Duboko sam ubijeđen da se u zadatoj (dejtonskoj) konstalaciji odnosa odgovor na pitanje bosansko-hercegovačke budućnosti, i evropske i svake druge, krije u srpskom narodu Bosne i Hercegovine, tj. u srpskoj percepciji o tome šta je to sopstveni interes.
Veoma često se dešava da politički ciljevi uopšte ne doprinose ”narodnim” interesima, već naprotiv, iako takvi ciljevi najčešće dobijaju plebiscitarnu podršku od onih kojih se tiču. Dakle, bez kritičke analize političkih ciljeva i otvorenog argumentovanog preispitivanja istih, vjerovatnoća da politika rezultira pozitivno po narod je gotovo pa nemoguća. Klasični, čak možemo reći i školski, primjer činjenja fatalne političke greške je ”srpski slučaj” u Hrvatskoj. Srpski politički ciljevi nisu korespondirali sa interesom da se povrati konstitutivnost, već su imali državotvorne ambicije, što se odrazilo na konkretnu političku akciju u vidu odbijanja mirovnog plana Z-4. Iako je ovaj plan u potpunosti odgovarao interesu naroda u smislu kolektivnih prava i konstitutivnosti Srba u okviru Hrvatske, on nije odgovarao postavljenim političkim ciljevima.
Zoran Đinđić je u novembru 1989. godine napisao: ”…važnu ulogu počinju da igraju Srbi izvan Srbije. Oni se, po definiciji, nalaze u istom agregatnom stanju kao i njihova ”centralna masa” i u različitom u odnosu na svoje vlastito okruženje. Već u ratovima sa Turskom u drugoj polovini 19. vijeka beogradski političari računaju sa aktiviranjem Srba izvan Srbije, ali po pravilu ne vodeći računa o tome šta će se sa njima desiti u slučaju da zajednički poduhvat doživi neuspjeh… u škripcu ostaje inicijator ”velikog oslobađanja”, ali, još više nego on, u škripcu ostaju Srbi u Hrvatskoj, Bosni i na Kosovu.”
Od ove, u maniru proroka Tarabića, veoma precizne Zoranove prognoze budućnosti, ostao je samo jedan škripac – Srbi u BiH, ostala dva škripca su već nastradala. Međutim, opasnost za Srbe u BiH još uvijek nije prošla, jer se Beograd više nego ikad igra sa sudbinom skoro dva miliona bosanskih Srba, tretirajući ih kao ulog u partiji pokera sa cijelim svijetom, po principu sve ili ništa.
Neophodno je hladne glave izvršiti kritičku analizu interesa, te postavljenih ciljeva srpske politike u BiH. Najbolji način da se sadašnje pozicije testiraju, jeste da se identifikuju moguće opcije srpske politike u BiH u narednom periodu, te da se razrade scenariji za svaku od tih opcija.
Po mom sudu postoje samo tri opcije:
OPCIJA 1: Put referenduma i nezavisnosti Republike Srpske – put neizvijesnosti.
Eventualna odluka o nezavisnosti Republike Srpske, bez obzira na način njenog donošenja (putem organizacije referenduma ili bilo kog drugog vida iskazivanja takve političke volje), u osnovi bi morala biti jednostran potez i to bi značilo suštinsko kršenje Dejtonskog sporazuma. Ono što je sigurno, Bošnjaci i Hrvati bi na svakom nivou odlučivanja odbacili takav čin kao ništavan i protivustavan, kao što bi to uradile relevantne instance na međunarodnom nivou. Takav bi potez s druge strane proizveo haos, paniku i strah što bi stanje u BiH dovelo na ivicu konflikta. U ovakvom scenariju, čini mi se da najgore prolazi Banjalučka regija, jer bi ona u potpunosti bila enklava, u koju bi se konvojima morale dovoziti namirnice. Zašto? Za razliku od početka devedesetih, sada se s one strane Save nalazi (za naše prilike) moćna država Hrvatska (finansijski, vojno i uticajem), koja bi kao garant Dejtonskog sporazuma vjerovatno osudila ovakav čin Republike Srpske, a vjerovatno da bi promptno zatvorila sve granične prelaze prema RS-u. S druge strane bi Federacija takođe preuzela restriktivne mjere, vjerovatno koordinirano sa Hrvatskom, tako da nisam siguran šta bi mogao biti izlaz za zapadnu RS. Istočna RS, koja doživljava propast u redovnim uslovima, iz koje se odseljava na stotine porodica u Srbiju, vjerovatno bi u takvoj krizi sve više ”grabila” prema Beogradu i Novom Sadu. Strateški gledano, zbog neodržive geografije RS-a, prvih susjeda i prisutnosti međunarodne zajednice, priznanje od strane Srbije gotovo da ništa ne bi pomoglo u ovom scenariju.
