Prikaz knjige Svetlane Slapšak “Leteći pilav”, Biblioteka XX vek, Beograd, 2014.
Blagotvorni uticaj Teba, gde Svetlana Slapšak, po sopstvenom priznanju, daje naslove svojim knjigama, potvrdio je reputaciju – zbirka tekstova pod intrigantnim nazivom “Leteći pilav”, njeno četvrto delo objavljeno u Biblioteci XX vek, predstavljena je u Beogradu u petak, 27. marta 2015. u UK “Parobrod”. Na prvi pogled, naslov bi nas mogao navesti da ga protumačimo u svetlu rasprostranjenih orijentalističkih i balkanističkih predstava o autentičnosti, poreklu i prisvajanju “putujućih” kulturnih elemenata, i njihovom korišćenju da se izgradi nacionalna posebnost, pri čemu procesi kulturnog prisvajanja postaju izvor nacionalnih konflikata, a ne retko i njihovo opravdanje, što je vrlo slikovito prikazano u dokumentarnom filmu “Čija je ovo pesma” Adele Peeve.
Međutim, bilo bi to pogrešno upisivanje značenja, koje više govori o našoj opterećenosti recentnim društvenim i političkim kontekstom, nego o namerama autorke. Zapravo, reč je o priči kojom Svetlana Slapšak završava uvodni tekst u knjizi, i čije razumevanje služi kao motiv i okosnica tekstova o hrani koji slede, i koji treba da sugerišu “povratak veselju i karnevalu kao ideološkim okvirima uživanja hrane” (15). Priča govori o čudu vere, i njen protagonista je Ivan Ruski, koji je krajem 18. veka kao turski zarobljenik doveden u Kapadokiju, u mesto Prokopi naseljeno pretežno Grcima. Bio je čovek neobičnih i izvanrednih sposobnosti, koji je snagu svoje vere i ljubavi pokazao i kada je, uz pomoć anđela prenosioca, svom gospodaru, agi, koji se tada nalazio u Meki, poslao posudu sa njegovim omiljenim jelom, pilavom.
Smisao ovog, jednog u seriji čuda koji su Ivanu Ruskom obezbedili oreol sveca i učvrstili njegov kult među Grcima, nije ni u kakvoj realnoj transformaciji, kaže autorka, jer niti služi širenju vere, niti uzdiže samoga sveca, već se hrana pojavljuje kao “čisti tekst”, a najveće uživanje u njoj potiče iz poznavanja znakova. Poenta ove priče je da se u njoj hrana pojavljuje kao “tekst karnevalske ljubavi, prisnosti fizičkog, zaboravljanja društveno uslovljenih identiteta, subverzije sistema” (17), i autorka bira da o takvim značenjima hrane priča.
Obiman materijal na kome je zasnovana ova knjiga nastao je tokom više od dve decenije bavljenja temom ishrane na različite načine: kroz istraživanja i akademske kurseve o antropologiji ishrane, putovanja, degustacije, kulinarska istraživanja, i gastronomske ekspedicije po različitim delovima sveta. Jasno je od samog početka da je reč o tekstu u kome su kombinovani izuzetna erudicija (sa neizbežnim temeljom u klasičnoj literaturi i klasičnim jezicima, koji su polazište, ali ne i jedino ishodište u analizi), istraživačko iskustvo, bogato životno iskustvo, lična otvorenost i radoznalost i uživanje u hrani. Antički izvori, kojima autorka suvereno vlada, dopunjeni su izvorima za ostale istorijske periode, sekundarnom literaturom o hrani i gastronomiji, kao i mnoštvom aktuelnih činjenica koje svedoče o savremenim procesima politizacije ishrane do kojih dolazimo praktično sa svih strana – od internet sajtova, do rafova samousluga.
Potencijalni problem koji se mogao javiti u vezi sa načinom organizacije ovako obimnog i raznorodnog materijala, Slapšak je razrešila tako što ga je predstavila u formi približnoj leksikonu: 63 odrednice su grupisane u 3 velike celine: povrće i voće, začini, i jela i običaji, a unutar ovih celina odrednice su poređane po abecednom redu, od artičoke do špargle, od bosiljka do zove, od baklave i štrudle do torte. Tekstove bismo mogli označiti kao autobiografske antropogastronomske eseje, u kojima Svetlana Slapšak nastoji da predstavi različite aspekte hrane, njenih elementarnih sastojaka, načina pripreme i konzumiranja.
Tu su semantička i lingvistička pitanja i začkoljice, geografsko poreklo i istorijske trajektorije pojedinih namirnica, njihovo domestifikovanje u mnogobrojne lokalne kulturne kontekste i gastronomske tradicije, njihova nutritivna vrednost i medicinski značaj, njihovo mesto u mitologiji i ritualima, njihov simbolički značaj i mesto u simboličkoj strukturi obroka i, konačno, njihova uloga u savremenim društvenim i kulturnim procesima. Ovome je, u nekim slučajevima, dodato i lično iskustvo autorke, u vidu svedočanstava o mestima, prilikama i ljudima sa kojima je delila gastronomske doživljaje, od zabačenih taverni u udaljenim delovima Grčke, preko ekskluzivnih njujorških restorana, do familijarnih gostionica na američkom jugu, u kojima se razbija kulturni stereotip o kečapu kao bezličnom industrijskom proizvodu.
