Ruske ideje i srpske replike

YugoLab, Laboratorija za istraživanje socijalizma i (post)jugoslovenske studije Instituta za filozofiju i društvenu teoriju u Beogradu, 15. aprila 2022. organizovala je seminar o knjizi Latinke Perović „Ruske ideje i srpske replike“ (Sarajevo, University press, 2018). Govorili su, između ostalih, Milan Subotić, Dubravka Stojanović i Latinka Perović. Integralni snimak

Milan Subotić: U poznatom eseju o jednoj izvanrednoj deceniji Isaija Berlin je cenio da bi, citiram: „teško bilo u Rusiji 19. veka pronaći ijednu jedinu političku i društvenu ideju nastalu na domaćem tlu“, završen citat, te da sa eventualnim izuzetkom Tolstojevih ideja o nepružanju otpora, sve ideje koje nalazimo ne samo što su izrasle iz nekog dalekog zapadnjačkog korena, nego pripadaju učenjima koja su postojala na zapadu 10 ili 20 godina pre nego što su se prvi put pojavila u Rusiji.

Ova ocena se ne odnosi samo na onu struju ruske intelektualne tradicije koja se samorazumeva i označava kao zapadnjačka, već kako je to pokazao Andžej Valicki, i na ideje formulisane među slovenofilima koji su u svom učenju o ruskoj kulturnoj samobitnosti polazili od nemačke filozofije. Međutim, posao istoričara ideja se ne završava identifikacijom i interpretacijom porekla, difuzije i usvajanja socijalnih i političkih ideja, već tu tek počinje, jer kako nas upozorava Latinka u ovoj knjizi: „Ne radi se o patentu na ideje već o njihovoj socijalnoj rezonanci u ovom ili onom društvu“. Stoga se istorija ideja nužno oslanja na socijalnu i političku istoriju, i kulturnu, što se obično izražava metaforom o idejama kao semenu koje, procesom kulturnog prenosa ili transfera, padaju na raznorodna tla, mutiraju i rađaju različite plodove. U ovoj, kao i u drugim svojim knjigama, Latinka istražuje složnu međuzavisnost tog semena ili tih ideja, i tla ili socijalnog konteksta.

Osnovna Latinkina teza je da su tako shvaćene ruske ideje svoju snažnu rezonancu imale, pa i danas imaju u srpskom društvu, to jest da su one bile original na osnovu kojeg su se formulisale brojne replike. Ako prihvatimo Latinkin zaključak o originalima i replikama, postavlja se pitanje o karakteristikama tla koje uslovljavaju kako formulisanje ideja, tako i njihovih replika u Srbiji, jer u pitanju su već na prvi pogled dva društva koja se, ako ne smatramo da je pravoslavlje njihova suštinska odredba, po svom istorijskom razvoju, socijalnoj strukturi, političkom statusu i kulturnom značaju bitno, gotovo do neuporedivosti razlikuju. Ipak, zajedničko im je to što su u odnosu na ono što je Evropa oličavala kao dominantni uzor i model socijalnog, ekonomskog i političkog razvoja, oba ova društva kasnila, ili zaostajala. Sa ovim zaostajanjem ruska inteligencija se mirila mnogo teže nego srpsko agrarno društvo, o čemu svedoče reakcije na poznato filozofsko pismo Čadajeva, u kome je on zaključio da Rusija uprkos ogromnoj teritoriji i vojnoj moći, kako on kaže, stoji van vremena, to jest po strani od glavnog toka svetskog istorijskog razvoja čovečanstva.

Proglašen ludakom, on je samo nekoliko godina kasnije u svojoj Apologiji izveo zaključak da je upravo takav položaj Rusije zalog njene sjajne budućnosti i buduće svetsko-istorijske misije. Time je formulisao jedan od osnovnih toposa ljudske misli, tezu o prednosti zaostalosti, koja se u različitim varijantama reprodukuje sve do današnjeg dana. Tu tezu su i njegovi saveznici, slovenofili, zasnivali na filozofsko-teološkom učenju o pravoslavlju kao istinskom hrišćanstvu, i iz njega izvedenom skupu socijalnih vrednosti, dok je njima suprotstavljeni glavni tok zapadnjaštva, kojim se Latinka bavi u ovoj knjizi o institucijama opštine, kolektivnog vlasništva i običaja naroda, identifikovao osnovu za mogućnost jednog nekapitalističkog puta razvoja i prečicu u ostvarenju ideala preuzetih iz najnovije, kako se to govorilo tada, zapadne nauke. Uz sve razlike u načinima osmišljavanja teorije skokova u društvenim i istorijskom razvoju, ovo stanovište je zaostalost od nedostatka pretvaralo u prednost, na osnovu koje se izvodilo uverenje o posebnoj opšte-ljudskoj misiji Rusije u svetskoj istoriji.

