Ko su (bili) Jugosloveni?

Ovaj tekst nema za nameru da da potpun odgovor na pitanje ko su (bili) Jugosloveni. Takav odgovor moguće je dati tek nakon iscrpnih i sveobuhvatnih istraživanja istoričara, sociologa, demografa i antropologa. Analiza zvaničnih popisa FNRJ/SFRJ, pre svega onog iz 1981. godine, kada se statistički značajan broj stanovnika Jugoslavije, najveći ikada zabeležen, izjasnio Jugoslovenima po nacionalnoj pripadnosti, predstavlja svojevrsni pledoaje za ozbiljno i temeljno naučno ispitivanje fenomena jugoslovenstva, i to kao nacionalnog opredeljenja stanovništva, a ne ideje ili državnog projekta. Cilj nam je da na osnovu popisnih podataka proverimo u kolikoj su meri dosadašnja shvatanja, odnosno slobodna tumačenja ovakve vrste opredeljenja stereotipi, a koliko istinite tvrdnje. Takođe nastojimo da kroz poređenje više parametara utvrdimo šta su jedinstvena obeležja stanovnika SFRJ koji su se izjašnjavali kao Jugosloveni.

Jugoslovenstvo nije klasična etnička kategorija, te je stoga moguće načelno ustvrditi da su najrazličitiji motivi navodili ljude da se izjašnjavaju kao Jugosloveni po nacionalnoj pripadnosti. Zbog toga je delom tačna tvrdnja da je bilo onoliko jugoslovenskih identiteta koliko i Jugoslovena. Pa opet, koncept državnog spram etničkog nacionalnog identiteta nije proizvod XX veka. U evropskoj praksi ističu se dva osnovna modela – francuski, u kome je dominatno opredeljenje vezano za državu (svaki građanin Francuske je Francuz) i nemački, u kome je ono vezano za narod (Nemačka je država Nemaca). Naravno, danas su stvari značajno kompleksnije, ali je važno znati da je prvi model potekao iz ključnih principa Francuske revolucije, a drugi iz nacional-romantizma XIX veka. Južnoslovenski narodi su, sa te strane, delili iskustvo Nemačke i svojom emancipacijom iz okvira velikih carstava (Osmanskog i Habzburškog) otežali kasnije pokušaje stvaranja jedinstvene jugoslovenske nacije.

Nema sumnje da je, i pored najrazličitijih motiva za takvo opredeljivanje, blizu 1.300.000 Jugoslovena iz 1981. svoj nacionalni identitet vezalo za SFRJ kao primarni politički i kulturni okvir. To nije bilo ni etničko, ni antietničko opredeljenje, već osećanje prvenstvene pripadnosti ne republikama kao nacionalnim (para)državama, već federaciji kao državnoj zajednici najvišeg ranga. Značajno je primetiti da su Jugosloveni po nacionalnosti svojim opredeljivanjem u praksi zanemarili konfederalizaciju SFRJ koja se odvijala 70-ih godina XX veka. Možda je ta konfederalizacija i doprinela astronomskom rastu jugoslovenstva između popisa 1971. i 1981. U odnosu na period pre ustavnih reformi, a posebno u odnosu na razdoblje Kraljevine Jugoslavije, državna podrška bilo kakvom „integralnom“ jugoslovenstvu potpuno je utihnula nakon 1974. Nastupilo je razdoblje veće samostalnosti republika i pokrajina, a partijska rukovodstva sprovodila su zacrtanu politiku konfederalizacije. U takvim okolnostima, jasno je da je porast jugoslovenskog opredeljivanja na popisu bio potpuno spontan. Radilo se o fenomenu sasvim suprotnom u odnosu na razvoj političke situacije.

Šta se to probudilo u ljudima tokom jedne decenije? Odgovor na ovo pitanje ne može dati puka analiza brojki iz popisa. Moguće je da je neke ljude u jugoslovenstvo vodio strah i potreba za sigurnošću, neke vezanost za partiju i njene ekspoziture u društvu, neke vera u zajedništvo, neke funcionalni suživot kao vrhunski izraz principa „bratstva i jedinstva“, neke etnički mešovita struktura sopstvene porodice. Nema sumnje da su u tom periodu stasavale i prve generacije ljudi koji su ceo svoj život proveli u FNRJ/SFRJ. Ti ljudi su odrasli na mitologiji otpora fašizmu i na pričama o zajedničkoj borbi svih naših naroda protiv okupatora i njihovih saradnika koji su nastojali da te narode zavade. Oni su učili da etnicitet i vera nisu primarni elementi i da se ljudi dele po klasama, a ne rasama. Jednom rečju – bili su zadojeni proleterskim internacionalizmom. Taj pojam je, nažalost, takođe serviran kao ideološka propoved i čim se sadržaj propovedi izmenio – stvoren je prostor za retradicionalizaciju koja je, neizbežno, vodila u nacionalizam. Krhkost uverenja većinskog stanovništva i zavodljivost nacional-romantičarske tradicije urušili su, konačno, i Jugoslaviju kao državu i jugoslovensku ideju. Kao svojevrstan apsurd stoji činjenica da su taj raspad inicirali upravo partijski elementi stvoreni negativnom selekcijom – „donji ešaloni“ nezadovoljnika, podstaknuti željom za vlašću.