Kroz svoje antropogastronomske eseje Svetlana Slapšak ukazuje na mnoge značajne istorijske, političke, kulturne i društvene procese koji su nerazmrsivo povezani sa hranom, njenim poreklom, imenovanjem, širenjem, pripremom i konzumiranjem: kolonijalizam, urbanizacija, industrijalizacija, modernizacija, globalizacija, sa jedne, i lokalizacija, domestifikacija i kreolizacija sa druge strane, kao izraz suprotstavljenih tokova istovremene kulturne homogenizacije i heterogenizacije. Ne mogu se izbeći ni političke/klasne/rasne implikacije nekih projekata masovne ishrane. U slučajevima brze hrane, kao što su Mekdonalds hamburgeri i Nestle mleko u prahu koje je izazvalo veliku smrtnost novorođenčadi u Africi, očigledno je kako ideja o masovnoj dostupnosti hrane, i sa njom povezana ideja o smanjenju gladi, može dobiti (i dobija) sasvim suprotne ishode – u kojima hrana instantno ili na duži rok od leka postaje otrov, i umesto da hrani, ona (i doslovno) ubija.
Dobar kontrast ovim velikim pitanjima i ozbiljnim analitičkim uvidima predstavljaju lična iskustva autorke, koja su nenametljivo utkana u tekst, dajući mu ličnu notu, čime ona, deleći sa čitaocima svoja sećanja na hranu, uspostavlja sa njima prisnost koju je najavila u uvodnim delovima knjige. Preko ovih delića teksta moguće je steći uvid u ličnu (i intimnu) gastrotopografiju autorke – “burno more između Hvara i Brača”, “obronci Akropolja”, “mondenski lokali u Atini”, domaćinske taverne rasute po Grčkoj, proplanak malo “iznad Korintskog zaliva”, okolina Lozane, raskošne pijace orijentalnih gradova… – što tekstu dodaje lirski “začin”, ali nas dodatno uverava u neodvojivost hrane, prostora i osoba, kao elemenata specifičnih socijabilnosti.
Antropogastronomski eseji Svetlane Slapšak neprepričljivi su, jer vrve podacima, pričama, slikama hrane i njenih elementarnih sastojaka koji su, pokazuje se, krcati kulturnim značenjima i imaju uzbudljivu istoriju. Mirisi i ukusi hrane ne služe samo kao “okidači sećanja”, kao u slučaju čuvenih Prustovih madlenica, oni su, kako je to formulisao Klod Levi-Stros, “dobri za mišljenje”, a u današnje doba mogu poslužiti i kao povod za razgovor o globalizaciji i masovnoj industrijalizaciji ishrane i ceni koja se za to plaća, kao u poznatom slučaju “Monsanto”.
Ipak, dva utiska sa kojima sam završila čitanje ove zanimljive knjige su “antropološki” i “feministički”. Antropološki se odnosi na poruku da su priprema i konzumiranje hrane suštinski čin društvene komunikacije i participacije u društvu. Od grčkog koncepta simposiona, preko orijentalnog i mediteranskog mezea i drugih oblika zajedničkog obedovanja, oko istog stola, iz iste zdele ili sa zajedničke trpeze, deljenje hrane je podrazumevalo uspostavljanje prijateljskih, prisnih odnosa, građenje kanala kojima su tekli podrška i solidarnost. Pa i kasnije, kada je konzumiranje hrane individualizovano, i kada je svako dobio svoj tanjir, zajedničko uživanje u obrocima je ostalo znak pripadnosti grupi koja deli kulturno određene ukuse, znanja o hrani, sećanje na hranu.
Razgovori uz hranu i o hrani su obavezni delovi obroka kao socijalnog događaja, koji ga povezuju sa širim društvenim kontekstom i društvenim predstavama: o muškosti i ženskosti, istoriji i tradiciji, porodici, nasleđu… Neki oblici pripreme i konzumiranja, poput fondija, impliciraju posebnu vrstu socijabilnosti, jer svi sede oko stola i umaču kockice hleba u istu posudu sa sirom (ili čokoladom), nema krutih pravila etikecije, pri čemu je prisutna i svest o simulaciji “pravog zimskog života” u zabačenim planinskim krajevima gde se hrana priprema od onoga “što se našlo u kući”. Sličnu demokratičnost i nekonformizam nudi i mediteranski meze, originalno nastao kao podloga za piće od jednostavnih sastojaka – starog hleba sa maslinovim uljem, a razvijen po istom principu komadića hrane koji se konzumiraju prstima. Primera je mnogo, a ovi su među jednostavnijima.
Što se drugog utiska tiče, on se odnosi na intervenciju Svetlane Slapšak u feminističku kritiku dihotomije privatno-javno, koja, naravno, nije teorijski elaborirana, pa čak ni eksplicitna, ali je svesna, namerna, i – primetna. U mnogim slučajevima koji se navode u ovoj knjizi pokazuje se istorijski duboka i mitološki čvrsta povezanost žena sa pripremom hrane; ta se veza ovde reafirmiše i, rekla bih, upućuje se na mogućnost njene upotrebe kao sredstva osnaživanja žena, kroz osvajanje prava na uživanje u hrani i znalaštvo i zadovoljstvo njenog pripremanja; u nekim slučajevima i kao duhovito formulisan poziv na akciju: “keceljama bi se kao i 8. martu morao upisati novi tekst”, kako bi “opasane keceljama, konačno preoblikovale patrijarhalni svet” (199), što ne treba shvatiti kao recept, ali treba ozbiljno razmotriti kao mogućnost.
Peščanik.net, 03.04.2015.