Usmeravajući svoj pogled prema Rusiji, srpske idejne replike delile su tezu o prednosti zaostalosti i ideje o posebnom putu, sondervegu; dok je pomenuti mesijanski element bio kod njih u drugom planu, ili se kao u slučaju komunističkog pokreta vezivao za prihvatanje vodeće uloge prve zemlje socijalizma. Uprkos tome, mislim da u dve istorijske situacije možemo uočiti svojevrsni dijalektički obrt u odnosu ruskih ideja i srpskih replika. Obe ove situacije su vezane za noviju istoriju, tačnije za epohu socijalizma. Prva se tiče raskida sa Staljinom posle koga je, nezavisno od njegovih uzroka i povoda, jugoslovenski, pa s toga i srpski socijalizam, bio primoran da se legitimiše kao original, a ne više kao puka replika sovjetskog sistema. Udaljavanje od sovjetskog uzora imalo je emancipatorski potencijal i otvaralo mogućnosti za inovacije koje su pothranjivale uverenja o posebnosti, progresivnosti i superiornosti samoupravnog sistema u odnosu na sovjetski socijalizam, i druge zemlje socijalističkog lagera.

Međutim, granice projektovanih reformi su bile čvrsto upisane u samu prirodu socijalističkog sistema, koji je, kako to pokazuje Latinka, početkom 70-ih godina zatvorio krug vraćanjem na, istina meku i liberalniju verziju početnog sovjetskog uzora. Dok se ovaj prvi slučaj zaokreta u odnosu ruskih ideja i srpskih replika ticao statusa Jugoslavije u ostvarenju istinskog socijalizma, drugi je vezan za njegov slom tokom koga su srpski socijalisti, razočarani politikom Rusije, sebe videli kao avangardu borbe protiv takozvanog novog svetskog poretka, u kojoj oni, za razliku od ruskog tadašnjeg rukovodstva, ne pristaju na mirni raspad federacije po postojećim granicama. Nimalo slučajno, tadašnja ruska opozicija i značajan deo javnosti su upravo Srbiju isticali kao uzor koji treba slediti, dok je ovdašnje rukovodstvo živelo u iščekivanju da će se Rusija, kako se to kaže, dići sa kolena. Otuda podrška koju povodom rata u Ukrajini danas u Srbiji uživa Putin.

Tu podršku možemo u velikoj meri tumačiti, po mom mišljenju, kao plod težnje za naknadnom potvrdom ispravnosti sopstvenog takozvanog srpskog stanovišta, formulisanog 90-ih godina. Ma koliko rašireno, to stanovište prati svest da je, za razliku od 90-ih godina, ono danas izgubilo nekadašnji status originala, te da je iznova svedeno na repliku ideje takozvanog ruskog sveta. To mu u krajnjoj liniji ne smeta, jer se potpuno uklapa u zatečeni tradicionalni obrazac, koji je detaljno opisan i analiziran u Latinkinoj knjizi. Ako se sada setimo reči generala Mladića da je takozvano oslobođenje Srebrenice bilo deo petovekovne borbe protiv Turaka, kao i Putinovo obrazloženje napada na Ukrajinu borbom protiv nacizma i ponavljanjem otadžbinskog rata, onda je očito da je u temporalnom režimu ovih društava prošlost kolonizovala sadašnjicu, lišavajući je sadržaja koji bi, osim ponavljanja stare drame u novim kostimima, mogla uputiti na mogućnost jedne drugačije budućnosti.

Za ilustraciju te teze navešću Latinkin opis zasedanja srpske skupštine iz 1899. godine koji, posle 120 godina, možemo čitati kao novinske izveštaje od pre mesec-dva dana. Citiram: „Na sve primedbe opozicionih poslanika poslanici vladajuće partije odgovarali su podsećanjem na govorenje i činjenje njihove partije dok je bila na vlasti. U isto vreme nisu podnosili, naročito Nikola Pašić, kada im je opozicija govorila da sada, kada su oni na vlasti, čine sve ono protiv čega su se kao opozicionari borili. To je skupštinskoj raspravi davalo karakter partijskog obračuna i političke osvete. Upravo tako iščezavao je pojam opšteg dobra. Većina zakonskih predloga prolazila je uz pitanje predsednika: Prima li Skupština? i horski odgovor radikalske većine: Prima. Vršiocima dužnosti predsednika i potpredsednika Skupštine priznavana je fakultetska sprema i kad je stvarno nisu imali“, završen citat.