Ovdje se sam nameće zaključak, da je održavanje referenduma za nezavisnost RS-a apsolutno nemoguća misija, da je to potez ravan političkom samoubistvu, da bi proizveo međunarodnu diplomatsku ofanzivu od Njujorka do Brisela sa mjerama protiv srpskog političkog establišmenta, da bi se po hitnom postupku donijela odluka o stacionitranju desetina hiljada vojnika, gdje bi neki američki general vjerovatno dobio mandat da donosi odluke u ime parlamenta, predsjednika i premijera Vlade RS-a u prelaznom periodu od 5 godina (nešto slično Japanu posle II svjetskog rata). A o opciji rata ne treba ni razmišljati, jer bi to bila najgora opcija po Srbe, čak katastrofalna po srpske interese, iako put referenduma nema mogućnost realizacije političkim sredstvima.
Zbog svega ovoga sam siguran da oni koji zagovaraju referendum su ili bleferi ili totalni ludaci.
OPCIJA 2: Put dosljedne primjene Dejtona – tapkanje u mjestu.
Šta u stvari predstavlja osnovnu prepreku normalnom funkcionisanju BiH, zašto ne napredujemo na evropskom putu i zašto srpski politički predstavnici smatraju da se uvijek od njih traže neki ustupci i da li stvarno postoji svjetska urota protiv Srba u BiH?
Proklamovani interes srpskog naroda u BiH s početka devedesetih je bio da se ostane u Jugoslaviji (cijeloj ili krnjoj), ali suštinski u zajednici sa Srbijom. S obzirom da su Hrvati i Bošnjaci na referendumu skupili dovoljno glasova za nezavisnost BiH, te tako odbacili cijelu, a i krnju Jugoslaviju, Srbi posežu za političkim akcijama koje ne priznaju nezavisnost. Neke od njih su: napuštanje institucija, proglašenje Srpske Republike Bosne i Hercegovine, kasnije Republike Srpske, koja u periodu rata funkcioniše kao nezavisna država, sa svim prerogativima državnosti, sem što je bila međunarodno nepriznata. To je period kad se u hodu mijenja i prilagođava (u apsolutno nedemokratskoj atmosferi, dakle kako vođi padne na pamet) srpski interes u BiH, kao i ciljevi srpske politike. To se kretalo od toga da je BiH 100% srpska prilikom proglašenja Srpske Republike BiH, pa preko toga da je 70%, pa do toga da je 49% srpska. Između ovih 70% i 49% su npr. kao kolateralna šteta veliki ceh platili sarajevski Srbi i mnogi drugi. Ovaj trend pada je zamalo mogao da se nastavi, no 1995. je zaustavljen političkim sredstvima iz humanitarnih razloga. Onda dolazi Dejton.
To je taj mučni trenutak za srpsku politiku u BiH, kada se priznalo sve ono što se prije rata nije htjelo. Srbi su priznali da je BiH nezavisna i međunarodno priznata država, kao što su pristali na činjenicu da Republika Srpska nije država. To se potpisalo i to je tako. Od tada, pa do danas, srpske političke elite podstiču kod svojih birača tu mitsku odbranu ”državotvornih” nadležnosti entiteta, iako se zna da entitet nije država (pa sjetimo se samo cirkusa u vezi pasoša, što je očigledan primjer kako su politički lideri podvaljivali srpskom narodu da je entitet država). Kao prilog činjenici da Srbi nisu u Dejtonu dobili ono što su očekivali, je negiranje Dejtona u prvim godinama posle rata.