***

Komunistička Jugoslavija isprva je definisana kao zajednica južnoslovenskih naroda u kojoj nijedan od njih neće biti ugrožen niti majorizovan. Federalizacija je bila izraz otpora hegemonizmu iz doba Kraljevine. Partija se odupirala oktroisanom i silom nametanom „integralnom“ jugoslovenstvu, pa nije stimulisala takvo nacionalno opredeljivanje. Jugosloveni po nacionalnosti postali su stavka u popisu 1953, ali je osnovna zamisao države tada bila da omogući muslimanskom stanovništvu u Bosni da se emancipuje iz okvira srpstva ili hrvatstva. Tzv. „neopredeljeni Jugosloveni“ iz 1953. i „Jugosloveni“ iz 1961. uglavnom su bili Muslimani. Do sledećeg popisa, Muslimani su dobili nedvosmislen status naroda u SFRJ, te je u popisu 1971. broj Jugoslovena sveden na minimum. Tome su doprinela i „događanja naroda“ u više delova države, posebno u Hrvatskoj, kao i konfederalizujuće ustavne reforme. Upravo kada je svaki vid državne podrške jugoslovenstvu kao nacionalnom opredeljenju okončan, desio se već pomenuti rast broja stanovnika koji su se upravo izjašnjavali Jugoslovenima. Dok ih je 1971. bilo 273.077 (1,3%), dotle ih je 1981. 1.291.460 (5,8%). Iako ovako vrtoglav porast nije naučno objašnjavan, najčešći odgovori na pitanje ko su ti Jugosloveni bili su – deca iz mešovitih brakova i njihovi roditelji, pripadnici partijskih i vojnih struktura, Srbi van matice prevarom uterani u takav identitet, a ponekad i Muslimani (prevareni na isti način). Neki od ovih stereotipa su manje, a neki više osnovani. Većinom su rezultat laičkih (pr)ocena i paušalnih analiza statističkih podataka. Kako bi se stereotipi proverili treba pogledati kakav prostor za interpretaciju daju podaci o nacionalnoj pripadnosti stanovništva po naseljima iz 1981. godine.

SFRJ je 1981. bila država sa 22.424.687 stanovnika, od čega 1.291.460 Jugoslovena (5,76%). Na prvi mah, jasno je da se radi o nevelikom delu populacije. Međutim, kada se razmotre još neki parametri, može se uočiti da je, u boljim političkim okolnostima, to mogao biti samo početak stabilnog trenda rasta. Politika je na kraju presudila, ali nije na odmet utvrditi i one okolnosti koje su išle na ruku jugoslovenstvu.

Različiti delovi Jugoslavije bili su na različitim nivoima razvoja – i kada je reč o naseljenosti i obrazovanju i kada je reč o privredi i infrastrukturi. Obrazovna slika bila je poražavajuća – 45% stanovništva zemlje imalo je ispod osam razreda osnovne škole. Zahvaljujući ideološkim shvatanjima vladajuće elite, odnos gradskog i seoskog stanovništva postajao je nešto povoljniji. Međutim, i tu se radilo o neravnomernom razvoju (videti tabelu 1). Na selu je živelo 54%, a u gradovima 46% stanovnika SFRJ. Iako je sasvim jasno da su mnoga sela u razvijenijim delovima države imala bolju infrastrukturu od brojnih gradova u nerazvijenijim oblastima, uzećemo ovu statističku podelu kao relevantnu. Bosna i Kosovo bile su jedine administrativne jedinice u kojima je seosko stanovništvo izrazito dominiralo.

Ono što je značajno utvrditi na samom početku jeste činjenica da su Jugosloveni po nacionalnosti iz 1981. godine bili, pre svega, gradsko stanovništvo. Dok je odnos u državi bio 54:46 u korist sela, dotle je odnos unutar jugoslovenske nacionalne zajednice bio 76:24, ali u korist grada. Tri četvrtine Jugoslovena živelo je, dakle, u gradovima. U pojedinim republikama i pokrajinama je taj odnos bio donekle različit, ali je, u svim slučajevima, procenat urbanih Jugoslovena bio najmanje 70% (videti tabelu 2).

