„Izučavanje staroga društva započeo sam pun predrasuda prema tome sveštenstvu, a završio obuzet poštovanjem“. Aleksis de Tokvil
Poštovanje o kojem Tokvil govori odnosi se na njegovo otkriće određenih građanskih vrlina koje je posedovalo rimokatoličko sveštenstvo u Francuskoj pre revolucije. Danas je kod nas gotovo neshvatljivo to što SPC kao „najstarija institucija srpskog naroda“ nema šta da kaže na klasično i načelno političko pitanje da li je bolja vladavina zakona ili samovolja i grešno koristoljublje jednog čoveka. Upadljiv nedostatak jasnog i sabornog odgovora na ovu dilemu predstavlja izbegavanje elementarne odgovornosti za dugogodišnju, izuzetno lošu političku situaciju. Sasvim je moguće da sveštenstvo u SPC nije naviklo da ima bilo kakvu građansku odgovornost, ali nam takva ocena – ukoliko bi i bila tačna – trenutno nije od velike koristi.
Zapravo se čini da je svojim nedelima sadašnji režim posredno doprineo i tome da se pojedini episkopi, sveštenici i teolozi javno izjasne o nekim temeljnim političkim vrednostima. Dovoljno je pročitati izjave episkopa Maksima poput ove: „Mnogi nisu u stanju da u Srbiji prepoznaju autokratiju“. Ili pogledati poslednji nastup vladike Grigorija na tribini Filozofskog fakulteta u Beogradu, zajedno sa još dva profesora Bogoslovskog fakulteta, pod nazivom „Za društvo tolerancije i odgovornosti“. I videti jedno drugačije i za društvene nedaće senzibilnije lice SPC. Nažalost, ovakvi prodemokratski i teološki obrazloženi stavovi ostaće na nivou ekscentričnih incidenata ukoliko ih u nekom narednom periodu srpska crkva kao institucija i zvanično ne prihvati. Ali šta je u tome sputava?
Odgovor koji je ponudio Vladimir Cvetković glasi: „Može se zaključiti da u određenim slučajevima ona (SPC – prim. V.V.) dobija karakter zarobljene institucije“. I dalje: „Za razliku od zarobljenih državnih institucija koje na uštrb ispunjavanja javnog interesa države ili zajednice, služe partikularnim ciljevima interesnih grupa, najčešće im omogućujući ekonomsku korist, SPC često otuđuje svoju crkvenu prirodu, služenjem odnosno poistovećenjem sa državom i nacijom“.1 Ostaje otvoreno pitanje da li je lažna crkvena svest, koja dovodi SPC u stanje otuđenosti od istinske prirode Crkve, samo greška u mišljenju; ili je zapravo na delu savez sa vladajućom političko-finansijskom oligarhijom, koji se prikriva pričama o državi i naciji.
Međutim, pozicija SPC u okviru političke zajednice ne zavisi isključivo od fluidnih unutarnjih odnosa, teološke potrage za njenom istinskom prirodom ili od njenog odnosa sa nosiocima političke moći. Na osnovu važećeg Zakona o crkvama i verskim zajednicama iz 2006. SPC je stekla jasno definisanu ulogu u okviru države. Bar je tako mislio Milan Radulović, nekadašnji ministar vera iz redova konzervativno-demokratskog DSS-a i idejni tvorac ovog zakona. Radulović je smatrao da je donetim zakonom obnovljeno načelo iz srpske državno-pravne tradicije da su crkve i verske zajednice javne ustanove. Dajući i opis njihovih društvenih zadataka.
Dakle, crkve i verske zajednice kao javne ustanove „čuvaju i prenose“ – između ostalog – „univerzalne ljudske vrednosti, afirmišu čovečne odnose među ljudima: razumevanje, saosećanje, solidarnost“. One takođe „učestvuju u oblikovanju istorijske, kulturne, socijalne i političke svesti građana kao i u kristalizaciji moralne samosvesti i vrednosnog sistema društva“.2 Nije teško uvideti da je SPC podbacila i u predviđenoj ulozi javne i prema svim građanima odgovorne ustanove. I zato je sa više argumenata možemo smatrati zarobljenom institucijom.
Iz današnje perspektive zagrljaja između crkve i autoritarnog režima, zamisli jednog Koštuničinog ministra mogu delovati krajnje simpatično. I to je sasvim razumljivo. Jer kada despotizam – da upotrebimo, za ovu priliku, termin koji je i Tokvil koristio – stupi na scenu, obično nestanu svi politički projekti, kako konzervativaca, tako i liberala.
Peščanik.net, 24.02.2020.
