim sporovima u kojima se “drugi”, onaj što naginje otcepljenju, sprema da preotme simboličku vrednost tla. “Ne-baš-civilizovano” ponašanje ratnika u Jugoslaviji pod kraj prošlog milenijuma, izvire upravo iz tog osećanja lišenosti, bilo u prošlosti ili u sadašnjosti, koje je uvek vezano za slike krvi i tla. Združeni učinci domaćih oblika postkomunističkog vampirizma (Slobodana Miloševića i “srba”) i globalne gladi poslednje supersile (Sjedinjenih Država nakon hladnog rata) zajedničkim snagama delaju da spreče stvaranje bilo koje forme građanskog života ili uzajamnog razumevanja među zajednicama na Balkanu.
Male narode na Balkanu vrlo često naoružava i podržava jedan od moćnih saveznika koji se, kako primećuje Marija Todorova (Todorova), najčešće stara da njegovo “mezimče” ostvari svoje geopolitičke snove.[6] Izrabljujući osećaj slabosti svog “mezimčeta”, velika sila manipuliše majušnošću i patnjom svog saveznika, a sve zbog strateških dobitaka u odnosima sa drugim velikim silama sa kojima se nadmeće za primat uticaja u regionu. Bol i patnja žrtve, stvarni koliko i imaginarni, uvek su na ivici da eksplodiraju u pravedni bes, oslobođen svake krivice, bes koji samo čeka na osvetu. Odricanje od odgovornosti prema etnički drugom preobraća dželata – koji je u prethodnom istorijskom ciklusu najčešće bio žrtva – u stvorenje svedeno na najniže instinkte, stvorenje u isti mah i više i manje ljudsko.
Iz prošlih patnji dželat crpi svoju snagu, preuzima ulogu napasnika kako bi osvetio prastare nepravde. Istorijska imaginacija Miloševe nacije poslednji put je u skorijoj istoriji bila progonjena paktom Molotova i Ribentropa 1939., kada je Poljska rastrgnuta između Rusije i Nemačke, i još jednom raskomadana. Žrtvena pripovest male nacije razvija se uz pomoć ovakvih primera. Nacije koje se nađu u položaju da budu iskorišćene kao nagodbeno sredstvo, kao adut u strateškom kockanju moćnih saveznika, razvijaju ovakav višak istorijske mašte, koje često nalazi oduška u književnoj i kulturnoj areni.
Osnovna razlika između Istočne i Zapadne Evrope, tvrdi Miloš, jeste razlika između “pamćenja i nedostatka pamćenja”.[7] Za Zapadnjake, naročito one najuspešnije Evropljane koji su se smestili u kolonijalnim Sjedinjenim Državama, istorija je neka vrsta kurioziteta, predmet zatvoren u udžbenike, nešto što je na Zapadu prisutno kao “nejasna uspomena na maglovitu prošlost”.[8] Zbog ovakvog nedostatka pamćenja velike sile su u mogućnosti da delaju jedino s vlastitim trenutnim interesima na umu, ophodeći se prema prošlosti kao prema opasnosti koja kod bedno malih nacija izaziva težnju ka identifikaciji sa moći koju ne poseduju.
Jugoslovenski pisac Danilo Kiš podseća nas da je područje strave blisko svim Evropljanima, budući da svi oni naseljavaju prostor u kojem su etnički drugi bili žrtvovani ideji ideološke i rasne čistote. U poglavlju pod naslovom “Magijsko kruženje karata”, u knjizi Grobnica za Borisa Davidoviča, zatvorenici u Staljinovom Gulagu igraju partiju karata sličnu marseljskom tarotu. Ulog u kartaškoj igri zvanoj ‘Đavo ili Matuška’ predstavljaju životi Staljinovih političkih protivnika.[9] A u bivšoj Jugoslaviji su i potraga za rasnom čistotom (potraga otelovljena u ustaškom separaističkom naci-režimu koji je žrtvovao Srbe, Jevreje i Rome), i titoistički oblik komunizma doveli do masovnog nasilja tokom Drugog svetskog rata.
Uz gorku ironiju Miloš primećuje da se cena tehnološkog usavršavanja na Zapadu plaća regresijom u istorijsku i kulturnu amneziju. Ta težnja da se zaboravi sve što nam nije od “vitalnog interesa” predstavlja dominantni ideološki diskurs u Sjedinjenim Državama, što se dobro vidi u opštoj “maglovitosti svakog pojma vezanog za istoriju”.[10] Osećaj “pravog mesta i vremena”, koji oblikuje istorijsku imaginaciju malih naroda, Miloš poredi sa politikom zaborava. Poslednjoj supersili na svetu po svoj prilici ne treba pamćenje, jer ona obitava u večnoj sadašnjosti kojom upravljaju ekonomska ekspanzija i mirovnjačke operacije u inostranstvu.
U većini kotektivnih pripovesti utemeljenih u evropskom nasleđu, potreba za krvlju cirkuliše kroz priče o prošlosti, urezana u sećanje kao sveti znak mučeništva. Taj znak nosi balast žrtve, i vraća se u obličju vampira koji vreba u neizrecivoj tmini. Strava gotske maštarije podseća zapadnjačkog gledaoca na prošlost koju Evropljani nastoje da savladaju i zaborave. Etika “Ljudskih prava”, koju Zapad-predvođen-Sjedinjenim-Državama koristi da silom uspostavi mir, da izbriše i preoblikuje prošlost i sadašnjost, postaje sumnjiva kad je suočimo sa bednjikavom moći malih naroda. Ovi narodi primorani su da, putem osvete “srba”, ponovo prožive svoju postkolonijalnu viktimizaciju.
Prema Miloševoj poetici sećanja, istorijska imaginacija malih nacija stalno se piše i briše imperijalnom logikom velikih, kojima nedosataje taj naročiti osećaj istorije kakav ima žrtva. Drugim rečima, male nacije trpe i zamišljaju, dok velike vladaju tako što pitanje istorijske imaginacije guraju u čisto akademsku pozadinu. U devetnaestom veku istorijska imaginacija “Druge” Evrope stvorena je čežnjom tek rođenih srednjih staleža, čežnjom za danima imperijalne slave njihove nacije, odnosno prošlosti zamišljene kao puno prisustvo “našeg” naiconalnog bića i pripadništva.
Tokom tog veoma dugog veka, pad malih naroda pod imperijalnu vladavinu velikih sila iznova je protumačen u agonijskom ključu oslobođenja-po-svaku-cenu. Pre tog trenutka nacionalnog postanja balkanski narodi su u očima Zapada uglavnom bili nevidljivi, nekako poput vampirovog odraza u ogledalu. Bez obzira koliko su uslovi imperijalnog porobljavanja bili različiti za svaku pojedinačnu naciju “Druge” Evrope, ponovno otkrivanje nacije i njene kulture u devetnaestom veku odigralo se u kontekstu postkolonijalnog nasleđa koje se borilo protiv ove globalne nevidljivosti.