Nekoliko faktora može objasniti zbog čega su Jugosloveni stanovnici gradova. Iako nam nisu bile dostupne kombinovane tabele parametara (nacionalnost + obrazovanje, nacionalnost + delatnost), može se pretpostaviti da je gradsko stanovništvo bilo obrazovanije (ne nužno i visoko obrazovano), da se više vezalo za socijalistički društveni poredak i vladajuću ideologiju, da je lakše usvajalo tekovine modernog života i da je polagalo nade u državu koja mu je omogućila boravak i rad u većoj i bogatijoj sredini. Gradovi su bili središta partije, vojske, obrazovanja, društvenog života, privrede. U ideologiji partije oni su bili lice napretka čitave države. Neprekidno su narastali, a njihovo sve mešovitije stanovništvo se vremenom emancipovalo od tradicionalnih vrednosti i običaja (što se, da naglasimo, ne odnosi na moral). Umesto pripadnika svoje mikrozajednice ili etnički definisanog naroda – oni su polako postajali građani. Ta transformacija se vezivala za Jugoslaviju kao državu i stoga se deo tih građana osećao Jugoslovenima. Nije se dakle radilo o političkom stavu ili svesti, već o spontano nastalom primarnom identitetu. Ti ljudi su se sećali svojih etničkih korena, ali oni su postali sekundarna, manje relevantna kategorija. Upravo takvom detradicionalizacijom gradile su se osnove za državno nacionalno osećanje.

***

Jugosloveni nisu u podjednakom broju živeli u svim delovima SFRJ. Iz tog podatka se dolazi do još jedne nedvosmislene činjenice – oni su u ogromnom broju bili raspoređeni na prostoru kojim dominira (iako nije jedini prisutan) srpskohrvatski jezik – u Srbiji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. Narodi koji su se u jugoslovenskoj državi nacionalno emancipovali, a nisu govorili srpskohrvatskim (Slovenci i Makedonci), nisu bili skloni jugoslovenskom opredeljivanju na popisima (videti tabelu 3). To ne znači da su oni bili protivnici Jugoslavije. Naprotiv, ona je za njih bila prihvatljiv, pa i povoljan okvir upravo za pomenutu emancipaciju i očuvanje identiteta koji im je u ranijim periodima bio osporavan. Albanskom stanovništvu jugoslovenstvo je, u svakom smislu, pa i kao nacionalna pripadnost, bilo sasvim strano. Jugoslaviju su Albanci doživljavali kao nastavak srpske okupacije iz 1912. Iako su u socijalističkoj državi učinjeni brojni pokušaji da se oni integrišu u politički život zajednice, ti napori nisu urodili naročitim plodom. Jezička, verska i nacionalna podvojenost između srpskog i albanskog, odnosno makedonskog i albanskog stanovništva takođe nije išla u prilog jugoslovenskom opredeljivanju na Kosovu i u Makedoniji.

Kada se uzmu u obzir apsolutni brojevi, najviše Jugoslovena živelo je u Srbiji sa obe pokrajine (35,4%), zatim u Hrvatskoj (31,4%) i u Bosni i Hercegovini (26,9%). U odnosu na udeo u ukupnom broju stanovnika u SFRJ, veći procenat Jugoslovena imale su Hrvatska (20,5% stanovništva SFRJ, a 31,4% Jugoslovena u SFRJ), Bosna i Hercegovina (18,4% stanovništva SFRJ, a 26,9% Jugoslovena u SFRJ) i Vojvodina (9,1% stanovništva SFRJ, a 13,3% Jugoslovena u SFRJ). Kada se posebno izdvoji iz uže Srbije, i teritorija grada Beograda imala je veći udeo Jugoslovena (6,6% stanovništva SFRJ, a 13% Jugoslovena u SFRJ). U Crnoj Gori, odnos je ravnomeran (2,61% stanovništva SFRJ, 2,57% Jugoslovena u SFRJ). U užoj Srbiji nešto je veći procenat ukupnog stanovništva nego Jugoslovena (25,4% : 21,8%), a kada se odbije grad Beograd ta razlika je veća (18,8% : 8,8%). Ostale administrativne jedinice generalno imaju zanemarljiv broj Jugoslovena, a to se dodatno vidi iz odnosa koji je prikazan i za ranije pomenute republike i pokrajine – u slučaju Slovenije (8,4% : 2,6%), Makedonije (8,5% : 1,2%) i Kosova (7,1% : 0,2%).

Kako bi se dobila jasnija slika, potrebno je i republike sa velikim brojem Jugoslovena raščlaniti na regije. Kao što se već moglo uočiti iz tabela 1 i 3, kao i iz prethodnog pasusa, najveći broj Jugoslovena u Srbiji živeo je u Vojvodini i gradu Beogradu. Kada je reč o Crnoj Gori, podaci su veoma zanimljivi. Naime, skoro dve trećine Jugoslovena po nacionalnosti na teritoriji te republike naseljavalo je priobalne opštine, a blizu 50% samo tri bokokotorske opštine – Herceg Novi, Kotor i Tivat (videti tabelu 4).

