Gentilizam polazi od stanovišta da je narod utemeljen na rodu. Među najuočljivije i najpoznatije gentiliste spadaju Jevreji, koji se strogo drže nepisanog zakona da je pravi Jevrejin onaj kojeg je rodila jevrejska majka. Novorođenče jevrejske majke, naime, pripada jevrejskom rodu, tako da njegova jevrejska narodnost nipošto ne smije biti pod znakom pitanja.
Antigentilizam pak nastupa protiv utemeljenja naroda na rodu. Konkretan oblik antigentilizma je dakle antisemitizam. Logična posljedica radikalnog antigentilizma je mržnja spram naroda koji polaze od svog roda. Zato se antigentilizam na praktičnoj ravni može realizirati i u svom ekstremno konkretnom obliku, kao genocid.
Među najoštrije antigentiliste, koji je pred kraj života čak pripremao čistku Jevreja, a izostala je samo zahvaljujući njegovoj smrti, spadao je i autor knjižice pod naslovom Marksizam i nacionalno pitanje (1913), Josif Visarionovič Staljin. Sam naglašava da je taj spis nastao u konfliktu s Jevrejima, s njihovom organizacijom Bund (Opći radnički jevrejski savez Litve, Poljske i Rusije) koja se – u vrijeme prije Prvog svjetskog rata – nije htjela podrediti boljševičkom rješenju nacionalnog pitanja: “Tada su se borile dvije teorije o narodu i u odnosu na to dva nacionalna programa: austrijski, što su ga podupirali Bund i menjševici, i ruski, boljševički”. Lenjin je knjižicu, odnosno raspravu što je knjižica sadrži, ocijenio kao veoma dobru i preporučio je ne samo kao diskusijsko gradivo, nego i kao obavezno partijsko štivo. Marta 1913. redakciji Socijalnog demokrata Lenjin je poslao pismo u kojem kaže i sljedeće: “Koba (Staljinov nadimak) je upravo napisao dugu (za tri broja časopisa ‘Prosveščenie’, Prosvjeta) raspravu o nacionalnom pitanju. Lijepo! Treba se boriti za istinu protiv separatista i oportunista iz Bunda i iz redova likvidatora”. Zapravo je posrijedi mnogo više. Posrijedi je pitanje kako zajamčiti primat klasnog (partijskog) nad narodnim (nacionalnim).
Sa slomom “revolucije 1905” došlo je, ustanovljava Staljin, i do razočaranosti u radničkom pokretu, do nepovjerenja u zajedničke snage. Dok su ljudi prije vjerovali u “svijetlu budućnost” i borili se zajedno, neovisno o narodnosti, sada se u duše prokrijumčarila sumnja i ljudi su se počeli razilaziti, svako u svoj nacionalni “sobičak”. Nacionalno pitanje je počelo potiskivati klasne odgovore. Jer je, usprkos feudalnom poretku, bio zadan novi udarac i jer je nakon godina gladi nastupila godina dobre ljetine, došlo je i do razmaha industrije, do ubrzanog razvoja kapitalizma. To je moralo, po Staljinu, ubrzati proces ekonomske konsolidacije naroda u Rusiji. Oni su se morali trgnuti, napose jer je buđenju naroda pomogao “ustavni režim” svojom djelomičnom slobodom štampe i kulturnih ustanova. Sve je to pridonijelo jačanju “nacionalnih osjećaja”, oživljavanju naroda i njihovoj “mobilizaciji”.
Staljin potom naglašava da pravi socijalni demokrati u “perifernim područjima” nisu bili dorasli svojoj ulozi. No u početku ne spominje nijednu “rubnu zemlju”, nego odmah i na prvo mjesto postavlja Bund. On navodno postavlja u središte partikularne, sasma nacionalističke ciljeve, tako da je kao bojnu tačku svog izbornog programa postavio praznovanje jevrejske subote (sabata) i priznanje jidiša.