Za ilustraciju ruskog temporalnog režima u kome sadašnjost i budućnost postaju dominioni prošlosti neću se poslužiti brojnim primerima povezanim sa ikonografijom tekućeg rata, već ću citirati rusku književnicu Mariju Stepanovu koja navodi jedan mnogo neviniji, ali dovoljno rečit primer iz ruske svakodnevice. Citiram je: „Kada vlasnik automobila iz Moskve na svom automobilu napiše Na Berlin!, on aktivno briše granicu između sebe i svog dede-pobednika. Njegovo svakodnevno kretanje po gradu – na posao, u trgovinu, u vikendicu – postaje pobedničko kretanje kroz osvojenu Evropu. On kao da je svoj vlastiti deda, vojnik-osloboditelj, bronzani spomenik, a da ništa u to nije uložio osim kantice boje.“

Dubravka Stojanović: Osnovna nit koju i sama Latinka Perović izdvaja u ovoj knjizi glasila bi otprilike da je Svetozar Marković dete evropskog socijalizma, da pripada evropskim tokovima socijalizma, i da pokret koji je nastao iz njegovih ideja, dakle pokret radikalizma, Narodne radikalne stranke i njenog vođe Nikole Pašića, samim tim nastavlja taj zapadnoevopski put i stvara ono što je u srpskoj istoriografiji imalo poseban značaj, i što se nazivalo zlatno doba srpske demokratije, od 1903. do 1914. godine. Ovo tumačenje postojalo je dugo u srpskoj istoriografiji, ali poseban značaj i, ako hoćete, političku težinu, dobilo je 90-ih godina 20. veka, zbog toga što je to tumačenje značilo da se srpsko zlatno doba završava sa Prvim svetskim ratom ili preciznije, završava sa stvaranjem Jugoslavije koja se od 80-ih godina, od 90-ih godina masovno naziva najvećom srpskom greškom.

Dakle, tu se izvlači kontinuitet evropske Srbije koji se prekida stvaranjem Jugoslavije, i koji je posebno nasilno prekinut, u tom tumačenju, ruskim tenkom ili jednom vrstom okupacije od strane Crvene armije, kako se to videlo u toj dominantnoj istoriografiji pre dela Latinke Perović. Ako se tako tumači srpska novija istorija, onda se i Slobodan Milošević i ratovi 90-ih mogu tumačiti kao iskliznuće iz ovog prethodnog evropskog pravca, kao neki izuzetak, neko iskrivljenje, pa se samim tim tokom 90-ih godina od strane pre svega i istoričara, ali i mnogih političara, često moglo čuti da ćemo se, čim padne Slobodan Milošević, mi vratiti na naše evropske temelje, na naše zlatno doba, nastaviti s demokratskom pluralnom Srbijom tamo gde je stala i bez ikakvih problema otići u takozvanu svetlu budućnosti.

To je bio temelj jednog vrlo nacionalističkog, vrlo antijugoslovenskog tumačenja prošlosti Srbije i potonje Jugoslavije, ali je Latinka Perović od svojih prvih radova posvećenih srpskim socijalistima sistematično, uz stalno objavljivanje istorijskih izvora, počela iz temelja da menja ovakvo viđenje srpske novije istorije i da pre svega kroz analizu ruskih ideja i ruskih uzora pokazuje neke sasvim drukčije korene ideologija koje su dominirale novijom srpskom istorijom. To je bio taj kopernikanski preokret, a bio je upravo u tome što je pokazala i dokazala, i ovom knjigom sasvim sigurno, da Svetozar Marković ne pripada, ili dominantno ne pripada evropskom socijalističkom pokretu i idejama, da je dominantno on uslovljen ruskim narodnjaštvom, i to pre svega Lavrovom, i da je on vrlo čvrsto utemeljio srpsku levu misao, u taj pravac ruskih uticaja, transferirajući te ruske ideje na srpsko, inače na mnogo čemu slično, društveno tlo.