U Bosni i Hercegovini teže je utvrditi regionalnu rasprostranjenost Jugoslovena, ali se načelno može reći da ih praktično nema u čisto hrvatskom delu Hercegovine, te da ih je manje u podrinjskom regionu, većinski srpskom delu Hercegovine i Bosanske krajine (Glamoč, Grahovo, Drvar, Bosanski Petrovac) i većinski muslimanskoj Cazinskoj krajini. Najviše Jugoslovena živi u velikim gradovima, u izrazito mešovitim područjima sa velikim naseljima i u širem regionu Posavine. Kada je reč o Hrvatskoj, u poređenju sa ukupnim brojem stanovnika, najmanje Jugoslovena živi u Zagorju, Međimurju i okolini Zagreba. Nešto manje ih je u Lici i Dalmaciji, nešto više u Istri, regionu Banije, Korduna i Pokuplja, te u Gorskom Kotaru, dok ih je znatno više u Slavoniji sa (hrvatskim) Sremom i Baranjom (videti tabelu 5).

Pre nego što iz izloženog izvedemo određene zaključke, treba steći utisak o jugoslovenstvu na još nižem nivou, na nivou pojedinih naselja. Budući da smo rekli da je broj Jugoslovena koji su živeli na selu, sem u pojedinim (uglavnom većim) seoskim naseljima, bio srazmerno mali, koncentrisaćemo se na gradove, pre svega one veće, sa preko 30.000 stanovnika (videti tabelu 6). Napominjemo da se radi onaseljima, a ne o istoimenim opštinama.

Osnovni zaključak koji se može izvesti iz prethodne tabele je da se trendovi na republičkom/pokrajinskom nivou za Sloveniju, Makedoniju i Kosovo ne menjaju bitno ni na nivou većih gradskih naselja. Slično je i kada se radi o drugim republikama i njihovim regionima. Procenat Jugoslovena u gradovima blizak je, odnosno srazmeran, njihovom procentu u regionima u kojima se ti gradovi nalaze. Tako Beograd (sa 14,1%) i vojvođanski gradovi imaju, u proseku, više od 10% Jugoslovena, dok se njihov broj u užoj Srbiji kreće oko 5%. U Bosni taj procenat u većim gradovima ne pada ispod 20%, a na nivou svih gradova u BiH je 18,6% (u Hrvatskoj 12,6%, u Vojvodini 11,2%, u užoj Srbiji sa Beogradom 8,8%, a u Crnoj Gori 7,9%). U Crnoj Gori dva najveća grada – Titograd (Podgorica) i Nikšić – imaju, međutim, ispod 5% Jugoslovena. U Hrvatskoj – u glavnom gradu Zagrebu ima ih svega 8,8%, dok njihov procenat u Slavoniji ne pada ispod 20%, u Gorskom Kotaru i Istri se kreće između 15 i 22%, a u Dalmaciji je u proseku oko 11-12%. Kada je reč o selima, koja ne možemo tabelarno prikazati, samo u Vojvodini (5,3% ukupnog seoskog stanovništva), Hrvatskoj (4,8%), Crnoj Gori (3,4%) i BiH (3,2%) postoji nešto veći udeo Jugoslovena. Na Kosovu je taj procenat 0,1%, u Makedoniji 0,4%, Sloveniji 0,6% i užoj Srbiji 1,4%. Kada je reč o Vojvodini, Hrvatskoj i BiH jasno je da je veći procenat Jugoslovena na selu u tesnoj vezi sa veličinom naselja i njihovom etničkom mešovitošću. Veća naselja koja nisu etnički čista, čak i kada su seoska, imala su i veći broj Jugoslovena – a takva su upravo naselja u Slavoniji, Vojvodini i bosanskoj Posavini. Mala naselja seoskog tipa, čast izuzecima, po pravilu nisu imala mnogo jugoslovenski opredeljenog stanovništva – za tako nešto nisu stvoreni ni kritična masa, ni kulturološke pretpostavke.

Život u etnički i kulturno mešovitoj, a pritom dovoljno velikoj sredini, skopčan sa ideološkom klimom u kojoj je religija bila manje bitan folklorni element, a bratstvo i jedinstvo u borbi za pravednije društvo imperativ, bio je najplodnije tlo za jugoslovenstvo kao nacionalno opredeljenje. O tome svedoči i činjenica da su i mnoga naselja srednje veličine imala visok procenat Jugoslovena, a neka od njih i njihovu relativnu većinu (Herceg Novi, Bosanski Šamac, Meljine, Donji Stoliv itd. Videti tabelu 7). I ona su regionalno distribuirana po istom ključu o kome je već bilo reči.

