Gruba podela na one koji Principa danas smatraju herojem i one koji ga vide kao teroristu, svedoči o političkoj kulturi u kojoj se o određenom istorijskom fenomenu više ne može razgovarati u kontekstu vremena u kom se dogodio. Potreba da se svaka istorijska ličnost glorifikuje ili potvrdi kao istorijski negativac, u slučaju Gavrila Principa na najbolji način pokazuje koliko razmišljanje o prošlosti kod nas uvek ima svrhu političke bahatosti, kaže istoričarka Olga Manojlović Pintar, komentarišući medijske debate uoči stogodišnjice izbijanja Prvog svetskog rata.
Manojlović Pintar podseća da je u načinu definisanja istorijskih ličnosti smešten i način definisanja sadašnjosti. „Ukoliko u današnjem vremenu, u kojem reč terorista nosi tešku konotaciju, događaj iz 1914. nazovete terorizmom jasno da je to više u smislu diskreditacije, nego analize Principove delatnosti. Istovremeno, apsolutno je neodgovorno kada političari taj čin nazivaju junačkim, upravo s obzirom na čitavo nasleđe naših poslednjih deset godina, odnosno problem političkih atentata koji su uslovili našu stvarnost zaključno sa atentatom na Zorana Đinđića. Stvaraju se simetrije koje u istoriji ne postoje, ali koje se koriste u dnevnoj politici“, upozorava istoričarka i dodaje da su ličnost Gavrila Principa i sam atentat daleko kompleksniji od svođenja na priču o junaku ili teroristi.
Na tribini Betona održanoj krajem oktobra, istoričari Olga Manojlović Pintar, Danilo Šarenac i Srđan Milošević razgovarali su o aktuelnim kontroverzama u tumačenju uzroka i posledica Prvog svetskog rata, od atentata na austrougarskog prestolonaslednika i uloge „Crne ruke“ i zvaničnog Beograda u delovanju Mlade Bosne, do stvaranja novih država u Evropi, revolucije 1917. godine u Rusiji i nastanka uslova za uspon fašizma.
Stogodišnjica će se razlikovati od svih dosadašnjih obeležavanja sećanja na Veliki rat najpre zbog činjenice da je danas ono u potpunosti prevedeno u „istoriju“, onako kako je tretiraju konzervativni istoričari, odnosno da više nema živih učesnika tog događaja, istakla je Olga Manojlović Pintar. Poslednji vojnik koji je u uniformi ratovao u Prvom svetskom ratu, Australijanac koji je ratovao na teritoriji Turske i Francuske, preminuo je 2011. godine, što je označilo kraj epohe u kojoj je prisustvo učesnika rata na čitavom nizu komemoracija predstavljalo važan simbol u definisanju identiteta svih društava koja su se tog rata sećala.
„U Srbiji je poslednji Solunac umro 2006. na predizbornom skupu Bogoljuba Karića u Leskovcu, u 105. godini. Ružnom igrom sudbine – kao što se često sa njima dešavalo od 80-ih, usled njihove političke upotrebe, posebno u periodu Slobodana Miloševića – taj poslednji Solunac bio je predsednik tada novoformiranog udruženja koje je okupljalo ratnike Srbije od 1912. do 1999. Obeležavanje stote godišnjice biće drugačije i zbog činjenice da je sada konačno jasno da je nestao bipolarni svet u velikoj meri definisan stvaranjem Sovjetskog saveza, a koji je omogućavao održavanje konsenzusa u razmatranju uzroka i posledica Velikog rata. Nestankom SSSR nestao je čitav niz država socijalizma formiranih posle Drugog svetskog rata i u velikoj meri je izgubljeno oficijelno tumačenje izbijanja Prvog svetskog rata kao posledice novog načina ratovanja imperijalne kapitalističke Evrope, koji je krajem 19. veka započeo u kolonijama u Aziji i Africi i tako se preneo i na evropski kontinent.“
Međutim, bez obzira na promenu epohe i svih okolnosti koje su uslovljavale zvanično sećanje na Prvi svetski rat, ono se i danas definiše kroz simbol muškarca u uniformi, na isti način na koji je utvrđeno tokom dvadesetih i tridesetih godina 20. veka, kada je bio osnovni simbol militarizacije evropskih društava. U javnom prostoru su tako prisutna i gotovo istovetna tumačenja uzroka Prvog svetskog rata: od interpretacija koje se svode na trivijalizovan prikaz „hoda mesečara“ posle nesrećnog događaja u Sarajevu, kao rezultat delovanja interesnih grupa i pojedinaca koji su čitavu Evropu gurnuli u rat, do ukazivanja na nemački militarizam odnosno imperijalne interese velikih evropskih država, što je tumačenje uobličeno u Sovjetskom savezu.