Kostur u ormanu
Glorifikujući prošlost, proces ponovnog otkrivanja nacije stvara jezovit odnos sa sadašnjošću koja se uvek smatra neizvesnom i na ivici propasti pod herojskim teretom Drakulinih “davnih stoleća”. Ova praznina sadašnjosti karakteristična je za tek stvorene nacionalne kulture, i veorvantno je ona razlog zašto Harker, dok posmatra besmrtnog grofa u ogledalu, ne vidi “ni traga od čoveka”. “Čitava soba iza mene bila je vidljiva; ali u njoj ne beše ni traga od čoveka, osim mene.”[11] Ta praznina, koju su oni “Drugi” Evropljani videli kao odraz u začaranom ogledalu istorije tokom perioda turskog, austrijsko-nemačkog i ruskog kolonijalizma, ubrzo je bila popunjena pripovestima o krvi i pripadnosti.
Povratak vampira i vladavina “davnih stoleća” postignuti su putem imaginarne rekonstrukcije prošle slave, ali i putem kodifikacije “narodnog” jezika i kanonske književnosti koja peva narodnu slavu. Želja da se zapiše folklorna vizija naroda i njegova “slavna” prošlost naturalizuje agonijsku viziju određenog kulturnog identiteta. Iako još uvek nevidljivi tadašnjim Evropljanima sa Zapada, ovi “Drugi” Evropljani nastoje da popune vremenski jaz i osvoje identitet drugačiji od agonijske vizije pod koju su ih podveli njihovi nacionalni vođi i spoljašnji svet.
Shvativši da se davna stoleća ne mogu usmrtiti “pukom modernošću”, ovaj zloglasni Transilvanac vaskrsava jednu temporalnost simptomatičnu za balkanske fantazme. Te reči je u svom dnevniku zapisao Džonatan Harker, lik i narator u Stokerovom romanu Drakula. U Stokerovoj gotskoj imaginaciji vampir figurira kao kanal krvi i zla koji kalja evropske priče o prošlosti i određuje temporalni kontekst za razumevanje drugosti “Druge” Evrope. Istok Evrope ogleda se u ogledalu gotske imaginacije s vremenskim zakašnjenjem od nekoliko vekova; oni su Harkerovoj zapadnjačkoj imaginaciji strani, a ipak i nekako poznati.
Balkan je predstavljen kao prelazna oblast između Evrope i Azije, u isti mah i tuđ i zaostao zbog nejasnih, hibridnih identiteta koji naseljavaju ovo poluostrvo. Poput vampira, Zapad ne može da ugleda vlastiti odraz u ogledalu balkanske temporalnosti, i zato svoje strahove od navale sa Istoka zakopava u tamne odaje Drakulinog zamka. A što se tiče intelektuaLaca iz “Druge” Evrope, oni su oduvek bili rastrzani između ogledala Zapada i svojih “nativističkih” težnji. Poput zrcalnog odraza transilvanijskog grofa, “nativističke” porive nacionalnih elita takođe je trebalo sakriti i zakopati duboko u podrume srednjovekovnog zamka.
Podatak da je Vlad Drakul naučio veštinu mučenja u turskom zarobljeništvu potkrepljuje još jedan važan fantazam balkanskih naroda. Za nacionaliste je neprekidno prisustvo islamskih naroda među balkanskim hrišćanima bilo znak sramne zaostalosti tih istih hrišćana. Nakon raspada Otomanskog carstva, izlaženje slovenskih hrišćana iz turskog ropstva bilo je praćeno snažnom identifikacijom sa kolonijalnim gospodarima i njihovim prezirom prema “hrišćanskim psima i nevernicima”.
Istočna i Zapadna Evropa gaje istu fascinaciju prema starom, prema drevnom vremenu koje i dalje proganja književnu imaginaciju i odbija da umre prirodnom ljudskom smrću. “Pukoj modernosti”, koja je bez sumnje svojstvo tehnološki superiornih zapadnih nacija, poveren je zadatak da usmrti to sećanje i da izbriše pripovesti kolektivnih narodnih identiteta. Stokerov gotski odgovor balkanskim vampriskim pošastima osamnaestog veka priziva duh ubijanja jedne temporalnosti drugom. Zapadna Evropa je zastupnik superiorne sile koja se, bez obzira na sve, suočava sa otporom onih koji su već mrtvi.
Polagano rastakanje jugoslovenskog postkomunističkog tela, praćeno neuspehom programa radničkog samoupravljanja i spoljne politike nesvrstanosti, obeležilio je uspon neo-srednjovekovnih političkih običaja. Pokidane veze moje domovine predstavljaju ishod simultane želje slovenskih naroda i njihovih etnički drugih da se odvoje i da ostanu zajedno. Različiti etničko-verski oblici koji su se javili nakon smrti titoističkog poretka, utemeljenog na “bratstvu i jedinstvu”, postali su pretnja za “srbe”, koji bi nakon raspada Jugoslavije izgubili zajedničku etničku državu.
Vaskrasavanje kolonijalne dimenzije, koje dolazi nakon što “drugi” počne da ubija “drugog”, bilo je izraženo u pripovestima intelektualaca. Ne samo da su ovi intelektualci najednom otkrili svoje srednjovekovne korene, već su to otkriće nadomestili potrošačkom željom da-se-ima-što-više, željom koja danas konstituiše hegemonistički diskurs Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama. Modernizujuće društvene uticaje, koje su postigli Tito i njegovi drugovi, trebalo je ukloniti zajedno sa komunizmom, dok su religija i njeni zastupnici zadobili do tada neviđeni uticaj u svim postjugoslovenskim državama. Zbog pojedinih nacionalističkih vizija, jugoslovenski kostur raspao se po šavovima nekadašnjih imperija. Jedini izuzetak bili su “srbi”. Tajna njihovog upornog odolevanja bombama i gladi pojavljuje se kao vampirska, jer to je tajna onih bića koja se kriju od razuma i dnevne svetlosti.