***

Zapažanja na mikroplanu mogu dodatno pojasniti ovakvu distribuciju Jugoslovena. Već je bilo reči o tome da su različit jezik i kulturni obrasci, kao i nacionalna emancipacija umanjivale potencijal za jugoslovensko izjašnjavanje Slovenaca, Makedonaca i Albanaca. Život na etnički čistom prostoru u kome se razlike među ljudima ne mogu ni uočiti, pa otuda ni prevazići, rezultovao je slabim procentom Jugoslovena i u određenim oblastima republika koje su naseljavali pretežno oni koji govore srpskohrvatskim jezikom. Na svim prostorima na kojima je živeo isključivo jedan narod (srpski, hrvatski, muslimanski, crnogorski) – broj Jugoslovena po nacionalnosti bio je gotovo minimalan. Stereotip da su se Jugoslovenima najviše izjašnjavali Srbi je u najvećoj meri netačan. Dobar primer su upravo „najprozivaniji“ Srbi u Hrvatskoj. Dok su se u Slavoniji i Srbi i Hrvati, ali i drugi narodi često izjašnjavali kao Jugosloveni, to nije bio čest slučaj ni sa Srbima, ni sa Hrvatima u npr. Kordunu ili Lici, u etnički čistim sredinama. Istina, kao što je nesporno da se u sredinama u kojima je do tada živeo podjednak broj Srba i Hrvata, 1981. javlja deoba na tri podjednake grupe (Srbi, Hrvati i Jugosloveni), tako je primetno i da se u naseljima u kojima odnos nije bio pola-pola, već 75:25% u korist jednog od naroda (češće hrvatskog), broj Jugoslovena dramatično uvećao u odnosu na 1971, prevazilazeći brojnost manjeg naroda (češće srpskog). S te strane, mogao bi postojati prostor za tzv. negativnu motivaciju – da su manjinske zajednice u Hrvatskoj, u strahu od posledica decentralizacije, zaštitu tražile kroz vezivanje svog osnovnog identiteta za čitavu državu, za federaciju. Imajući u vidu partizansku tradiciju srpskog stanovništva u Slavoniji, za tako nešto postojale su i istorijske i ideološke osnove. U Bosni i Hercegovini, udeo Jugoslovena u etnički čistim srpskim opštinama nešto je veći nego u etnički čistim muslimanskim, a posebno hrvatskim, ali je i taj udeo zanemarljiv. Jugoslovena ima najviše tamo gde su izmešana sva tri vodeća naroda te republike – u velikim gradovima, delovima Bosanske krajine i u Posavini. Što je više mešovitog urbanog stanovništva, to je bilo i više Jugoslovena. Radilo se, dakle, o svesti o razlikama koje su prevazilažene jer su označene kao nebitne, posebno zato što nije bilo nikakve jezičke barijere – svi ljudi u BiH govorili su, kao i u Hrvatskoj, potpuno istim jezikom.

Uža Srbija bez Beograda, bila je praktično etnički čista i kao takva nije pokazivala entuzijazam prema jugoslovenskom opredeljenju. Na prostoru Sandžaka/Raške nije se ponovilo iskustvo BiH – iako su se zajednice u nekoj meri mešale, stepen etničke i verske podvojenosti bio je velik i ljudi su ostali zatvoreni prema jugoslovenstvu. U užoj Srbiji jedino su Bugari bili skloni takvom opredeljivanju, koje su videli kao najblaži mogući vid asimilacije. Vlasi su se, pak, tada izjašnjavali kao Srbi. Crna Gora koja se i nacionalno konstituisala u socijalističkoj revoluciji, nije imala velik broj Jugoslovena (osim u primorskom pojasu gde su se mnogi izjašnjavali i kao Srbi, Hrvati itd.), jer je i sama bila relativno etnički homogena, a tamo gde je mešanja bilo situacija je više ličila na srpski deo Sandžaka/Raške, a ne na BiH.

***

Da li je Jugoslovene ujedinjavao i ateizam? U nedostatku uporednih popisnih tablica, teško je reći. Broj deklarisanih ateista bio je otprilike srazmeran broju Jugoslovena, a ponegde i veći. Nema sumnje da su Jugosloveni bili nacionalna zajednica sa najviše ateista, ali nije isključeno ni da su pojedini među njima bili religiozni, kao ni da su pojedini pripadnici etnički definisanih naroda bili nereligiozni.

Opasna je teza da su svi deklarisani Jugosloveni bili jugoslovenski nacionalisti – takvih među njima bilo je jako malo. Jednako je opasno govoriti da su samo Jugosloveni po nacionalnosti bili zadovoljni Jugoslavijom i da su jedino oni bili opredeljeni za zajedničku državu – mnogo više stanovnika SFRJ bilo je lojalno i opredeljeno za njen opstanak. Tome u prilog je 1981. išla i nedavna Titova smrt i želja naroda, koji je decenijama živeo u okvirima ideologije titoizma, da sledi put svog preminulog vođe i čuva njegove tekovine. Da li se radilo o privremenom entuzijazmu, što je verovatnije, ili o strahu od neizvesne budućnosti – nije nešto o čemu možemo pouzdano govoriti.