U petom poglavlju pod naslovom Bund, njegov nacionalizam i njegov separatizam Staljin najprije izlaže stajališta Karla Marxa, Otta Bauera i Karla Kautskog. Slaže se s Bauerom da se Jevreji ne mogu očuvati kao narod, jer nemaju zbijeno naseljenu oblast. Štaviše, nemaju široki, čvrsto sa zemljom povezani sloj koji, po Staljinu, spaja narod ne samo kao njegov kostur, nego i kao “nacionalno” tržište. Jevreji, navodi Staljin, niti u jednoj guberniji ne čine većinu, samo je 3-4% vezano uz poljoprivredu, dok je 96% zaposleno u trgovini, industriji, gradskim ustanovama. Raspršeni po oblastima drugih naroda kao narodne manjine, prilagođavaju se “tuđim nacijama” u jeziku itd. Sve to vodi njihovoj asimilaciji: “S obzirom na ovakvo stanje stvari pitanje nacionalne autonomije za ruske Jevreje poprima ponešto čudan karakter: predlažu autonomiju za narod čija se budućnost ne priznaje i čije postojanje tek treba dokazati!” Pa ipak, čudi se Staljin, Bund je zauzeo to čudno i nemoguće stajalište prihvativši “nacionalni program” u duhu nacionalne autonomije.
To čudno i nemoguće stajalište moguće je objasniti, tvrdi zatim Staljin, samo dvjema okolnostima. Prva je to da je Bund kao takav od svog ustanovljenja 1897. organizacija jevrejskih socijal-demokratskih radnika, samo jevrejskih. U vrijeme ustanovljenja Bunda ruske socijalne demokracije kao cjeline, priznaje Staljin, još nije bilo. A potom su za rusku socijalnu demokraciju došli bolji dani: nastupile su godine 1900-1919, kada započinje masovni radnički pokret. Slično je s poljskom socijalnom demokracijom. Nacionalni okvir Bunda je zbog nedostatka teritorijalne baze postao tijesan. Pred Bund se postavilo pitanje: treba li se rastvoriti u općem internacionalnom valu ili očuvati svoju samostalnost kao eksteritorijalna organizacija. Bund je izabrao – što Staljin smatra izrazito lošim – upravo ovo potonje. Za njega je teorija o Bundu kao jedinom predstavniku jevrejskog proletarijata neodrživa: “Bit će ipak nemoguće na ikoji jednostavan način braniti ovu čudnovatu teoriju“. Naglašava da tu čudnu teoriju Bund nije mogao opravdati nekim “jednostavnim” razlozima, morao je naći neko “principijelno” utemeljenje: “Za to im je poslužila kulturno-nacionalna autonomija. Bund se držao nje, posudivši je od austrijske socijalne demokracije. Ako Austrijanci ne bi imali takav program, Bund bi ga izmislio da bi ‘principijelno’ opravdao svoje samostalno postojanje”.
Druga je okolnost za izbor nacionalnog programa u duhu socijalne demokracije, po Staljinu, poseban položaj Jevreja kao odvojenih narodnih manjina u oblastima gdje druge narodnosti čine kompaktnu većinu. Takav položaj potkopava postojanje Jevreja kao naroda i sili ih na put asimilacije. “To je objektivan proces. No subjektivno on izaziva u glavama Jevreja reakciju i postavlja pitanje o garanciji prava narodne manjine, o garanciji protiv asimilacije.” Ukratko, Staljin zamjera Jevrejima da ne žele saznati “objektivni proces” koji nužno vodi u asimilaciju. I samo zato jer ustrajavaju na životnoj snazi samoga sebe kao naroda, mogli su izmisliti kulturno-nacionalnu autonomiju. Zaključak poglavlja kao da je napisan unaprijed: “Nacionalna autonomija vodi u nacionalizam”. Neposrednog odgovora zašto nacionalna autonomija vodi u nacionalizam nema, no posredan nalazimo u Staljinovoj tezi da jedinstvo i nedjeljivost radničkog pokreta, odnosno partijski centralizam, prethodi potrebama i koristi naroda. Partijski federalizam identičan je s nacionalnim separatizmom.