A kada se “bratstvo i jedinstvo” izvrnulo u teritorijalni rat, inostrane diplomatske i vojne intervencije počele su da opravdavaju domaći etnički teror. Sukob je izbio po istim onim kriznim međama koje su Otomansko carstvo razdvajale od habsburškog. Uslovi koje su postavile tek rođene nacionalističke elite međusobno su se razlikovali: “srbi” su branili Jugoslaviju kao tvorevinu koja im je omogućavala da žive u jednoj državi, dok je ostatak Jugo-drugih davao prednost razdvajanju i nezavisnosti. Zapad-predvođen-Sjedinjenim-Državama favorizovao je neprijatelje “srba”, budući da je raspad Jugoslavije značio poraz jednog malog hladnoratovskog neprijatelja u kojem komunizam nije bio nametnut spolja, iz Sovjetskog Saveza. Uspevši da nakon svetskih ratova i uzajamnih genocida ponovo sklepa svoj kostur, Jugoslavija je postala domaća, iz sebe nastala varijanta radničke države. Tajna strave i njenog uspeha kako u Istočnoj, tako i u Zapadnoj Evropi, leži u složenim odnosima između globalnih i lokalnih formi vampirizma.
U stvari, nasilje koje se krije u univerzalnom odbacivanju bilo kakve forme zajedničke države nakon komunizma, kao i nasilje u procesu “stvaranja drugog” od “orijentalne” Evrope, najočiglednije je u medijskom predstavljanju nedavnih ratova bivših jugoslovenskih republika (1991-1995). Bratstva više nema, složiše se svi stručnjaci, nakon takvog genocidnog gneva. Zapad-predvođen-Sjedinjenim-Državama odbio je da sagleda ulogu koju je njegova iskrivljena slika Balkana odigrlLa u “greškama” podnjenim tokom rašrafljivanja jugoslovenskog kostura; a i samo to odbijanje bilo je deo strateškog preuzimanja ovog regiona. Stvarna zverstva počinjena na Balkanu bila su kasnije nadomeštena “mirovnjačkim” operacijama i medijskim izveštajima koji su izdvajali najvamprskijeg od svih vampira – “srbe”. Upravo su te konkretne vojne, političke i diplomatske mere NATO-vlada poslužile da se iz simboličkog područja Zapada izreže onaj deo Evrope koji su naseljavali “srbi”, premda bi kakav cinični posmatrač sasvim izvesno ustvrdio da je sedamdeset sedam dana “humanitarnog bombardovanja” Jugoslavije dovelo taj isti Zapad-predvođen-Sjedinjenim-Državama veoma blizu “srba” i njihovih vampirskih opsesija. Tokom Klintonovog (Clinton) predsednikovanja, na Zapadu-predvođenom-Sjedinjenim-Državama javila se nova forma tehnološki nadmoćnog diskursa, kojim se opravdavalo kažnjavanje manje civilizovanih naroda, žitelja centralnog dela Balkanskog poluostrva.
Genocid, koji je ustao iz mrtvih tokom ratova bivših jugoslovenskih republika, pretvorio je imena Jugoslavije, Bosne, Kosova i “srba” u tržišta užasnih zlodela, u kakva spadaju ubistva, silovanja i etnička čišćenja. Ali sva ta zlodela čine deo zajedničkog evropskog i zapadnog nasleđa: zapadne kolonijalne sile isprobavale su ih na svojim prekomorskim podanicima, kao i na “rasnim” neprijateljima u samoj Evropi. Pa i sam identitet većine NATO-nacija konstituisan je, u stvari, putem prigušivanja i odbacivanja ovih “drugih”, čije se postojanje smatra stranim u odnosu na zajedničko poreklo Zapada. Zato su “srbi” savršeni fantom. Nasilni su, ali majušni; u očima Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama oni igraju kulturnu ulogu strašila. U post-hladnoratovskoj retorici ova utvarna zajednica, kao preteća prikaza zalutale ljudske prirode, zamenila je i Marksa i njegovog velikog sovjetskog brata.
U vreme kada je nastao, moderni nacionalni identitet Evrope bio je zasnovan na veoma pojednostavljenoj definiciji države kao teritorije koja pripada samo jednoj etničkoj grupi. Isti proces teritorijalizacije etničkog iden-iteta pokrenut je i na Balkanu u poslednjem desetleću dvadesetog veka. Ono što Derida (Derrida) naziva “tajnom evropske odgovornosti” stoji u središtu različitih vidova balkanske pravde koja se sprovodila tokom pređašnje decenije.[12] Vremenski zastoj u trajanju od više od jednog veka dozvolio je prosvećenim Zapadnjacima da na prigodan način potisnu onu činjenicu koja svedoči da su međunacionalni sukobi, putem brojnih ratova i obilatog krvoprolića, oblikovali evropski kontinent. Takva vampirska utvara zasigurno je potkrepila Stokerovu viziju Balkana kao poprišta na kojem su “davna stoleća / imala, i još uvek imaju, vlastite moći koje / puka ‘modernost’ ne može da usmrti”. Jugoslavija je kostur u ormanu Evrope, mesto gde je drugost-koja-me-stvara potisnuta, zabranjena i bombardovana.
Imaginarno sočivo
Transformišući se u sočivo za potrebe geostrateškog posmaranja Balkana, gotske maštarije uspele su da nadžive pisce koji su ih pod kraj devetnaestog veka stvorili u engleskom govornom području. Vesna Goldsvorti tvrdi da “sve one najčešće korišćene reči balkanskog porekla u engleskom jeziku – ‘bugger’ [pederčina], ‘Balkanization’ [balkanizacija] i ‘vampire’ [vampir] – na neki način odražavaju strah od Drugog, pretnju od moguće invazije i kvarenja”.[13] Poslednja decenija dvadesetog veka dodala je još jednu kolektivnu stilsku figuru, vizualizovanu kroz sočivo gotskih maštarija: figuru krvožednih Srba.
Medijske mreže na Zapadu-predvođenom-Sjedinjenim-Državama utemeljile su “srbe” kao postmodernu inkarnaciju vampira. Predstavljeni kao najstrašnija napasnička rasa u Evropi, “srbi” su u svom bakanskom domu vaskrsli vampirovu večnu glad (ili bi bar tvorci našeg svakodnevnog sveta informacija voleli da u to poverujemo). Veći deo današnjeg znanja o Balkanu vezan je za ovo prekomerno nasilje koje obeležava povratak “davnih stoleća”. Žrtveni mehanizam kolektivnog postajanja postao je vidljiv na krvavom oltaru Kosova, tom mestu koje “srbi” čuvaju kao dragocenu ranu i kao podsetnik na ropstvo pod Islamom.