***

Kada se sve što je navedeno uzme u obzir, nameću se sledeći, relativno pouzdani zaključci na osnovu popisa iz 1981.

1) Jugosloveni su pretežno urbano stanovništvo

2) Jugoslovena ima više u naseljima sa većim brojem stanovnika

3) Jugosloveni pretežno govore srpskohrvatskim jezikom, iako je među njima i određeni broj onih koji su poreklom Mađari, Česi, Bugari itd. Oni, stoga, žive najpre u sredinama koje su, po govoru, dominantno srpskohrvatske – u Srbiji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori.

4) Jugosloveni su u najvećem procentu koncentrisani u gradu Beogradu, Vojvodini, Slavoniji sa Baranjom, etnički mešovitim delovima Bosanske krajine, Bosanskoj Posavini i Boki Kotorskoj.

5) Najveći procenat Jugoslovena živi u etnički mešovitim sredinama – što je više različitih etničkih zajednica, to je više i Jugoslovena.

6) Jugosloveni su zajednica čija su osnovna obeležja identiteta država i jezik, a ne vera, tradicija i etno-kultura.

7) Jugosloveni su, ponekad, i pripadnici manjinskih etničkih zajednica koji su odlučili da se „asimiluju“ sa državom, a ne sa republikom ili pokrajinom u kojoj žive.

Osnovano je verovati i da su određeni stereotipi tačni, mada ih nije moguće pouzdano proveriti:

1) da je među Jugoslovenima bio velik broj supružnika i dece iz mešovitih brakova

2) da su neki od Jugoslovena motivaciju za svoje opredeljenje našli u pripadnosti partiji ili kroz angažman u JNA (potonje je, možda, imalo izvesnu ulogu u jugoslovenskom opredeljivanju Herceg Novog i drugih naselja iste opštine)

3) da su Jugosloveni uglavnom bili „dobitnici“ u socijalističkom društvu tj. oni koji su smatrali da ih je Jugoslavija iz nerazvijenog sela dovela u razvijeniji grad, dala im zaposlenje i omogućila im život u miru i slobodi.

4) da su, shodno životu u gradu, Jugosloveni pretežno radili u onim sektorima privrede koji su bili vezani za urbane sredine (industrija, trgovina i usluge, državna služba). Stoga u njihovim redovima nije bilo puno stanovništva sa obrazovanjem ispod nivoa srednje škole.

***

Političke i ekonomske prilike u SFRJ od sredine ’80-ih godina XX veka postepeno su dovodile u pitanje Jugoslaviju kao državu, a samim tim i opredeljenje njenih stanovnika za jugoslovenstvo kao državno zasnovanu nacionalnost. Tome je posebno doprinosila i loša obrazovna struktura društva, kao i ideološka fleksibilnost koja se održala kao konstanta u opštoj populaciji. Projekat razaranja Jugoslavije, koji se morao odraziti i na stavove i sentimente stanovništva, izgrađen je upravo na pervertovanju jugoslovenske ideje od strane režima Slobodana Miloševića. Milošević je aktuelne društvene i političke probleme upregao u svrhu ostvarivanja sopstvene hegemonije nad čitavom Jugoslavijom. Kako bi ojačao svoju startnu poziciju u matičnoj Srbiji udružio se sa nacionalističkom inteligencijom i crkvom i na taj način „pustio duha iz boce“. Nizom isceniranih „događanja naroda“, u suštini „partijskih udara“, smenio je rukovodstva srpskih pokrajina Vojvodine i Kosova, kao i republike Crne Gore. Donošenjem novog Ustava Srbije i zvanično je prekršio federalni Ustav iz 1974. Teško je pomisliti da je posle ovoga mogao očekivati da će ostvariti vlast u većem delu Jugoslavije, ali je izvesno da je to pokušao, srljajući u rat.

Druge republike nisu mirno posmatrale Miloševićeve poteze. Zloupotreba kosovskog pitanja kroz njegovo stavljanje u kontekst „borbe za Jugoslaviju“ izazivala je sve veći otpor. Povezivanje srpskog problema sa čitavom državom zastrašivalo je ostale jugoslovenske narode i navodilo ih na pomisao da se vraćaju vremena srpskog hegemonizma. Iako je Miloševićeva vizija bila ne srpski, već njegov lični hegemonizam, način na koji ju je ostvarivao nosio je dubok pečat upravo srpskog nacionalizma. Srpski nacionalizam, u apsurdnoj simbiozi sa „jugoslovenstvom“, prvo je pobudio slovenački otpor, a zatim rasplamsao hrvatski nacionalizam, postavljajući ih na duboko antijugoslovenske pozicije. Shvativši da ne može da računa na Sloveniju i veći deo Hrvatske, Milošević je u svoj državni projekat želeo da uvuče i BiH, odnosno njen veći deo, kao i većinski srpske sredine u Hrvatskoj. Na toj liniji se kasnije rodila i ideja o podeli Bosne, na štetu muslimanskog naroda. Iako su ideolozi nacionalizma uvek bili predstavnici intelektualne elite i verskih organizacija, nosioci čitavog programa bili su ipak političari, i to bivši i aktuelni članovi SKJ (Milošević, Tuđman, Kučan, Bulatović, kao i skoro svi političari u BiH), koji su svojom delatnošću doprinosili dezavuisanju jugoslovenstva.