Eksplozija nacionalističkih politika, nemačka ideja o naoružanoj naciji, posledice francusko-pruskog rata iz 1870. godine, pa i Balkanski ratovi, neki su od niza događaja koji su dramatizovali odnose u Evropi i doprineli da tenzije uskoro pronađu okidač za opšti sukob.
Istoričari su komentarisali i noviju studiju Kristofera Klarka u kojoj autor odbacuje uvrežene istoriografske zaključke, a koja je izazvala burne reakcije u Srbiji zbog navodne revizije kojoj je cilj svaljivanje „krivice“ na Beograd. Istoričar Danilo Šarenac ukazao je, međutim, da teza o izbijanju rata usled nesporazuma ignoriše utvrđene činjenice koje govore da su se evropske države decenijama spremale za rat. Na ovaj izazov revizije, umesto nauke, odgovorili su beogradski političari i pripadajući mediji koji Principa sada promovišu kao „srpskog junaka“.
Istoričari su konstatovali i da javnost traži jednostavne odgovore, te da nema strpljenja za složene probleme koje političari dodatno vulgarizuju.
Delovi izlaganja Olge Manojlović Pintar,
tribina Betona: Veliki rat – 100 godina posle,
sreda, 30. oktobar 2013, CZKD
Gotovo da nema obljetnice – desetogodišnjice, dvadesetogodišnjice, pedesetogodišnjice i sada obeležavanja sto godina od izbijanja Prvog svetskog rata – koja nije bila na izuzetno provokativan način obeležena u javnosti gotovo čitave Evrope. Ova stogodišnjica na dva načina se razlikuje od ovih dosadašnjih obeležavanja rata; najpre zbog činjenice da je sada celo sećanje na Prvi svetski rat, cela priča Prvog svetskog rata u potpunosti prevedena u ono što u tradicionalnim i konzervativnim shvatanjima istoričara predstavlja istoriju, odnosno nema više živih učesnika tog događaja.
2011. godine umro je poslednji vojnik koji je u uniformi ratovao u Prvom svetskom ratu, Australijanac koji je ratovao na teritoriji Turske, Francuske, i koji je u tom smislu označio kraj epohe u kojoj je prisustvo učesnika Prvog svetskog rata na čitavom nizu ceremonija i komemoracija predstavljalo veoma važan dekor, veoma važan simbol u definisanju identiteta svih društava koja su se tog rata sećala.
U Srbiji je 2006. godine umro poslednji Solunac, on je umro na predizbornom skupu Bogoljuba Karića u Leskovcu, u 105. godini bio poslednji koji je ružnom igrom sudbine – kao što se često sa njima dešavalo od vremena 80-ih, i njihove političke upotrebe posebno u periodu Slobodana Miloševića – bio je predsednik jednog novoformiranog udruženja koje je okupljalo ratnike Srbije od 1912. do 1999. godine.