I pošto “srbi” žele slobodu po svaku cenu, Zapad-predvođen-Sjedinjenim-Državama odbacuje njihovu ideju o zajedničkoj državi kao opasnu fantaziju. Stvarni ratni zločini, počinjeni tokom ratova bivših jugoslovenskih republika (1991-1995) i tokom NATO-bombardovanja SR Jugoslavije (1999), sagledavaju se kroz sočivo koje su sadile gotske maštarije, tako da se kolektivni fantazam “srba” javlja kao opravdanje za postojanje NATO. Pisana pod znacima navoda i s malim početnim slovom, imenica koja označava najveću naciju na Balkanu degradira “srbe”, svode njihovo vlastito ime na medijsku inkarnaciju zla. Ovaj kolektivitet nadahnut vampirštinom zakorado je u novi milenijum predvođen osobama osumnjičenim za ratne zločine; a zamak ovog kolektiva razoren je NATO bombama i raketama. I budući da su svetski mediji prikazali “srbe” kao monolit etničke mržnje, takozvana “međunarodna zajednica” uklonila je ideju nacije iz ove zamišljene zajednice.
Raspad Jugoslavije doprineo je da se u imenu “srbi” postepeno izbriše veliko slovo. Njihovi “drugi” pobegli su iz Jugoslavije i ostavili “srbe” sa znacima navoda oko imena, kao znak karantina koji je nametnut njihovom vampirskom ponašanju. U postkomunističkoj eri, identitet “srba” izvrnuo se od imenskog (Srbi, kao vlastita imenica) do glagolskog (srbovati, što označava spisak dela koja se protežu od slavljenja veličine vlastitog etničkog bola, do brutalnog poništavanja etnički drugih). I lokalni i globalni mediji poradili su na tome da se viđenje ove nacije osnaži kao esencijalni, monumentalni i istorijski stabilni entitet. Globalna medijska gramatika klasifikovala je “srbe” kao simptom povratka onog drevnog bića koje buja na patnji drugih.
Hantingtonova (Huntington) ideja o sudaru različitih civilizacija predstavlja napasničku projekciju Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama, Zapada koji je i sam vampir nad vampirima koji strukturiše svaku želju prosečnog svetskog potrošača. Rasa je kod Hantingtona redefinisana kao nebiološki konstrukt: umesto toga, pripadništvo je postalo stvar verskog i kulturnog nasleđa. I premda je posve tačno da se ovakav scenario u bivšoj Jugoslaviji zaista ostvario, takav razvoj događaja bio je više rezultat gotske političke imaginacije spoljašnjih donosilaca odluka, nego lokalne borbe za moć. Uprkos činjenici da je nad “srbima” u Hrvatskoj vršeno etničko čišćenje, da su poraženi u Hrvatskoj i karantinirani u Bosni i Hercegovini, uprkos činjenici da je NATO sproveo kazneno bombardovanje Srbije, “srbi” su i dalje meta Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama, i to zato što su bili dvostruko orijentalizovani. Kao kolonijalno nasleđe otomanskog ropstva, “srbi” su transformisani u Drugo Evrope unutar Evrope.
Svetski mediji su od “srba” načinili primer etničkog zločina, stvoriviši tako klimu u kojoj je bilo moguće oživeti ideju o kolektivnoj odgovornosti, i to uz pomoć figura kakva je, na primer, Danijel Džona Goldhagen (Goldhagen). “Srbima” je bila pripisana urođena netolerantncija, dok su njihovi susedi bili predstavljeni kao objekt prisilnog etničkog preseljenja, masovnih silovanja, masakara i mučenja po zatvorskim logorima. Beskrajna reka izbeglica, prikazivana na svetskim televizijama, bila je upotrebljena kao opravdanje svakog oblika borbe protiv ove nacije vampira. I pošto su “srbi”, kao strašilo, stavljeni u prvi plan, štićenici Sjedinjenih Država (Izrael i Turska) mogli su da gotovo neopaženo ugnjetavaju svoje manjine, i to u meri koja se mogla porediti sa patnjom kosovskih Albanaca.
I tako, imajući u vidu medijske izveštaje o ratnoj stravi u Hrvatskoj i Bosni, Zapad-predvođen-Sjedinjenim-Državama je osećao da ima pravo da počini zločin nad vampirskim “srbima”, koji su, pak, svojom divljom žestinom napada na etnički druge u velikoj meri uspeli da nadoknade vlastitu majušnost i slabost. Miloševićeva transformacija etničkog ponosa u oruđe neonacionalizma tokom osamdesetih, uparena sa nerešenim strateškim statusom države, ishodovala je političkim, ekonomskim i kulturnim isključivanjem Jugoslavije iz svetske zajednice. Implozija Jugoslavije pretvorila je “srbe” u stanovništvo jedne sve tešnje zajedničke države, u kojoj su oni navikli da igraju utogu “etničkog lepka”. Sjedinjene Države izložile su “srbe” korozivnim solucijama: svrsishodnom i namernom razaranju, trovanju čitavog stanovništva osiromašenim uranijumom i isparenjima bombardovanih petrohemijskih fabrika.
Groteskna nesrazmera između njihove vojne slabašnosti i nabreklog nacionalnog identiteta pretvorila je “srbe” u savršenu žrtvu na oltaru NATO-jedinstva, koje je bilo proslavljano 1999. godine, baš u vreme bombardovanja Jugoslavije. Ne treba zaboraviti da su “srbi”, kao kolektivni fantazam, bili postavljeni u strateški položaj zamene za jednog starijeg neprijatelja, neprijatelja zbog kojeg je i bilo sazdano monumentalno transatlantsko savezništvo, s ciljem da se očuvaju temelji Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama.
A taj stariji neprijatelj ne boravi samo u ruševinama transilvanijskog zamka grofa Drakule. On, u stvari, zauzima druge imaginarne teritorije, priziva i druge utvarne pojave, od kojih je najmlađi “svetski komunizam”, ta utvara totalitarizma koja je časne vitezove Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama nagnala da se do zuba naoružaju i povedu juriš protiv svakog komunističkog uporišta koje je preživelo pad Berlinskog zida 1989. “Srbi” su biti odličan surogat-drugi za krupniju pravoslavnu naciju – Rusiju: bili su dovoljno mati da ne mogu da uzvrate udarac, i dovoljno mračni da budu delotvorno izopšteni iz čovečanstva što počiva na zločinima za koje je “srbima” bilo suđeno u medijima.
“Srbi” i dalje proganjaju imaginaciju svetskih medija, kao nova odmetnička nacija, kao kolektivitet čiji vampirski povratak iz “davnih stoleća” zaslužuje samo jedan, odlučan i moćan odgovor onoga što Madlen Olbrajt naziva “tako veličanstvenom vojskom”, koja još od raspada Sovjetskog Saveza pati od ozbiljne neaktivnosti. Arsenal zapadnih demokratija pribavio je potporu pravde i krila vazdušnih snaga koja su 1999. godine uspela da od “srba” otrgnu Kosovo, bez obzira što Kosovo, navodno, ima status najviše vrednosti za ovu naciju koju su mediji opisali kao narod zaglavljen u Stokerovim “davnim stolećima”, stolećima koja imaju “vlastite moći”.