E sad dolazimo do odgovora na pitanja s početka ove opcije. Dejtonska BiH bi mogla da funkcioniše bez ikakvog diranja i promjene, da se nije desio jedan krupan događaj u istoriji svijeta, koji se zove ujedinjenje Evrope i koji je svoju kulminaciju počeo doživljavati baš nekako u periodu potpisivanja Dejtonskog sporazuma. Ujedinjenje Evrope kao snažan ujediniteljski politički proces ima slične karakteristike kao cunami, jednostavno nije pametno plivati u pravcu dolaska cunamija. Šta se tu zapravo dešava i kako se to reflektuje na srpsku politiku u BiH? Odgovor je zapravo jednostavan, aktuelna srpska politika u BiH je neodrživa isključivo zbog pojave evropskog ujediniteljskog procesa. Da je kojim slučajem u Evropi umjesto integracije na sceni proces sveopšteg raspadanja država, onda bi Bošnjaci bili ti koji bi se nešta opirali raspadu BiH, a cijela Evropa i Srbi u BiH bi smatrali da je to OK i da se Bošnjaci uvijek iz nekog iracionalnog razloga bune. No, pošto je proces potpuno suprotan, dakle ujediniteljski, srpska politika u BiH mora kritički preispitati svoje ciljeve. Ako čvrsto ostane na stavu odbrane nadležnosti entiteta, to će zasigurno blokirati evropski put BiH, a onda će se to odraziti negativno na imidž te politike. Ova politika će najteži poraz doživjeti od same Srbije, jer će Srbija nezadrživo ići naprijed na evropskom putu, što će potpuno obesmisliti srpsku politiku u BiH.
Pošto je ujedinjenje Evrope zadati okvir, u kojem BiH nema mogućnost izbora radi svog geografskog položaja, insistiranje na očuvanju entitetskih nadležnosti (vođenje pasivne politike) će biti u stalnom trenju sa potrebama prilagođavanja Evropskoj uniji, pa će tako na svakoj temi Srbi ”imati konflikt” sa cijelim svijetom jer iz nekog razloga ”uvijek zapinju”. To je kao kad bi se kretali autoputem u suprotnom smjeru, gdje bi naprosto svake sekunde postojala opasnost od sudara, pa se spas ne bi trebao tražiti u nadi da automobili iz suprotnog pravca prestanu dolaziti, već da pronađeš drugi sigurniji smjer. Ako ostaneš uporan u istom smjeru, vrlo je vjerovatno da će te smrviti neki šleper.
Ovdje treba analizirati kako se očuvanje nadležnosti entiteta reflektuje na narod i njegov bazični interes da opstane i da se razvija na ovom prostoru. Srpski narod slušajući srpsku političku elitu razumijeva da je pitanje svih pitanja očuvanje što više nadležnosti entiteta. Jasno je dakle da se ”svoj” entitet voli, a da se ”svoja” država prihvata kao ”nužno zlo”. Ako ne voliš ”svoju” državu, to je kao da je nemaš, jer joj se ne posvećuješ da bi iskoristio sve mogućnosti koje ti može pružiti. S druge strane, entitet ne može nadomjestiti nekorištenje mogućnosti države, jer mu i teoretski nedostaju ključne ingerencije. Praznina ”svoje” države je prostor kod mnogih Srba u BiH koji se puni nadom i željom usmjerenom ka državi Srbiji, što je na kraju krajeva dio i zvanične i nezvanične srpske politike u BiH. Šta imamo za posljedicu ove politike? Imamo većinu Srba koja ima svoj entitet, državu BiH u kapacitetu vađenja lične karte i pasoša, te državu Srbiju za koju se navija. To znači da srpski narod sa svojim entitetom, sa aspekta opredijeljenosti za državu sjedi na dvije stolice.
Logično onda slijedi zašto se dešava masovno odseljavanje Srba, naročito iz istočnog dijela RS u Srbiju. Postoje procjene da u Novom Sadu živi oko 100.000 bosanskih Srba, koji su se doselili u posljednjih 15 godina. Jedna od glavnih tema u opštinama istočne Republike Srpske je prebrojavanje porodica koje su se odselile za Vojvodinu, Šumadiju, Beograd…, u zadnjem mjesecu, polugodištu ili godini. Npr. iz Rudog se u zadnje nepune dvije godine iz škole ispisalo 27 osnovaca, što sa roditeljima iznosi skoro 1% ukupne populacije Rudog, koja broji oko 8.000 stanovnika. 10 – 15 % se odseli u širi rejon Bjeljine, a ostali u Srbiju. Ono što je poražavajuće, mnogo veći procenat želi da se odseli u Srbiju ukoliko bi imali uslove, dok stotine stanovnika Rudog svake godine provodi više mjeseci u Srbiji radeći sezonske poslove (na građevini, branju malina, itd.). Ove godine je u Osnovnu školu u Rudom upisano 27 prvačića, dok je po prvi put ukinuta druga smjena u srednjoj školi, zbog nedostatka učenika. Ovakvi trendovi se više ili manje dešavaju u svim opštinama istočne RS. Šta ovo znači? To znači da se referendum o odvajanju održava svaki dan, jer je porodica koja se npr. odselila iz Višegrada ili Foče u Vojvodinu, kazala šta je, u stvari, njen bazični interes. Oni su imali svoj referendum, otišli su. Svaka porodica koja se odselila i ona koja želi da se odseli u stvari pokazuje da se ne slaže sa postavkom srpskih političkih ciljeva u BiH.