Sa te biološke strane možemo da kažemo da je ova godišnjica drugačija od ostalih, ali ona je istovremeno drugačija i zbog činjenice da je sada konačno jasno – iako je to mnogima jasno još od 1989. godine – da je nestalo tog bipolarnog sveta koji je u velikoj meri definisan stvaranjem Sovjetskog saveza 1918, a koji je omogućavao održavanje konsenzusa u pitanju razmatranja uzroka i posledica Prvog svetskog rata. Nestankom SSSR nestao je čitav niz država socijalizma koje su formirane posle Drugog svetskog rata i u velikoj meri je izgubljeno oficijelno tumačenje uzroka Prvog svetskog rata kao posledice imperijalne kapitalističke Evrope, kao posledice njenog načina ratovanja koji je tokom 19. veka započeo borbama za oslobađanje kolonija u Africi i Aziji i koji se na taj najgrublji način preneo i na evropski kontinent 1914. godine.
Iz tih razloga mislim da se ova 2014. razlikuje, ali interesantno je da i bez obzira što su okolnosti promenjene, što je u velikoj meri promenjena i epoha, što se izgubila vizija budućnosti koja je sve vreme bila imanentna društvima socijalizma, u isto vreme je Prvi svetski rat i danas u javnom prostoru jasno definisan pre svega kroz simbol vojnika, kroz simbol muškarca u uniformi, na isti način kao što je on bio percipiran i prepoznavan 20-ih i 30-ih, kada je bio osnovni simbol militarizacije evropskih društava, i u krajnjoj liniji što su gotovo na isti način i danas u javnom prostoru prisutna ta tumačenja uzroka Prvog svetskog rata koja i danas veoma jasno označavaju ideološke okvire onih koji ih zastupaju.
Sa jedne strane tu je prisutna potreba da se početak rata veoma simplifikovano i trivijalizovano prikaže kroz „hod mesečara“ koji je usledio posle tog nesrećnog događaja u Sarajevu, da je to bio rezultat rada nekih interesnih grupa i pojedinaca koji su eto tako čitavu Evropu gurnuli u rat. Za razliku od tog tumačenja, naravno, ono koje je najsnažnije i najjasnije prisutno u evropskoj javnosti svih ovih decenija je ono koje nemački militarizam i tradicije nemačkog militarizma jasno vezuje kao uzročnike ovog sukoba. I ova treća definicija koja je u velikoj meri uobličena u Sovjetskom savezu kroz tumačenja Pokrovskog, je da je upravo logika kapitalizma i imperijalizma bila ta koja je uslovila sukob velikih evropskih država početkom 20. veka
Moj utisak je da su ova tumačenja prisutna u javnosti i danas, i ona na taj način pokazuju koliko je taj ideološki krug još uvek otvoren i koliko se neki sistemi vrednosti i danas preispituju u našim društvima.
***
Evropa je ušla u taj rat posle nekoliko decenija mira, i posle nekoliko decenija onog što se zove belle epoque, i ulazak u rat je upravo zbog toga bio drugačiji nego 1939. jer je izlazak iz tog rata bio stravičan. Taj broj mrtvih, osakaćenih, taj broj porodica koje su ostale bez svojih članova, i činjenica da gotovo da nije postojala porodica koja nije izgubila barem jednog od svojih članova je svakako uticala na promenu vizije rata, tu jednu romantičarsku predstavu, koja je možda mogla da postoji 1914.
Uostalom, od Čerčila pa do danas taj sukob je shvaćen kao jedinstveni rat, kao zapravo novi četrdesetogodišnji rat Evrope ili, kako sad Traverso kaže, evropski građanski rat, nazivajući čitav taj period od 1914. do 1945. upravo na taj način.
***
Mislim da ta gruba podela na one koji Gavrila Principa danas percipiraju kao heroja i one druge koji ga vide kao teroristu, zapravo jasno svedoči o političkoj kulturi koja je formirana u tom odnosu plus i minus, i koj ne može da o određenim istorijskom fenomenima razgovara u kontekstu vremena u kom su se dogodili. Potreba da se svaka istorijska ličnost glorifikuje ili potvrdi kao istorijski negativac u ovom slučaju na najbolji način pokazuje koliko je razmišljanje o prošlosti kod nas uvek u svrhu političke bahatosti.