Šta je to što nagoni “srbe” da se tako čvrsto drže svojih “istorijskih teritorija”? Gotske maštarije u Drakuli potiču od antiislamskog pogleda na svet koji je duboko ukorenjen u evropsko nasleđe. Mladi naraštaji današnjih Evropljana proveli su čitav devetnaesti vek oplakujući sudbinu balkanskih hrišćana pod “turskim jarmom”. Iako ne u potpunosti orijentalistička u Saidovom (Said) smislu reči, ovakva perspektiva projektuje hegemonističko prisvajanje Evrope (gde se Evropa shvata kao područje neprijateljski nastrojeno prema “polumesecu” i “Turčinu”) na isti način na koji nacionalistička ideologija “srba” etiketira svoje bošnjačke i albanske druge. Devetnaestovekovna Evropa doživela je povlačenje islama sa Balkana, a ono je bilo praćeno “pukom modernošću” Velikog rata kojim je trebalo okončati sve ratove. I upravo je tada Austrougarska, ta poslednja imperijalna sila u Mitteleuropi, ponovo prizvala utvaru “srba”. U osvitu Prvog svetskog rata, Klara Cetkin (Zetkin) piše:
Užasna utvara pred kojom drhte ljudi Evrope postala je stvarnost. Rat se sprema da smrvi ljudska tela, naseobine i polja. Bezumno nasilje kojem je dvadesetogodišnji srpski mladić izložio naslednika Trona, Austrija je iskoristila kao izgovor za zločinačko nasilje protiv suvereniteta i nezavisnosti srpsskog naroda i na kraju krajeva, protiv mira u Evropi.[14]
Ništavni seljački rod koji se usudio da svoj vampirski nacionalizam razapne do imperijalne pokrajine Bosne i Hercegovine, i da njime prkosi poslednjoj srednjoevropskoj imperiji, još jedanput je, zbog svojih sklonosti, postao meta Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama. Da li je samo slučajnost što je Vlad Drakul Cepeš dobio ime po vlaškoj verziji ordena Drakona (ordena Zmaja), koji je njegov otac primio od habsburškog vladara Svetog rimskog carstva kao zaslugu za sprečavanje prodora otomanske vojske na rubovima Evrope? Još jednom su Centralna Evropa i Balkan sjedinjeni u figuri istorijskog grofa i krsta kojeg su branili od islamskih upada. Drakulino aristokratsko nasleđe nadomešteno je nacionalističkom blagoglagoljivošću Stokerovog vremena. Kada Džonatan Harker pita tajanstvenog grofa o njegovom poreklu, Drakula, koji se inače užasno boji Krsta, poistovećuje sebe sa krstašima koji su osvetili “sramotu Kosova”.
A kada je ta velika sramota Cassove (odnosno Kosova) bila iskupljena, kada su vlaški i mađarski barjaci pali pod vlast Polumeseca, ko je bio taj što je iz mog roda, kao Vojvoda, prešao Dunav i potukao Turke na svom tlu? Razume se, to beše Drakula.[15]
Drakulino doba prevazilazi granice jednog ljudskog života, projektuje se unazad u prošlost koja mu pruža podršku da osveti “sramotu Kosova”. U to vreme ovaj mit je još uvek bio prilično živ, i to ne samo među “srbima”, već i širom Zapada. Stokerova gotska imaginacija videla je Kosovo kao simbol panevropske borbe protiv “Turske u Evropi”, borbe koja se vodila u ime balkanskih hrišćana koji su živeli kao podanici muslimanskih gospodara. “Humanitamom intervencijom” Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama, kojom je 1999. godine trebalo spasiti Albance od “srba”, preokreće se ovaj civilizacijski obrazac, jer je Zapad tada intervenisao u ime pretežno muslimanske manjine. Fantom “srba” kao vampira novog svetskog poretka umnogome je poduprt ovim preokretanjem koje je Zapadu omogućilo da samog sebe prikaže kao model etničke tolerancije, dok istovremeno uništava i poslednje ostatke “komunizma”.
Gotske maštarije funkcionišu kao zakasneli odraz prošlih trauma evropskih kolektiviteta; ova slika se kasnije projektuje na “srbe” uz pomoć pripovesti svetskih informacionih mreža koje svoju verziju balkanskih istorija pripovedaju u realnom vremenu. Drakulin govor o potrebi da se osveti “sramota Kosova” proizlazi iz istog onog diskurzivnog repertoara iz kojeg su dolazili govori zapadnih lidera tokom NATO-bombardovanja Jugoslavije. U to vreme Klinton je u časopisu New York Times pomenuo čak i Džozefa Konrada (Conrad) da bi nas podsetio kako u njegovoj viziji sveta “Balkanu nije bilo dosuđeno da postane srce tame”.[16] Balkan se ovde priziva kao mesto koje ima potencijal da postane čak i gore od Konradove imaginarne Afrike. U rečniku svetskih medija, nevinost ljudskog života neprestano su skrnavili upravo “srbi”, fantazam predstavljen odlukama njihovog suicidnog vođe, Slobodana Miloševića.
Vampirski mit o zastrašujućoj okrutnosti oživljen je kroz figuru srpskog predsednika, koji je Evropi i Americi podario savršen alibi za početak još jedne civilizatorske misije kojom bi se umirio ponovo probuđeni postkolonijalni gnev “srba”. Da bi se opravdala intervencija protiv “srba”, često je bilo prizivano ime poslednjeg komunističkog predsednika u Evropi, i to naročito zbog njegove spremnosti da nedužno civilno stanovništvo žrtvuje u ime vlastitog krvožednog roda. U knjizi Balkanski duhovi Robert Kaplan (Kaplan) stvara direkntu vezu između Drakulinog nasleđa i ponašanja današnje korumpirane postkomunističke elite na Balkanu.[17]
I dok “srbi” ulaze u novi milenijum pod jarmom Miloševićeve verzije poslednjih trzaja komunističke vlasti, razmak između Kaplanove i Stokerove “stvarnosti” iz dana u dan se smanjuje. Nakon poraza na Kosovu 1999, svi televizijski gledaoci upitali su se kada će kolac pravde konačno usmrtiti vampirskog Miloševića koji se iz mrtvih uzdigao na Kosovu još 1989. Kao što su nam Leri Volf (Wolff) i Todorova već pokazali u svojim sjajnim knjigama na temu “stvaranja-drugog” od Istočne Evrope i Balkana, Zapad teži da konstruiše ove imaginarne lokalitete kao kolektivitete koji pokazuju jednu “manje civilizovanu” verziju pravog i ispravnog evropskog identiteta. Ovakvo gledište su počev od osamnaestog veka utvrđivali prosvećeni putopisci koji su se u takozvane “međuprostore” te “Druge” Evrope otisnuli da pronađu nadmoć sopstvene zapadnjačke civilizacije. Nije nimalo neobično što pripovest o Drakuli počinje Harkerovim putovanjem na Balkan gde se pripovedač susreće sa ovim besmrtnim bićem u kojem su otelotvorene sve protivrečnosti evropskog identiteta i njegovih metafizičkih temelja.