Kao nastavak Svetozara Markovića, na taj način je tumačila i Nikolu Pašića. Osnovni koncepti, dakle, tog narodnjaštva, ruskog, prenetog na srpsko tlo, bili su stvaranje alternative građanskom društvu i liberalnim idejama, udruživanje rada, zajednička svojina, izjednačavanje države i društva i pre svega oslanjanje na tradicionalne slovenske ustanove, opštinu i zadrugu, i to pre svega sa ciljem čuvanja slovenstva od, kako se videlo, neprijateljskog Zapada. I to je prva kopernikanska novina ili kopernikanski preokret, dakle to tumačenje Svetozara Markovića u okviru ruskog narodnjaštva.

Drugi značajan korak je onaj koji se odnosi na Nikolu Pašića, i Latinka Perović svojim višedecenijskim radom na delima Nikole Pašića koje je i objavljivala, mislim da je dokazala, vrlo ubedljivo i vrlo čvrsto, da se Nikola Pašić nikada nije odrekao ovih osnova, da on nikada nije postao evropski političar, kako se predstavljao u većinskom delu srpske istoriografije, da je on ostao veran narodnjačkom razumevanju i partije i države, i to partije kao jedne gotovo vojno i strogo hijerarhizovane, uređene organizacije, i države koju su oni zvali narodna država, ali u našem savremenom rečniku mislim da bi termin partijske države tome savršeno odgovarao. Posebno je zanimljivo ono što nije ušlo u ovu knjigu, a to je bavljenje naprednjacima, bavljenje Piroćancem, Stojanom Protićem, do kojih je ona došla upravo da bi ih pokazala kao kontrapunkt ovim dominantnim idejama, i da bi pokazala da su te ideje, da Srbija treba da ostane mala, modernizovana i razvijena pravna država, srušene jednim talasom radikalizma koji je postao dominantan u srpskoj istoriji od 90-ih godina pa nadalje.

I možda nije loše ovde pomenuti podatke koje Latinka Perović navodi u ovoj knjizi, a to je da je Nikola Pašić 45 godina bio na čelu Narodne radikalne stranke, da je 48 godina bio poslanik u Narodnoj skupštini i 25 puta predsednik vlade. Već ti podaci i godine njegove vladavine pokazuju u kojoj meri je on obojio modernu istoriju Srbije, a kasnije i istoriju Kraljevine Jugoslavije, obeleživši je upravo ovim idejama srpskih replika iz ideja ruskog narodnjaštva. Latinka Perović isto tako ubedljivo dokazuje da je i to takozvano zlatno doba bilo u potpunosti u kontinuitetu sa svim onim vezama sa ruskim idejama i ruskim izvorima, da Srbija nije tada postala moderna parlamentarna demokratska država, da ona nije ostvarila podelu vlasti, da institucije, bez obzira što su u Ustavu postojale, nikada nisu vršile svoju funkciju, da vladavina prava nikada nije ostvarena i da je još jedan od kontinuiteta koji obeležava ovu višedecenijsku istoriju, da je ostala opsesija ostvarenja zavetne misli, oslobođenja Kosova i ono što se zvalo oslobođenja i ujedinjenja srpstva.

Pa samim tim, i Slobodan Milošević i ratovi 90-ih stoje sasvim utemeljeni u onim opsesijama nacionalizma do kojih je došao već i sam Svetozar Marković na neki način ali pre svega, naravno, centralni junak dela Latinke Perović, a to je Nikola Pašić. Latinka Perović se u svom delu bavila i najnovijim periodima, pre svega Zoranom Đinđićem, njegovim delom ali i njegovim krajem, koji nas takođe opominje da se vratimo duboko u 19. vek, i da to ubistvo premijera, jedno u nizu izraza političkih terora, preispitamo kroz taj kontinuitet, i kroz neka od ključnih pitanja koja ona pokreće, kao što mislim da ova knjiga na isti način osvetljava i današnju poziciju Srbije, i današnja preispitivanja, dileme, ako ih uopšte ima, i ponovo neku vrstu slepog puta na kome se ona danas nalazi.