Jasnim iznošenjem tih termina o Gavrilu Principu kao junaku ili kao teroristi samo se dodatno stvara utisak jedne podeljenosti koja je samo formalna i koja ne može suštinski da ukaže na dubinu nekog problema. Od jezičkog prevrata jasno je da je sve u jeziku, i da je u načinu definisanja određenih istorijskih ličnosti zapravo smešten način definisanja stvarnosti u kojoj živite. Ukoliko u današnjem vremenu u kom je jasno koliko tešku kontaciju nosi reč terorista, taj događaj iz 1914. nazovete terorizmom i njega teroristom, jasno je da je to više u smislu savremenih diskreditacija nego što to na pravi način analizira njegovu delatnost.
U isto vreme, od strane političara je apsolutno neodgovorno nazivati taj čin junačkim, upravo s obzirom na čitavo nasleđe naših poslednjih 10 godina, na čitav problem političkih atentata koji su u velikoj meri uslovili našu stvarnost, zaključno sa atentatom na Zorana Đinđića. Na taj način se stvaraju neke simetrije i paralele koje u istoriji ne postoje ali koje se zarad nekih političkih poena koriste od strane političara.
Mislim da je ličnost Gavrila Principa i njegova uloga, i sam taj atentat u Sarajevu, mnogo kompleksnija od svođenja na priču o junaku ili teroristi, i da on zapravo može da bude dobar povod za razmišljanje na raznim nivoima, pre svega za razmišljanje na koji način je konstituisana srpska ideja i na koji način je stvaran njen odnos kroz preplitanje s idejom jugoslovenstva na ovim prostorima.
***
Povlačenje preko Albanije i kasnije borbe na solunskom frontu ustoličili su simbol vojnika kao ključni element kasnije jugoslovenskog jedinstva, iako kroz predstavu vojnika srpske nacionalne armije. Mislim da su tu neke gotovo biblijske slike koje su stvorene – te, kako se uvek govorilo, golgote preko Albanije, i beline snega koja ima gotovo purifikativno dejstvo, i tog vaskrsa, kako su istoričari kasnije nazivali solunski front – zapravo jasno identifikovale tu vojsku sa nacijom koju su one predstavljale. I kroz taj put vojske je zapravo definisana nacionalna ideologija i ideja nacionalnog zajedništva.
Ono što je iz tog ratnog narativa svakako ispalo je ono što se događalo sa građanima Srbije koji su u Srbiji ostali posle povlačenja vojske, koji su ostali pod austrougarskom okupacijom i bugarskom okupacijom. I oni i stradanja civila koja su bila ogromna, naročito u Mačvi, zapadnoj Srbiji itd, nikada nisu ušli kao važan deo tog novog nacionalnog narativa u javne manifestacije, ceremonije, podizanje spomenika i obeležavanja.
Ta ogromna žrtva našla se potpuno u drugom planu u odnosu na ovu vojničku i ona je, i kada je o njoj govoreno, pre svega predstavljana kroz zverstva sada protivničke armije a ne kroz samo stradanje civila. Interesantno je da na primer postoje samo dve skulpture vajara Đorđa Jovanovića koje pokazuju stradanja civila u Prvom svetskom ratu, za razliku od čitavog niza spomenika koji su podizani vojnicima, ovde a i u čitavoj Evropi.
Ono što je za mene uvek bilo interesantno kada sam se ovim bavila, to je činjenica na koji način je posle Prvog svetskog rata, bilo nekoliko tekstova koji su se bavili upravo tim periodom okupacije i ponašanjem civila pod okupacijom. 1916. godine, na primer, Austrougari su izdali jedan dokument kojim su u Kruševcu zabranili, po cenu vojnog suda i smrtne kazne, dalje dojavljivanje svojih komšija, koje je uzelo tolikog maha u jednom trenutku u toj borbi za hleb i mast, borbi protiv gladi koja je zavladala, da su okupatori na jedan perfidan način ali kroz ovaj dokument ipak pokazali tu jednu drugu stranu koja se nikada nije našla u zvaničnim istorijskim narativima i nekako nikada nije bila dovoljno interesantna za analizu.