U svojim Vampirskim predavanjima (1999) Lorens Rikels (Rickels) koristi psihoanalitički mehanizam projekcije da bi objasnio šizoidni rascep koji počiva u samim korenima Zapada. Glad za postajanjem vodi procesu neprekidnog uzajamnog proždiranja, i upravo to leži u osnovi evropskog identiteta:
Jer čak i kad napadam Istočnu Evropu, Istok uvek preti da napadne Zapad; nismo mi ti koji aktivno kolonizujemo (odnosno, kanibalizujemo) Istok: Istok je taj koji sav vrvi od životinja i nižih bića čiji poriv ka putovanju na Zapad mi moramo zaustaviti na našem putu ka Istoku. Pretnja, otelotvorena, na primer, u liku vampirizma, uvek dolazi sa Istoka (iz Istočne Evrope, na primer), bez obzira što je upravo Zapad taj koji se sve vreme previja od gladi.[18]
Glad za tuđom krvlju ne zaustavlja se kod niže rase “srba”. Iako potisnuta, ona napaja uobrazilju svih zajednica, zato što drugi služe kao ekran za projekciju večne vampirske gladi. Kako tvrdi Rikels, zapadnjački drugi se često zamišljaju kao zastupnici ovog besmrtnog bića koje tako uporno hoće da nam oduzme dragocenu životnu snagu, naše individualne i grupne identitete. Ukoliko se protiv vampira ne borimo preventivno, on preti da se usadi duboko u nas same, preti da našu krv, naš rod ukalja svojim nedopuštenim željama.
Globalni identitet Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama danas je konstituisan upravo putem ovog imaginarnog pogleda na Balkan, tu oblast koja postaje reprezentacija evropskog nesvesnog, kao mesto na kojem se tajne nasilja i seksualnosti jasno pokazuju, i kao podsetnik na ona “davna stoleća” pre civilizacije. Vampirski fantazam transformiše “srbe” u prototip balkanske nacije koju svetski mediji prikazuju kao zajednicu zaglavljenu u drevnu istoriju, naciju koja može da opstane jedino ako neprekidno žrtvuje svoje etnički druge.
Ovakva vizija manje razvijenog i varvarskog identiteta rasula se svud po balkanskom etno-pejzažu koji je onda zatrovan nasilnom blizinom “srba”. Stanovnici ovog poluostrva imaju srce tame koje na njihovim kulturama ostavlja žig vremenske tromosti i civilizacijske inferiornosti. Upravo na takav način Harker posmatra one seljake koje sreće na putu ka Drakulinom zamku: to su autistični stvorovi koji “ni oči ni uši nemaju za spoljni svet”.[19] Ovakva kodifikacija Balkana simptomatična je za gotske maštarije kakve Džonatan Harker učitava u ovaj deo Evrope na kojem “puka modernost” nije ostavila nikakvog traga. Pripovedač Drakule naznačava da čak ni moć tehnologije nije kadra da usmrti arhaično slepilo prema napretku i otpor prema prosvećenosti unutar granica pravog evropskog identiteta.
Svetski mediji su u istom duhu protumačili političke i vojne sukobe u bivšoj jugoslovenskoj federaciji – kao događaje pokrenute “drevnom i iracionalnom etničkom mržnjom”. A takva interpretacija podrazumevala je onda potrebu za vojnom intervencijom koja bi ovim narodima, nesposobnim da sami sobom vladaju, pružila vođstvo i zaštitu “zapadnih demokratija”. Suvišno je i reći: genocidi kakve su zbog svojih kolonijalnih težnji vršile upravo ove demokratije, teško da su im pružile odgovarajuća moralna sredstva za posredovanje u balkanskim sukobima.
Televizijske pripovesti o ratovima u Jugoslaviji doprinele su buđenju straha i mržnje upravo zato što su jasno pokazale kakvi mogu biti učinci “etničkih strasti” ukorenjenih u pričama o krvavoj ali slavnoj prošlosti koja nije u saglasju sa “novim svetskim poretkom”.
Rasizam bez rase
Mali je broj analitičara razmatrao rasističke implikacije trenutnog političkog diskursa o “srbima” – verovatno zbog straha da ih ne poistovete sa krvožedrnom “srpskom” potragom za etničkom čistotom. Evo, i ja sam pišem imajući na umu upravo tu bojazan, ali pišem i s nadom da ću uspeti da dekonstruišem učinke namerno pogrešnih tumačenja “srba” kakva nam dolaze od medija i industrije odnosa sa javnošću. Izjednačavanje zločina koje su počinili “srbi” tokom devedesetih, sa onima koje su tokom tridesetih i četrdesetih godina vršili nacisti, predstavlja najuspešniji potez informacione industrije Zapada.
Medijskim prizivanjem istorijskog holokausta evropskih Jevreja kao metafore za razumevanje Balkana, “srbi” se trasnformišu u kolektivno genocidnu naciju zaokupljenu divljim uništavanjem svojih suseda. To, međutim, ne dovodi samo do pogrešnog predstavljanja stvarnih događaja na Balkanu, već ujedno unižava jedinstvenu prirodu istorijskog holokausta. Teško je zamislivo da će narodi balkanskih zemalja, čije je “bele” žitelje Zapad, svejedno, smatrao “nižim” Evropljanima, predstavljati odraz gospodarske rase.
U stvari, ovi “drugi” Evropljani okaljani su kalom kulturne “nazadnosti”, kalom koji najčešće ima veze sa njihovim slovenskim poreklom ili pripadnošću verskim kulturama pravoslavlja i islama. Nazadnost u pogledu kulture postaje beleg nižih civilizacijskih standarda, te se na ovaj način svi ljudi koji obitavaju istočno ili južno od neke određene nacije izjednačavaju sa grupom običaja koju pomenuta nacija prećutno osuđuje. Kako je Frojd već primetio u svojoj karakterizaciji nacionalističkog šovinizma kao narcisizma malih razlika, ova suptilna forma rasizma prisutna je širom Evrope.