OPCIJA 3: Put reformi i integracije – BiH je i srpska država.
Ova opcija pretpostavlja vođenje nove srpske politike u BiH. Ona bi se trebala zalagati za interes srpskog naroda na cijeloj teritoriji BiH, sa pozicije da je i istorijski i praktično BiH država i srpskog naroda, koji ravnopravno sa ostala dva naroda čini progresivno bosansko-hercegovačko i evropsko društvo. Nova politika bi zastupala tezu da aktuelna srpska generacija nema pravo da se odriče žive istorije srpskog naroda u Sarajevu, Mostaru, Zenici, Drvaru, Livnu i drugim mjestima i gradovima u kojima se nalaze bezbrojni kulturno istorijski spomenici. Aktuelna srpska generacija nema pravo da se odriče Bosne i Hercegovine i da je odbacuje, jer su Srbi neodvojiv segment u hiljadugodišnjoj istoriji ove države. Nova politika bi se zalagala za prosperitet i napredak srpskog naroda u BiH uz punu participaciju i zalaganje za BiH, kao države ravnopravnih naroda i građana.
Sa praktične tačke gledišta, Beograd ima više stanovnika nego što uopšte Srba ima u Bosni i Hercegovini, pa će svako oslanjanje u tom pravcu marginalizovati interese ovdašnjeg stanovništva. Naprosto, iz aspekta Beograda, Banja Luka ili Trebinje su nešto kao Zaječar, Bujanovac, Užice ili Novi Pazar, obični gradići na periferiji zbivanja.
Zbog toga srpski narod u BiH sada ima ključnu poziciju, da ciljeve prilagodi interesima običnog čovjeka, te da da ključni doprinos reformama i brzom učlanjenju BiH u EU. Nova politika bi definisala i kvalitetne instrumente za zaštitu kolektivnih prava na nivou države i zalagala se za takva ustavna rješenja koja bi onemogućila mogućnosti preglasavanja u narednih minimalno 100 godina. Nova politika bi dovela do rasta standarda života i približavanja evropskom kvalitetu života, bez stalnog konflikta i sukobljavanja sa svijetom. U takvom ambijentu srpski narod bi mogao da se zajedno sa drugim narodima u BiH razvija i gradi izvjesniju budućnost.
Ostane li se na pozicijama puke zaštite nadležnosti entiteta, bez razumijevanja ključnih procesa u svijetu, desiće se paradoks da takva politika na kraju dovede do suštinskog ugrožavanja interesa naroda, čije negativne bilanse svi dobro znamo.
Iako je nova srpska politika u BiH sada marginalna i u fazi formulisanja, ona je jedina mogućnost i neminovnost, ne samo za srpski narod, već za ukupan prosperitet Bosne i Hercegovine, pa se u budućnosti može očekivati samo jače profilisanje i snaženje ovog fronta.
Bez obzira koju će opciju (od tri obrazložene) srpski narod u BiH izabrati, neophodna je prethodna demokratska rasprava i kritička analiza ciljeva u najširoj mogućoj javnosti. Bilo bi pošteno da svaki pojedinac bude svjestan kakve konsekvence ima svaka od tri odluke, a to je moguće postići samo u otvorenoj demokratskoj raspravi, a nikako u totalitarnom režimu. Mitološki pristup politici obično ima mizeran kraj, pa bi trezvena glava i racionalno-pragmatična politika mogla ponuditi izlaz iz komplikovane situacije. Srbi u BiH imaju šansu da prigrle racionalnu politiku (mnogo veću nego Srbi u Srbiji), iako sam svjestan koliko je iracionalnost usud koji prati Srbe još od davne 1389. godine.
Rudo, novembar 2007.
Peščanik.net, 18.12.2007.
