Mali istorijski prolog
Onaj ko bude hteo da shvati spor između SPC i kanonski nepriznate MPC – koji se odlukama majskog saziva Sabora SPC zavezao u još komplikovaniji čvor – to sigurno neće moći bez uvida u istoriju tog spora koja traje već četrdeset godina. Breme nedovršene istorije jednako pritiska sve, ali posledice nisu naravno uvek iste – nekima je istorija nezavisno od njih počela dosta “kasno”. Reč je o Makedoncima koji su tek nedavno – pre šezdesetak godina – doživeli okončanje istorijskog procesa formiranja države i nacije. To nije mimoišlo ni Crkvu, odnosno sistem njenog ustrojstva u granicama države, koje se – to se najčešće zaboravlja – ne poklapaju uvek sa crkvenim kanonskim područjem iako su i jedne i druge granice istorijski gledano promenljive kategorije. Bilo kako bilo, sve su se hrišćanske crkve na pravoslavnom Istoku formirale kao državne i nacionalne i u tome je i izvor njihovih sadašnjih sukoba i velikih problema koje imaju i u međusobnim odnosima i u sebi samima.
Ovoga puta je stoga neminovan uvid u noviju istoriju makedonskog crkvenog pitanja koje se upravo zavezalo u još komplikovaniji čvor. Kada je godine 1941. okupator raskomadao teritoriju kraljevine Jugoslavije Bugari su u Makedoniji – to je do tada bilo kanonsko područje SPC – vaspostavili svoju crkvu. Doveli su svoje sveštenstvo proteravši sveštenstvo SPC, pri čemu su imali podršku tek malog broja sveštenika “bugaraša” koji su služili u trima eparhijama na području Makedonije. Godine 1944. konačno se formira makedonska država, koristi se makedonski jezik i makedonsko crkveno pitanje se otvara još jednom – godine 1945. formiran je Inicijativni odbor koji – kako god da gledamo na njegov rad – polazi od činjenice da makedonska država, nacija i jezik nisu nikakva prolazna istorijska slučajnost ni puka “izmišljotina komunista” već realnost s kojom se mora računati. Događaji su dobijali svojevrsno ubrzanje – na crkveno-narodnom saboru u Ohridu 1958. godine formira se jezgro autonomne MPC koja će na novom saboru zatražiti autokefalnost i tako je 1967. i proklamovana autokefalna MPC. SPC je, pod pritiskom režima, prihvatila autonomiju ali ne i autokefalnost i godine 1967. odbila zahteve MPC jer nisu poštovani kanonski red i poredak prema kojima se od crkve iz koje se neko izdvaja mora dobiti “kanonski otpust”, odnosno saglasnost.
Godine 1970. žički vladika Vasilije je u ime SPC službeno podigao optužnicu protiv MPC kao “raskolničke organizacije”. Zanimljivo je držanje ondašnjih vlasti – iako doktrinarno ateistička i pravno razgraničena od crkve koja je po Ustavu odvojena od države vlast je postupala po jednoj drugoj logici. Svaki je republički SK stajao iza stavova “svoje” crkve i to je bivalo sve vidljivije kako su se jasnije raspoznavale pukotine u jugoslovenskoj federaciji koje su se opažale upravo po republičkim i nacionalnim “šavovima”. Od onda su se problemi samo komplikovali – autokefalnost pripada sferi profanog a ne sferi sakralnog, no svima je bilo stalo do autokefalnosti koja bi bila shvaćena kao atribut državnosti. S raspadom Jugoslavije koji je započeo devedesetih godina smer događanja je bivao sve dramatičniji i sada smo – u odnosima SPC-MPC – tamo gde smo bili sedamdesetih godina. Ni poseta arhiepiskopa Stefana iz MPC, ni susret s patrijarhom Pavlom – uoči ovogodišnjeg redovnog zasedanja Sabora SPC – nisu učinili mnogo.