Da nije pogleda zapadnjačkih medija i dobrih namera NATO-lidera, gotske maštarije mogle bi se ograničiti na petparačku književnost i filmove strave-i-užasa. Imperijalna vladavina i kolonizacija toliko su preinačile “urođeničku” kulturu da mlitavi uvoz prosvetiteljstva nikada nije uspeo da ih u potpunosti izbriše, te su one stoga samo doprinele trajnosti vampriske temporalnosti i imaginacije. Potomci krvožednog grofa strukturisani su upornim kolonijalnim pogledom Evrope koja oseća kako se prisustvo njene ne-baš-prosvećene prošlosti reflektuje unazad u figuri vampira. Kad analiziramo perverznu fascinaciju medija zverstvima u bivšoj Jugoslaviji tokom prve polovine devedesetih, ne smemo zaboraviti ovo zrcalno izmeštanje identiteta.
Pod kraj dvadesetog veka nasleđe transilvanijskog grofa oživljava se uz odviše stvarnu tragediju Jugoslavije. Nelagodno mešanje smeha i strave, kojim se dočekuje rasejavanje vampirske imaginacije, svedoči o mogućnosti istovremene kulturološke reprezentacije parodijskih i neparodijskih elemenata Drakuline figure. Strava vampirskog doba nadomeštena je smehom zapadnjačkog posmatrača. Čisto neparodijske reprezentacije Drakule nisu više moguće, budući da je Harkerov pogled ka Istočnoj Evropi posve u skladu sa viševekovnom predrasudom koju su pohranjivale gotske maštarije. Sve veća popularnost vampira u holivudskim filmovima tokom dvadesetog veka govori o fascinaciji krvlju i nasiljem, fascinaciji koja je obeležila hiljadugodišnju sadašnjost.
Nakon uspeha Tarantinovih Petparačkih priča (1994) zabavno nasilje postaje novi holivudski žanr. Ovaj žanr uspeo je da ponudi odgovarajući marketinški odgovor na “umor-od-saosećajnosti”, od kojeg su zapadnjački gledaoci počeli da pate nakon medijskih slika balkanskih naroda stegnutih stvarnim siromaštvom i etničkim razdorima tokom devedesetih. Smeh koji su izmamile nove verzije priče o vampiru, uključujući tu i fiLm Frensisa Forda Kopole, Drakula Brema Stokera, uvek nosi beleg stvarnog nasilja koje se parodira. I dok nedužno stanovništvo umire od ruke svojih postkomunističkih gospodara, globaLno širenje vampirske imaginacije ukazuje na nove/stare kulturne formacije koje upravljaju odnosima između različitih komadića evropske mašte.
Povratak rasizma pod drugačijim obeležjima slaže se sa ulogom neprijatelja koju je “druga” Evropa igrala tokom većeg dela dvadesetog veka i to pod obeležjima komunizma. Vojnopartijske komplekse, koji su tim zemljama vladali u ime “radničke klase”, javni diskurs Zapada predstavio je kao kliku “zle imperije” totalitarnih gospodara koji su naročito bili zaokupljeni uneređivanjem udobnih života zapadnih građana. Kada su osamdesetih godina Gorbačovljeve reforme uklonile ideološke barijere između ova dva dela Evrope, Zapad se vrlo brzo vratio onim načinima kontrole koje je već bio isprobao u “trećem svetu”, potčinjavajući balkanske narode uz pomoć kolonijalnih i neokolonijalnih vidova vojne, ekonomske, političke i kulturne kontrole.
Sedamdeset sedam dana NATO-bombardovanja i kasnije preuzimanje Kosova u proleće 1999, britanski Premijer Toni Bler (Blair) je objasnio kao neophodni korak ka konačnom porazu varvarstva koje se na evropskom kontinentu više neće tolerisati. Bombardovanje-na-daljinski-upravljač koje je omogućilo pobedu NATO bilo je u medijima prikazano kao humanitarna in-ervencija nužna za spasavanje ugrožene manjne (kosovskih Albanaca) od iracionalnog i fanatičnog ponašanja “srba”. I dok je jugoslovenska industrijska infrastruktura bila razarana a zemlja zagađivana hemijskim i radioaktivnim otrovima, zapadna vojna alijansa razmetala se superiornošću svoje tehnologije, pripisujući sebi pravo na moralnu nadmoć putem različitih oblika psiholoških operacija i elektronskog ratovanja koje su gledaoci na Zapadu prihvatali kao “stvarnost”.
Neretko se ova tek nastala forma rasizma izražava progresivnim jezikom ljudskih prava, premda navodno nepristrasni i univerzalni sistem međunarodne pravde, oličen u radu haškog Međunarodnog tribunala za ratne zločine, posve jasno ukazuje na dvostruki moralni aršin. Da bi objasnio ovu pojavu, Robert Hajden (Havden) je skovao novi termin – “ljudskopravizam” [“humanrightsism”] – termin koji se naročito tiče ophodenja prema ratnim zločinima u bivšoj Jugoslaviji u poređenju sa istom vrstom zločina koju su počinili NATO-piloti 1999. godine, tokom vojne kampanje protiv “srba”.
Halucinantni babaizam
“Ideja o čistom nacionalnom identitetu” nije bilo ono što je “srbe” odvelo u razularenost ubistava i mučenja koja su uvredila nevinost zapadnjačkog pogleda. Ratne zločine počinili su nomadski klonovi postkomunističke teritorijalnosti, bez obzira na njihovo etničko i versko poreklo; “srbi” su u isti mah bili i najžešći dželat, i najbrojnija žrtva ovih antijugoslovenskih snaga.
Činjenica da su “srbi” bili onaj etnički lepak koji je u jednom komadu sačuvao kostur socijalističke Jugoslavije, navela ih je da povedu rat i počine zločine da bi, nakon propasti zemlje, sačuvali zajedničku teritoriju. Zapravo, “srbi” su u bivšoj državi predstavljali najopštiji etnički imenilac, jer su u Srbiji sačinjavali samo dve trećine stanovništva, dok su u svim ostalim republikama bivše Jugoslavije (s izuzetkom one najzapadnije – Slovenije) živeli izmešani s drugim etničkim grupama.