Retradicionalizacija u kombinaciji sa stihijskim uvođenjem „demokratije“ u SFRJ pretvorila se u pripremu rata. Uprkos takvoj ratobornoj klimi, Jugosloveni po nacionalnosti nisu nestali na popisu iz 1991. Međutim, njihov broj je znatno smanjen, na oko 710.000, tj. skoro za polovinu u odnosu na 1981. Distribucija Jugoslovena po republikama i pokrajinama obeležena je političkom krizom i ona se umnogome razlikuje od one od deset godina ranije (videti tabelu 8). U Srbiji sa pokrajinama sada je živelo ne 35,4%, već 45,6% Jugoslovena u SFRJ, a u Crnoj Gori 3,7% umesto 2,6%. U Hrvatskoj je taj procenat pao sa 31,4% na 14,9%. Za Makedoniju tačni podaci nisu dati, dok se u Sloveniji dodatno smanjio sa 2,6% na 1,7%. Na Kosovu se zanemarljivo veći broj ljudi izjasnio Jugoslovenima – radi se o svega 0,5%. U BiH je živelo 33,8% od ukupnog broja Jugoslovena u SFRJ, ali ih je bilo za 108.000 manje nego 1981. Kada se posmatraju apsolutni brojevi, oni su smanjeni svuda sem u Vojvodini (gde je došlo do minimalnog povećanja) i na Kosovu (gde se radi o povećanju od 380 ljudi). Ukupan broj stanovnika SFRJ, sa druge strane, blago je porastao.

Nema sumnje da je upravo produbljivanje etničkih podela u Hrvatskoj četiri puta smanjilo broj Jugoslovena u toj republici (sa 405.000 na 106.000). U svim jugoslovenskim republikama, sem u Makedoniji, u tom trenutku su na vlasti nacionalističke stranke, s tim što su one u Srbiji i Crnoj Gori svoj nacionalizam prodavale i kao borbu za Jugoslaviju, imajući pritom punu podršku vojnog vrha koji, usled ideološke otupljenosti, nije uviđao da se bori za interese vlastoljubivih političara koji su iskoristili SKJ i JNA za ostvarenje sopstvenih hegemonističkih zamisli. U takvoj atmosferi, nije čudno što se broj Jugoslovena smanjio i u BiH, kojoj je, kao i Hrvatskoj pretio rat. To smanjenje nije bilo dramatično koliko u Hrvatskoj, ali jeste bilo osetno. Oružani sukobi koji su izbili ubrzo nakon popisa iz 1991. uništili su sve što je ostalo od jugoslovenske ideje i države. JNA se faktički stavila na stranu samo jednog naroda, napadajući druge republike u pokušaju da ih nasilno zadrži u sastavu federacije. Na taj način kompromitovala se i vojska kao simbol bezbednosti svih građana SFRJ i naslednica svetle tradicije rata protiv fašizma.

Uprezanje jugoslovenstva u svrhe Miloševićevog hegemonizma, obojilo ga je, kao i pre II svetskog rata, srpskim bojama. Mala je verovatnoća da se veći deo Jugoslovena po nacionalnosti slagao sa takvom zloupotrebom svojih uverenja koja su ih, naposletku, lišila domovine. Bilo je istaknutih pojedinaca, deklarisanih Jugoslovena, koji su bili saučesnici u zločinačkim poduhvatima nacionalističkih rukovodstava Srbije, Crne Gore, Hrvatske i (svih delova) BiH, ali oni su svakako bili manjina u ukupnom korpusu Jugoslovena. To su najčešće bili oni koje je ideologija uvela u jugoslovenstvo, a njena promena ih iz istog izvela. Većina je, pak, pala kao žrtva tihog genocida i urbicida koji je zahvatio jugoslovenski prostor ’90-ih godina. Razaranje bosanskih gradova tokom rata 1992–1995. bilo je najveća pobeda tribalnog nad urbanim, etničkog nad opšteljudskim. Statistika žrtava ratova na prostoru SFRJ ne zna za kategoriju Jugoslovena. Iako popis u BiH nakon 1991. nije sproveden, nema spora da podjednako kao što Bošnjaka i Hrvata skoro da i nema u Banjaluci ili Bijeljini, a Srba u Mostaru i Sarajevu, Jugoslovena više nema apsolutno nigde. Da li je većina njih emigrirala u krajeve daleko od svoje domovine, opredelila se za neku od strana i odrekla svog jugoslovenstva ili završila u masovnim grobnicama – teško da ćemo ikada saznati.