“Tomos” novih nesporazuma
Opširno saopštenje s redovnog majskog zasedanja Sabora SPC je pokazalo da postoje nesporazumi ne samo u vezi s makedonskim crkvenim pitanjem. Ipak su na ovogodišnjem zasedanju arhijerejskog Sabora SPC – koje je održano od 15. do 26. 05. u Beogradu – glavna tema bili odnosi sa MPC. Da su sabrani na “epiklezi” u patrijaršijskoj kapeli saborski oci bili iskreniji u svojim molitvama jasno su mogli razabrati da im Duh sveti nalaže mudrost i opreznost u ovim vremenima punim iskušenja, ali je bilo kako je bilo – odluke koje su donete su brzoplete i baš se nije mnogo vodilo računa šta će ubrzo biti i šta nas čeka. Naime, egzarhat na području RM – dakle RM je smatrana za kanonsko područje SPC a na čelu se nalazio sam patrijarh srpski Pavle – sada je uzdignuta na nivo vaspostavljene Ohridske arhiepiskopije u sastavu SPC na čelu sa arhiepiskopom Jovanom, koji se povratio u krilo SPC. Došlo se u situaciju koja je paradoksalna – na teritoriji RM postoje dve crkve i nijedna nema rešen status. MPC nema rešen kanonski status, a novostvorena arhiepiskopija nema rešen status u okviru države Makedonije. Paradoks je u sledećem: arhiepiskopa Jovana, postavljenog iz Beograda, makedonske vlasti hapse, onemogućavaju mu delatnost, a on nema ni kanonsku teritoriju, ni hramove ni sveštenstvo niti je kod države registrovan pa ne ubire ni redovne priloge u vidu “parohijala”, odnosno poreza.
S druge strane, kanonski nepriznata MPC ima kanonsku teritoriju na kojoj deluje, ima rukopoloženo sveštenstvo, ima hramove i crkvenu strukturu, odnosno Sinod i Sabor – još je rano govoriti o tome kako će se i kome vraćati nacionalizovana imovina koja je ranije pripadala SPC. U svakom slučaju, situacija je komplikovana. U toj situaciji Sabor SPC je publikovao “tomos” kojim se Ohridska arhiepiskopija ozvaničuje. Ako se zna da je “tomos” konačni akt ili dekret vere kojim veliki sabori regulišu pitanja hristologije – a između SPC i MPC nema hristoloških razlika – onda je na mestu čuđenje. Razlike su samo u načinu ustrojstva Crkve na području države ili više država koje su u nekoj vrsti državne zajednice, a “tomosom” se sada MPC poziva “da se vrati blagodatnom i spasonosnom jedinstvu Crkve” jer će u protivnom svi građani, njeni vernici biti raskolnici što će “važiti ubuduće za sve vernike”. To se videlo po efektima koji su bili obrnuti od očekivanih – makedonska država je stala na stranu MPC, kao i sve druge institucije u RM, što se i moglo očekivati u novonastalom stanju stvari.
Nama u Makedoniji – čuje se na svim stranama – Grci ne priznaju ime države, Bugari nam ne priznaju jezik, a Srbi ne priznaju Crkvu i mi smo kao i vekovima u nekom neodređenom stanju za koje se ne zna koliko može potrajati. Iako su ovi razlozi jasni, homogenizacija u RM oko crkvenog pitanja ima i svoju drugu stranu – mogu se i u MPC pojaviti opasni simptomi one na pravoslavnom Istoku nepreležane bolesti etnofiletizma, odnosno crkvenog nacionalizma. Ako bude izabran takav put njime se neće daleko stići jer je to loš put kojim se u pravoslavnoj Crkvi često išlo tokom istorije, a to je smetnja ostvarenju cilja autokefalnosti koja će jednom, samo kroz pregovore, uslediti po logici koja važi na Istoku – “svoja država svoja crkva”.
Makedonski vladika Timotej je već požurio da izjavi kako “više nemamo o čemu da pregovaramo”, a neke nacionalističke partije u RM traže čak zabranu emitovanja srpskih pesama na radiju i televiziji – kao da nikom ne odgovara da problem ostane crkveni i međucrkveni, iako to često kažu i u RM i SCG. Za sada su i SPC i MPC podnele dokumentaciju na adresu Vaseljenske patrijaršije u Carigradu. Iz Carigrada, međutim, ne treba mnogo očekivati – nije ovaj “dosije” jedini tamo na radnom stolu, a situacija podseća na onu u Ukrajini. Ako bi se svjatjejši “svrstao” lako na jednu stranu – recimo na stranu MPC – došlo bi do komplikacija na relaciji s Ruskom crkvom, kakve već postoje. Osim toga, na Istoku nema arbitra u sličnim situacijama – nema “pape” koji konačno presuđuje.