Ponovno buđenje gotskog gledišta o Balkanu u prvoj polovini devedesetih bilo je vezano za koncepcije vremena i identiteta koje su, izgleda, pomalo “iščašene” u odnosu na zapadno hegemonističko shvatnje ljudskih prava. Najhalucinantnije forme kolektivnog pamćenja koje se trenutno artikulišu u zapadnom diskursu o Balkanu nikako ne mogu da zaobiđu “srbe” kao najveće zlotvore novog svetskog poretka. Posve je razumljivo što interventne zapadne vlade previđaju političke diskurse naroda bivše Jugoslavije, diskurse pripadništva veri i kulturi bivših imperijalnih gospodara. Ali ipak je neobično da je ovaj postkolonijalni (i u isto vreme duboko antimoderni) način mišljenja izmakao pažnji teoretičara poput Homi Babe (Bhabha), koji se ipak osećao dužnim da u svojoj knjizi Smeštanje kulture (1994) posveti jednu rečenicu utvari “srba” kao zastupnicima “psihotične gorljivosti”:
Rugobna krajnost srpskog nacionalizma dokazuje da se sama ideja čistog, “etnički očišćenog” nacionalnog identiteta može ostvariti putem doslovne ili figurativne smrti kompleksnih tkanja istorije i kulturološki nepredvidljivih graničnih slučajeva moderne državnosti. Voleo bih da verujem kako na ovoj strani psihoze patriotske gorljivosti postoje neoborivi dokazi o jednom transnacionalnijem i prevodljivijem [more transnational and translational] značenju hibridnosti zamišljenih zajednica.[20]
Logika i hegemonija gotskih maštarija navode Babu (koji se izgleda informiše samo preko dnevnika New York Times) da nasedne na priču o “srbima” kao zastupnicima etničke čistote. Uprkos Babinim uveravanjima da su “srbi” ovde izuzetak, odnosno, da pripadnici “ove strane psihoze patriotske gorljivosti” umeju da izraze i neko drugadje shvatanje nacije, mi ipak moramo da postavimo jedno veoma teško pitanje koje se tiče valjanosti ovakvih zaključaka. Postoji li uopšte nešto poput “ove strane” koja uspeva da se izmigolji stisku želje za zamišljenom zajednicom nakon što se već sunovratila u gnev ratne borbe za “vlastitu” teritoriju i nacionatni opstanak? Ne leži li istina baš tu, pred našim vratima? Kako kaže Derida: “Ono što se dogada tamo objašnjava ono što se događa ovde, uvek ovde, gde god da smo i gde god da pogledamo”. Ukoliko bi se etika “beskonačne odgovornosti” mogla primeniti svuda u svetu, onda bi i utvara “vampira poput nas” [“vampires like us”], “srba”, morala da bude nadomeštena “vampirima poput SAD” [“vamipres like U.S.”], te utvare dobronamernih posmatrača i posrednika na Balkanu.
To što Baba naziva “rugobnom krajnošću srpskog nacionalizma” očigledno nije jedini put borbe jedne zajednice za emancipaciju. A ipak, propust da se prepozna ova rugobnost ne predstavlja toliko unutarnje, suštinsko svojstvo koje bi stajalo u temelju srpskog “nacionalnog karaktera”, koliko projekciju Zapada i njegovih fantazama o nacionalnoj čistoti kao zabludi; ona se zato rađa iz činjenice da se Baba povinovao hegemonističkom medijskom pogledu Zapada. Koliko god da su motivacije zapadnjačkih vojnih intervencija na Balkanu bile “humanitarne”, kao krajnji ishod imamo razaranje, siromaštvo i zavisnost kako “srba”, tako i njihovih etničkih neprijatelja.
I zato ovi procesi, koji vode “doslovnoj ili figurativnoj smrti kompleksnih tkanja istorije i kulturološki nepredvidljivih graničnih slučajeva moderne državnosti”, ne predstavljaju sastavni deo ideologije osvajanja u ime Kosova i Velike Srbije, već su deo logike odvajanja koju je Zapad-predvođen-Sjedinjenim-Državama primenjivao u Jugoslaviji još od 1991. Zapanjuje činjenica da ovakvo pogrešno tumačenje, koje nam dolazi čak i od najistaknutijih postkolonijalnih kritičara, pokazuje iste osobine kao i globalna imaginacija odgovorna za oblikovanje “srba”.
Pošto su ih CNN i druge medijske mreže upotrebile kao civilizacijsko drugo, “srbi” se i dalje, na koncu drugog milenijuma, koprcaju u senci svog željenog vođe. Kolevka vampirizma u Evropi još jednom je izložena oku kamere putem pokolja, logora i masovnih grobnica. Zlo pripisano vampiru vraća se uz medijsko predstavljanje “srba”, dok se nasilje NATO, upotrebljeno da ih zaustavi, sada projektuje kao čisto, hirurško prikazivanje superione tehnologije i vojne moći.
I dok je stvarna ljudska patnja pretvorena u puku informacijsku jedinicu, očekivano televizijsko brisanje “davnih stoleća” izokrenuto je u njihovu sažetu reprizu. Po prvi put nakon Drugog svetskog rata svet je gledao kako se u Evropi odvija rat. U ime prošlosti koja odbija da umre, divlji su žrtvovali nevine na oltaru krvi i tla. Hiljade ljudi bile su smrvljene i raseljene zbog neparodijske prirode istorijskog događaja, prirode koja se napajala pričama o civilizacijskim razlikama među Jugoslovenima. Sećanje na prošle istorijske traume ponovo je prizvano, a stare rane ponovo otvorene da nahrane drevnu nakazu istorije.
Vampirski fantazam “srba” funkcioniše kao odgođeni zrcalni odraz Zapada: prerađuje ga televizijska tehnologija istorije u realnom vremenu [real-time], a rasejavaju ga svetske informacione mreže. Zlo stvarnih ratnih zločina počinjenih prema onima koji se uobičajeno smatraju pretnjom teritoriji “novog svetskog poretka”, dovodi “i do doslovnog i do figurativnog” raseljavanja kako nomadskih klonova koje označavaju “srbi”, tako i njihovih brojnih drugih. Vampirski ujed zatrovao je nacionalne maštarije bolom i željom za nemogućim povratkom slave iz vremena pre pada Kosova. Život koji se nije podvrgao truljenju i zaboravu održava se u liku nasilja utkanog u samu ideju subjekta i njegove večnosti. Ruševine Drakulinog zamka kriju ovu prljavu tajnu; kriju glad za životom, glad koju pokazuju “srbi” kao bića što tobože predstavljaju ružno drugo Zapada. Beskrajna tehnološka nadmoć Zapada, pokazana u Jugoslaviji putem militarizovanih medijskih izveštaja i bombardovanja-na-daljinski-upravljač, samo je još jedan simptom vampirske zaraze. Svoju vampirštinu “srbi” su, očito, raširili i izvan Balkana, do samih središta Zapada-predvođenog-Sjedinjenim-Državama, koji deluje kao da se bori protiv krvavih “srpskih” običaja, iako u isti mah čuva svoju tajnu žeđ za moći.
Prevod: Vesna Bogojević
Izvor: Tomislav Z. Longinović, “Vampires Like Us: Gothic Imaginary and ‘the serbs'”, Balkan as Metaphor. Between Globalization and Fragmentation, eds. Dušan I. Bjelić & Obrad Savić, The MIT Press, Cambrid-ge, Masschusetts & London, England, 2002, pp. 39-59)
Peščanik.net, 26.11.2008.
