Masovna grobnica koja se već opisuje kao najveća na tlu posleratne Evrope, otkrivena je početkom septembra, više od dvadeset godina nakon zločina, zahvaljujući informacijama dvojice lokalnih Srba koji su prema sopstvenom priznanju učestvovali u uklanjanju tela žrtava. „Čovek je naprosto došao na lice mesta i pokazao nam gde se grobnica nalazi. Pošto je padala kiša, dali smo mu kabanicu“, navodi jedan od istražitelja angažovanih na ekshumaciji tela iz prijedorskog rudnika Tomašica.

Sakriven od kiše, bivši pripadnik zločinačkih jedinica rekao je da mu je sada „nekako lakše“.

Lokalitet se prostire na površini od oko 3.000 metara, ali forenzičari pretpostavljaju da će istraga ubrzo proširiti označeno područje. Nova tela iznose se gotovo svakodnevno. Privremeno se dopremaju u halu Šejkovača kod Sanskog Mosta, sa druge strane entitetske granice, gde se prikupljaju i lične stvari pronađene na lokalitetu. Satovi, dokumenta, fotografije, sve što je nekako preostalo posle pljačke leševa.

Grobnica je bila zatrpana veštačkim nasipima od nekoliko metara ispod kojih je otkriven novi sloj „tla“ sastavljen od nagomilanih posmrtnih ostataka. Prva tela pronađena su na sedam metara dubine, a usled specifičnog sastava zemlje proces prirodnog raspadanja bio je znatno usporen pa se po otvaranju grobnice, svedoče reporteri, zadah smrti širi čitavim krajem.

Smrad zločina osećao se dve decenije i u obližnjem rudničkom naselju. Mediji sada prenose saznanja da je lokalno stanovništvo više puta tajno intervenisalo kod nadležnih, tražeći izmeštanje grobnice zbog nesnosnog smrada leševa koji je do naselja dolazio i putem podzemnih voda.

U izveštaju o ekshumaciji Tomašice, švedska televizija ovih dana je emitovala inserte iz priloga njihovog novinara iz 1996, koji je zabeležio izjave meštana, date pod uslovom anonimnosti, o svakodnevnom transportu u Tomašicu.

O izgubljenoj grobnici iz lanca prijedorskih zločina govorili su povremeno i preživeli zatvorenici iz Omarske, još jednog prijedorskog rudnika koji je logistika genocida pretvorila u logor, a među kojima se u vreme zatočeništva pronosila strašna priča o hrpama tela muškaraca, žena i dece. Forenzičari su tek sada došli do prvih potvrda: „Ljudi su izvođeni iz logora u Trnopolju i Omarskoj i terani da tela ubijenih skidaju sa kamiona i bacaju ih u grobnicu. Kada bi to obavili bili bi ustreljeni na licu mesta.“

Iz rudnika Tomašica do sada je ekshumirano ukupno 470 tela, naveo je u sredu tužilac u postupku protiv Ratka Mladića pred Tribunalom u Hagu, a rezultati deset preliminarnih identifikacija pokazali su da je reč o žrtvama čija se smrt dovodi u vezu sa postojećim optužbama. Prethodno je glavni tužilac Tribunala potvrdio da će nalazi iz Tomašice biti uključeni u predmete protiv Mladića i Karadžića, kojima se u Hagu već sudi za etničko čišćenje na području opštine Prijedor a koje, uz niz drugih pojedinačnih zločina opisanih u optužnici, ukazuje na višegodišnju kampanju istrebljenja nesrpskog stanovništva širom teritorije Bosne i Hercegovine.

U početku se očekivalo da će ekshumacija trajati tek nekoliko sedmica, poput onih koje su već rađene na teritoriji ovog rudničkog naselja – tu su, naime, 2004. otkrivena tela 26 žrtava da bi dve godine kasnije bilo pronađeno još deset. Stotine pronađenih tela sada privlače mnoge porodice koje već decenijama traže nestale iz prijedorskih sela Rizvanovići, Čarakovo, Sredice, Bišćani, samog centra grada, te logora Keraterm i Omarska – za oko hiljadu ljudi još uvek se ne zna gde su pokopani. Među nestalima je i 17 dece i 15 žena iz sela Zecova.

Rad jednog od tri bagera kojima se uklanjaju slojevi zemlje sa kopova Tomašice, platila su udruženja porodica nestalih.

Preliminarna rekonstrukcija sugeriše da je nekadašnji rudnik gvožđa korišćen kao sabirni centar u koji su tokom čitava tri meseca iz kamiona istovarivane žrtve zverskih zločina iz leta 1992. Mnoga su kasnije premeštena na sekundarne lokacije. Beleška o Tomašici iz Mladićevog ratnog dnevnika od 27. maja 1993, ponovo je pročitana u sredu u Tribunalu – tu se navodi da je bivši šef prijedorske policije Simo Drljača zatražio pomoć od Mladićeve vojske da ukloni oko pet hiljada leševa prethodno zakopanih u rudniku. Drljača je hteo, zapisao je Mladić, da to „utrapi vojsci“, a da se leševa „reši spaljivanjem, mlevenjem ili na neki drugi način“.

Forenzičari s oprezom iznose procene i zasad se govori o 800 tela za koja se može osnovano tvrditi da su bila zakopana u Tomašici, od kojih je nešto manje od polovine iz Tomašice kasnije preneto na lokalitet Jakarina Kosa, otkriven pre desetak godina.

Višemesečna iskopavanja kojima rukovodi Tužilaštvo BiH uz pomoć međunarodnog tima forenzičara, još uvek ne prati istraga za utvrđivanje identiteta počinilaca. „Nakon što je grobnica pronađena, niko se ne privodi, niko se ne saslušava, niko se ne dovodi u vezu sa grobnicom“, upozoravaju preživeli logoraši. Posle više puta ponovljenih zahteva tužilaštvu da bez bez odlaganja otvori krivičnu istragu o Tomašici i podigne optužnice protiv svih koji su učestvovali u prikrivanju zločina, udruženja žrtava iz Prijedora pozvala su predsednika Tribunala Teodora Merona da obiđe lokalitet i oseti „miris genocida”.

Ni smrad ni savest nisu dovoljni da se o Tomašici progovori u Repulici Srpskoj i Srbiji. Državni mediji sa obe strane Drine šturo su jesenas izvestili o desetak pronađenih tela. Nešto više pažnje pobudio je zloglasni gradonačelnik Prijedora koji je pre nekoliko dana konačno obišao lokalitet, pošto je utvrdio da su tamo sahranjeni „poginuli ljudi“.

Zavet ćutanja krši se na društvenim mrežama: 15. novembra proglašen je Tomašica TweetDay.

U Bosni i Hercegovini se još uvek traga za više od 8.000 nestalih. Na području Bosanske krajine do sada je otkrivena 131 masovna grobnica, od čega samo u Prijedoru i okolini 61. Oko Prijedora je tokom rata bilo organizovano 59 logora, a do sada je utvrđeno da je na ovom području ubijeno blizu 3.500 osoba, mahom bošnjačke i hrvatske nacionalnosti.

Haški sud osudio je 16 bosanskih Srba na ukupno 230 godina zatvora za zločine počinjene u Prijedoru i okolini.

Najveća do sada otkrivena masovna grobnica bila je Crni Vrh u istočnoj Bosni, u kojoj je pronađeno 629 tela.

Peščanik.net, 15.11.2013.

PRIJEDOR – BIJELE TRAKE, BIJELA KUĆA