Mislim da je posebno interesantan jedan tekst Isidore Sekulić koja je 1922. napisala: „Okupacija je bila ružna, crna noć kroz koju nisu proletale kresnice. A ova rečenica ne znači samilost nad stanovništvom, ona znači žaljenje i nezadovoljstvo nad onim delom naše narodne epopeje kojim se ne možemo dičiti. U okupaciji je bilo dosta i teških žrtava, ali to su bile žrtve od bezdušne i glupe sile i žrtve zbog golorukosti i vezanosti… U okupaciju se ušlo letargično. Iz te letargije narod je probudilo pre svega pitanje namirnica i hrane. U borbi sa mršavom hranom naši su se ljudi pokazali niži od svake sumnje. Generali su vukli zembilje, ugledni ljudi od pera su jeli one kobne ćevapčiće kod junaka iz Like, lagalo se do srama nisko, vrata sobe broj 9 u guvernmanu otvarali su ljudi vrlo često da bi se posle njima otvorila vrata neke austrijske kobasičarnice i oficirske menaže. Jedno je, međutim, jasno: za prohujale tri godine robovanja, samo smo materijalno nadvladali iskušenja invazije, duhovno ne. I današnje stanje našeg opšteg života posledica je naše neduhovnosti za vreme austrijske vlade u zemlji.“
Ovaj citat možda na najbolji način pokazuje zbog čega su ovo bile stvari koje su vrlo brzo potisnute iz javnog prostora i zbog čega su kao nedovoljno vredne pažnje potisnute u stranu. Nekoliko je još primera koji govore o tom periodu okupacije 1915-18. i upravo te priče koje su nekako pale sa stola, koje su izostavljene iz zvaničnih interpretacija, možda više govore o razlozima zbog kojih su potisnute, i šta se zapravo time krilo.
***
Sa povlačenjem Turske sa Balkanskog poluostrva, jasno je da su mnoge od ovih balkanskih vlada i društava ovih država, u velikoj meri bili eksponenti te politike izbacivanja Turske kao Drugog sa teritorije Evrope, i da je u velikoj meri i to definisanje budućih saveza bilo određeno negativnim odnosom prema drugačijoj civilizaciji Istoka koja je morala biti izdvojena sa evropskog kontinenta. Međutim, za razliku od ovih oficijelnih diskursa koji su težili formiranju nove, veće srpske države na teritorijama osvojenim od strane Otomanske imperije, i koje su u prvom redu polazile od Garašaninovog Načertanija, formiranja velike Srbije – veoma brzo, početkom 20. veka formiraju se ideje jasne unije južnoslovenskih naroda i formiranja jugoslovenske države na teritoriji zapadnog Balkana.
Sama ideja jugoslovenstva je prolazila istorijski različite faze i ona je od jedne primordijalne, kako to navodi profesor Aleksandar Ignjatović, ideje o formiranju i gotovo organskom postojanju jugoslovenskog identiteta u prošlosti preko ideje novouspostavljenog jugoslovenskog identiteta, zapravo u velikoj meri identifikovana u tim godinama sa integralnim jugoslovenstvom koje je brisalo razlike među južnoslovenskim nacijama.
Za razliku od toga, formirana je i ideja balkanske federacije kao vrlo važnog političkog entiteta na prostoru Balkana, koja bi zapravo objedinila sve nacije i države formirane sa povlačenjem Turske i predstavljala jednu vrstu i socijalnog i klasnog nivelisanja i uspostavljanja ne samo jedne nacionalne države, već pre svega jedne federacije koja bi i te klasne identitete na neki način pomirila.
Od ove ideje se veoma brzo odustalo, jer ona nije imala političke podrške i već na samom početku rata 1914. svi naravno znaju da je najsnažnije formulisana upravo ova ideja formiranja jugoslovenske države, i to je taj politički program sa kojim i Pašićeva vlada izlazi u Nišu u decembru 1914, sa formiranjem te ideje jugoslovenske države. To je ideja koja je bila veoma prisutna upravo u ovim krugovima kojima je pripadala i Mlada Bosna, u klubovima mladih ljudi koji su je sprovodili i pre Principovog atentata, od Jukićevog atentata na Cuvaja, itd, i koja je težila formiranju jednog novog jugoslovenskog, kroz upravo jezičku i kulturnu identifikaciju jugoslovenskog prostora.