U svakom slučaju, iz SPC se požurilo s “tomosom” i nije se vodilo računa o mogućim komplikacijama – bolje je bilo još pregovarati. U SCG, odnosno u Srbiji stanje nije isto ali ima mnogo sličnosti koje ne obećavaju skoro razrešenje makedonskog crkvenog pitanja. Saopštenje ostavlja neke sumnje koje se neugodno reflektuju u Makedoniji: iako je patrijarh Pavle nedavno izjavio da SPC nema ništa protiv postojanja makedonske države, nacije i jezika – zanimljivo je da ta važna izjava nije dobila širi publicitet – u RM strahuju da se na sceni ponovo ne pojave snage koje makedonsku državnost smatraju prolaznom slučajnošću. Politika se i u RM i u Srbiji otvoreno upliće u poslove Crkve – kao što se Crkva upliće u poslove države – a to je loš znak.
To se najbolje vidi po držanju ministra vera u kabinetu V. Koštunice koji takođe ponavlja nešto što je – blago rečeno – sasvim protivurečno. S jedne strane – kaže ministar Radulović – “Vlada neće uticati na odluke SPC”, ali ona “prednost daje crkvenom pravu” jer – po njemu – SPC “ima jurisdikciju nad tom teritorijom”. Ni ovo neće pomoći da se problem razumnije razreši – kao crkveni i međucrkveni problem. Događaji će pokazati koliko su i kako država i Crkva odvojene i u Srbiji i u Makedoniji. Makedonsko crkveno pitanje je još na početku otvoreno kao državno-političko pitanje i sva je prilika dugo će to i ostati.
Kaže se često – i to sada ponavljaju i u Makedoniji i u Srbiji – da bi se to pitanje lakše rešilo ako bi ostalo crkveno ili međucrkveno. To, naravno, nije sasvim tačno. Brojni se faktori tako prepliću da se neka granica jedva može raspoznati jer – i to bi se moralo ponoviti – hrišćanske crkve na Balkanu su se obrazovale kao državne i nacionalne i to ih prati do danas. Pred nedavnu posetu predsednika Srbije Tadića Makedoniji makedonski predsednik je izjavio da će tražiti od Tadića “posredovanje” u sporu među crkvama i, naravno, srpski predsednik je to obećao. Iako su informacije bile oskudne nekog je “posredovanja” bilo i na jednoj i na dugoj strani jer – to se jasno videlo – ovaj crkveni problem je bio glavna tema njihovih razgovora. Jasno je i to da nekih vidljivih rezultata nema a sve govori da se oni skoro i ne mogu očekivati. Izjavio je B. Tadić kako “veruje u sekularnu državu” i kako je svestan “da je Crkva odvojena od države” što i u Makedoniji nikom nije teško da ponovi, no – talas klerikalizacije javnog života je pojava karakteristična ne samo za Srbiju već za čitav pravoslavni Istok pa je sekularna država samo politička metafora.
Predsednik Skupštine Srbije P. Marković je upravo tih dana u Arilju izjavio kako su evroatlantske integracije nešto neminovno i kako se nada da će i Crkva “objasniti narodu da je to neminovno”. Ako se pažljivije analizira antievropski diskurs koji dominira u besedama nekih istaknutih crkvenih dostojanstvenika tu se nemamo čemu nadati. No postoji i još čitav niz praktičnih problema – bliži se 2. 08, Ilinden, kao dan makedonske državnosti i trebalo bi se nadati da se neće na granici – u porti manastira Sv. Prohor Pčinjski – ponoviti oni mučni prošlogodišnji crkveno-politički manevri koji su ozbiljno opteretili odnose među zemljama, koji su odavno u znaku uspona.
Republika, avgust 2005.
Peščanik.net, 15.08.2005.
- Biografija
- Latest Posts
Latest posts by Mirko Đorđević (see all)
- Naša su kašnjenja kobna - 20/04/2024
- Mirko Đorđević i Druga Srpska crkva - 20/04/2024
- Decenija bez Mirka Đorđevića - 18/04/2024