Staljinov napad na Jevreje, koji po njegovoj definiciji uopće i nisu narod, nego samo deteritorijalizirano pleme, odnosno eksteritorijalno organizirani gentilisti, bio je tim snažniji. U Staljinovoj definiciji naroda obuhvaćena su četiri elementa: ekonomski život, zajednička kultura, zajednički jezik i zajednički teritorij. Budući da Jevreji nemaju zajednički teritorij, nisu narod. O konstitutivnim pak elementima jevrejskog roda Staljin govori pejorativno kao o “okoštalim religijskim ritualima i ishlapjelim psihološkim ostacima”, smatrajući ih gentilnim karakteristikama koje se nisu mogle i nikad se neće moći uzdići na ravan pravih nacionalnih oznaka.
Iz Staljinove definicije naroda, i posljedičnog isključivanja iz klase naroda Jevreja, polazili su skoro svi marksistički teoretičari narodnog pitanja. Pri tome nisu priznavali da ono što Jevreje sjedinjuje kroz historiju jeste njihov jevrejski rod, a prije svega ono što marksizam načelno i uporno potiskuje na predteorijsku ravan, naime njihova (jevrejska) religija: savez sa Bogom, koji je ujedno međusobni savez, savez zajednice. Jevrejski gentilizam ima, stvorio je religioznu podlogu ili supstancu, ne može se odvojiti od nje, kao što ni od judaizma nije moguće odvojiti gentilizam, jer unutar njega jevrejska genealogija ne seže samo do Abrahama i Adama, nego takoreći do samog Jahvea. Svaki antigentilizam ima u odnosu spram Jevreja zato neposredne odnarođujuće implikacije.
Čak i nakon ustanovljenja jevrejske države, kad su Jevreji postali nacija, narod sa svojom državom, marksistički teoretičari narodnog pitanja, ili oni kojima se bolješevička paradigma prejako utisnula u nesvjesno, ne priznaju neposredno da religija nije element, nego supstancija jevrejskog naroda, a da je Izrael kao država nužan uvjet konstitucije jevrejskog naroda kao samostalne nacije. Gentilni nacrt jevrejske nacije etiketu cionizma u pejorativnom značenju mogao je dobiti samo s antigentilističkog stajališta. Ilustraciju jedne nedavne antigentilističke reakcije predstavlja knjiga francuskog filozofa Alaina Badioua Okolnosti 3: Dometi riječi “Jevrejin”, gdje državu Izrael, kao “arhajsku državu”, uspoređuje s Petainovom Francuskom, opisujući je kao “spoljašnju formu, kolonijalne prirode, zaluđenu sakralizacijom jevrejskog imena” (qu’s prise la sacralisation du nom des Juifs). Za Badioua istinski Jevrejin jeste onaj koji se poništava kao Jevrejin i stapa s ostatkom čovječanstva, pa stoga i zaključuje da imenovati sebe Jevrejinom znači automatski pokrenuti antisemitsku strast.
Jevrejski gentilizam ne smijemo razmatrati na ravni nacije, nego na ravni naroda i narodne svijesti. Svjedoči Hannah Arendt: “Oduvijek sam svoje jevrejstvo smatrala jednom od stvarnih i neospornih činjenica svoga života, te nikada nisam željela promijeniti činjenice te vrste ili ih se odreći. Postoji svojevrsna temeljna zahvalnost za sve što jeste takvo kakvo jeste; za sve što je dato, a nije bilo, niti je moglo da bude učinjeno; za stvari koje suphysei a ne nomo. Taj je stav nesumnjivo pred-politički, ali u iznimnim okolnostima, kao u okolnostima političkog života Jevreja, suđeno mu je da nosi i političke posljedice”. Ako je subjektivitetni modernizam još alergičan na gentilizam, u pluralističkom post-modernom društvu, koje je tolerantnije spram prirode i na-roda, spram različitih duhovnih ishodišta i pokreta, antigentilističke alergije ne možemo postaviti nigdje drugdje nego u prošlost. Antigentilizam postoji samo još kao kontracivilna reakcija na savremenu poliverznost kultura i civilizacijsku policentričnost.
Peščanik.net, 11.07.2011.