***
Koliko su suprotstavljene, koliko su isprepletane, koliko se međusobno grade ta svest o ujedinjenju srpskog naroda i svest o formiranju jugoslovenske zajednice je verovatno jedno od najsloženijih pitanja o kojima je moguće govoriti, i upravo je način na koji su kasnije obeležavane tradicije rata pokazao koliko se teško politika elita sa tim problemom hvatala u koštac. U načinu na koji su pali u ratu obeležavani u čitavoj Jugoslaviji vidi se koliko je to bio vruć krompir, jer za razliku od ovih područja kraljevine nekadašnje Srbije gde je gotovo svaki grad, svako mesto dobilo spomenik palog srpskog vojnika, centralni simbol te jugoslovenske ideologije u ovim delovima države koji su pripadali austrougarskoj monarhiji postala je dinastija Karađorđevića i kraljevi Petar i Aleksandar, i upravo je taj odnos prema srpskoj dinastiji ključno definisao neke buduće političke tenzije koje su na kraju dovele do tako lakog raspada u aprilskom ratu 1941. te države.
U formalnom i simboličnom smislu taj raspad je u prvom redu vezivan za ulogu srpske vojske u tom ratu i u krajnjoj liniji to je definisalo i unutrašnju politiku kraljevine koja definitivno sve vreme svog postojanja nije uspela da reši nacionalno pitanje, koja je počivala na negaciji nacija koje su postojale u tom periodu, pogotovo ovih sa teritorija koje su nekad bile u sastavu turske imperije – postojanje makedonske nacije, postojanje crnogorske nacije – sve su to bile premise na kojima je kraljevina Jugoslavija definisala to novo zajedništvo, isključivo se fokusirajući na ove priznate narode, Srbe, Hrvate i Slovence.
U takvoj situaciji ne čudi što je obeležavanje Prvog svetskog rata, pre svega i 1924. i 1928. i kasnije tokom 30-ih godina, iako je jedan od glavnih inicijatora i realizatora mnogih od tih ceremonija bio upravo kralj Aleksandar, koji je pre svega predstavljan kao jugoslovenski kralj – u načinu na koji je na primer podignut i spomenik neznanom junaku, bilo je jasno da je upravo ta pobeda srpske vojske imala centralnu poziciju za definisanje tradicija Prvog svetskog rata. Iako kada sada posmatrate u ovim krajevima, kao što je na primer Slovenija, bilo je dozvoljeno podizanje spomenika vojnicima koji su poginuli noseći uniforme austrougarske vojske i boreći se na strani Austrougarske, ali su ti spomenici uvek podizani na grobljanskim površinama, daleko od javnih prostora i zapravo ostavljani na neki način u toj privatoj sferi, članovima porodica da ih žale.
Iz toga se jasno vidi i taj nesklad u rešavanju tih nagomilanih tenzija tokom godina, i pre svega nesklad u rešavanju nacionalnih pitanja, koji je ključno uticao na brz debakl jugoslovenske vojske onog trenutka kada je ona napadnuta od strane Hitlerove vojske. Mislim da je i posle Drugog svetskog rata ta predstava srpskog vojnika u toku sukoba 1914-18. predstavljala jedan od osnovnih identiteta konstituisanja srpskog nacionalnog identiteta u socijalističkoj Jugoslaviji, i da je kroz čitav niz javnih ceremonija, umetničkih dela, upravo to bilo ono što je stvaralo srpski identitet u opozitu jugoslovenstvu. I na neki način tradicije Drugog svetskog rata koje su se našle u fokusu javnog polja, u velikoj meri su upravo potiskivale sliku srpskog vojnika iz Prvog svetskog rata.
Pripremila Milica Jovanović
Peščanik.net, 10.11.2013.
Srodni linkovi:
Die Zeit – Žudnja za svetskom moći
Svetlana Slapšak – Opasna godišnjica