Latinka Perović: Ova knjiga je došla u suštini na inicijativu dvoje mojih kolega. Jedan je pokojni ruski istoričar Andrej Šemjakin, sa kojim sam mnogo sarađivala, i koji je napisao predgovor za ovu knjigu; to je u stvari poslednje što je on za života uradio. On mi je stalno govorio: Mi, ruski istoričari, uradili smo ono što je bilo do nas, to jest pokazali smo svojim istraživanjima šta je odavde išlo prema jednoj zemlji kakva je bila Srbija u 19. veku. Od vas smo dobili recepciju toga što je iz Rusije odlazilo u Srbiju, i smatrao je potrebnim da se to zaokruži. Drugi istoričar je Dubravka Stojanović, koja mi je uvek govorila: Povežite to, da mogu studentima, kad ih uputim na rad, da olakšam gde to mogu da nađu. I ja sam se stvarno držala uputa i jednog i drugog istoričara i eto, ta knjiga je rezultat toga rada.

Pratila sam ono što se događa u Rusiji, i moj zaključak, koji me je do današnjeg dana vodio, da su ruske ideje, na koje smo se mi iz mnogobrojnih istorijskih razloga oslanjali, nisu bile antievropske ideje. To su bile ideje formulisane s obzirom na ono što se događalo u Evropi. Dakle, ruska elita je u jednoj zaostaloj zemlji, zemlji bez političkih sloboda, u zemlji gde je čovek još uvek vlasnik imovine plemića, dakle, pokušavala sam da razumem kakav odjek mogu imati ideje Francuske revolucije u takvoj zemlji, jer je ruska elita bila opsednuta tim idejama, i onda sam, naravno, zaključila ono što govori Bilington, da su Rusi jako pozajmljivali, ali da su i prerađivali pozajmljeno do neprepoznatljivosti uzora koji im je poslužio za preradu.

Na neki način, to su činili i srpski studenti, srpski državni pitomci; njima je Rusija kao velika slovenska država, sa perspektivom nove revolucije u Evropi, izgledala bliža u tom skoku. Milan Subotić je pomenuo Malickog, koji je govorio: To je prepoznavanje najnovijeg u najstarijem. Znači, vi nove ideje o asocijaciji, o udruženju, prepoznajete u opštini, u zadruzi, i to predstavlja osnovu za neki vaš koncept društvenog razvoja. Moram reći, ja sam ogromnu pažnju pridavala izvorima. I reći ću vam nešto, možda ću vas nasmejati: ja sam kao vrlo mlada kod srpskog književnika Aleksandra Vuča pročitala jednu priču, u kojoj on govori o tome kako je, kao gimnazista, kolebao se šta će studirati, šta će on u životu biti, i to je ispričao seljaku koji je njegovoj porodici donosio svako jutro mleko. Seljak ga je slušao i rekao je: Slušaj, Vučo: ništa bez motiku i matematiku.

E, tako sam se ja često osećala pred izborima, koje moraš da prokopaš, da konceptualizuješ, da povežeš. Ja sam rekla: Pa to je onaj Vučov seljak koji to radi motikom, prekopava; a opet, kad dođete na to da ono što ste iskopali složite, vi ste u stvari neka vrsta matematičara, vi ste neka vrsta nove preciznosti da to složite i sebi objasnite. Znate šta, kad je istorijska nauka prava, kad je ona zaista nauka a ne državni servis za politiku, ona je superiorna, jer ona ima u vidu svu tu složenosti, koju mora da razume, da objasni. Nijedan istoričar se ne bavi svim dimenzijama prošlosti, ali svi oni koji se bave jednom od dimenzija, u nekom naučnom dijalogu moraju da se sretnu i da shvate da ima dominantnog modela, ali da dominantni model nije jedini.

I kada je izašla studija o Milanu Piroćancu, a mi smo naprednjake počeli da radimo tek od 2000. godine, onda mi je hrvatski istoričar i teoretičar Stanko Lasić, s kojim sam bila u prepisci, napisao da on posle Piroćanca shvata da Srbija nije samo radikalska, da nije samo karađorđevićevska, da je tu bilo nekakvih alternativa. I onda mi je rekao, i zanimljivo je: ta alternativa, moderna, evropska, prosvetiteljska, ona je nešto što povremeno trpi poraze, ali se ne predaje. Ja verujem duboko u to da se ona ne predaje, i kao Zoran Đinđić mislim da je otrovan pesimizam, da je otrovno misliti, bez obzira na vreme u kome se živi, na to bespuće, na ta lutanja, da su šanse, ne kažem nade, ali šanse, za to da se shvati ta složenost, da se shvate propuštene mogućnosti, mnogo veće danas nego što su bile na prelazu 20. na 21. vek. Hvala vam veliko.

Peščanik.net, 20.04.2022.