Da li je moralo biti tako? Politika je presudila, ali se mora primetiti da su neki drugi faktori davali zdravu osnovu da, u boljim političko-ekonomskim okolnostima, broj Jugoslovena dodatno poraste između 1981. i 1991. Setimo se samo osnovnih karakteristika Jugoslovena po nacionalnosti iz 1981. Oni su građani – a svi gradovi su narastali tokom ’80-ih godina. Oni govore srpskohrvatski jezik – a taj se jezik potpuno afirmisao kao „lingua franca“ čitave Jugoslavije. Oni žive u etnički mešovitim sredinama – a mešovitost se povećavala sa rastom gradova, posebno u Bosni. Oni ne haju za veru i običaje – a ’80-ih godina sve je više onih koji nisu ni osetili vreme tradicionalizma, jer nikada nisu živeli u nekomunističkom društvu. Da su u politici, umesto mržnje, podela i optužbi za međusobno iskorištavanje, preovladali mirni tonovi i pozivi na saradnju, možda bi se i broj Jugoslovena spontano povećavao. Kako se to nije desilo, jugoslovenstvo se urušilo, na ni najmanje spontan način. Šteta je zapravo bila znatno većih razmera – ne samo da su nestali Jugosloveni po nacionalnosti, nestali su i oni koji su izabrali da se nacionalno/etnički drugačije određuju, ali su verovali u SFRJ kao svoju državu.

Posleratni popisi pokazali su očekivan trend. Jugonostalgija u Sloveniji, kao izraz žala za socijalizmom u sudaru sa kapitalizmom, i u Makedoniji, kao izraz nostalgije za izgubljenom sigurnošću, nije rezultovala pojavom Jugoslovena u popisima. U Hrvatskoj se 2001. svega 176 ljudi izjasnilo Jugoslovenima. Većinsko hrvatsko društvo koje je preživelo rat i na njemu izgradilo nacionalističku mitologiju jasno ističe dve grupe neprijatelja svoje nove državnosti – srbo-četnike i jugo-komuniste. Otuda je jugoslovenstvo u Hrvatskoj krajnje subverzivna kategorija. Bosna se najčešće smatra državom čija je jugonostalgija najveća, ali je uticaj tog sentimenta na popisno opredeljenje nemoguće proveriti jer cenzus nije sproveden, niti je poznato kada će do njega doći. Duboke etničke podele izražene između sva tri konstitutivna naroda ne ostavljaju, međutim, previše prostora za optimizam. Bosanska jugonostalgija stoga više liči na onu slovenačku ili makedonsku. U Crnoj Gori, simboličan broj ljudi izasnio se Jugoslovenima, a i tu postoji trend pada (2003: 1860 Jugoslovena, a 2011: 1154). Tome je svakako doprinela nedavna, uglavnom politički motivisana, podela na Crnogorce i Srbe. U takvom sukobu, za jugoslovenstvo nije bilo mesta, a konfuzija oko jezika i nacionalnosti dovela je do toga da se veliki broj ljudi uopšte nije opredeljivao po oba pitanja.

Srazmerno velik broj Jugoslovena u Srbiji 2002. godine (80.721), od čega je više od dve trećine u Vojvodini, odraz je različitih tendencija. Vojvodina je, sa izuzetkom Srema, ostala jedini netaknut i od rata pošteđen multietnički prostor bivše Jugoslavije. Uprkos brojnom doseljavanju Srba iz Hrvatske (i, delom, Bosne), čime je dominacija srpskog elementa postala apsolutna, etničke podele nisu dodatno produbljivane. Upravo u tim netaknutim multietničkim sredinama, sa tradicijom suživota, jugoslovenstvo je opstalo, iako veoma okrnjeno (pad sa oko 174.000 na oko 50.000). Preostali Jugosloveni u Srbiji mahom žive u Beogradu (oko 22.000), takođe jednoj urbanoj i relativno mešovitoj sredini u kojoj mnogi svoja najlepša sećanja vezuju za bivšu državu. U Beogradu su ostali i brojni funkcioneri SFRJ koji se nisu pokazali kao ideološki preletači, a njihov sentiment prema bivšoj domovini nije teško razumeti. Srbija nije bila izložena nikakvoj agresiji koja je nosila bilo kakav jugoslovenski predznak, pa je njen otpor ovoj ideji ostao najmanji. Na apsurdan način, tome je doprinosio i Milošević koji je tokom čitave svoje vladavine odbijao da se u potpunosti odveže od Jugoslavije. U njegovo vreme slavili su se jugoslovenski praznici, a antifašizam nije zvanično dovođen u pitanje. Klimavu zajednicu Srbije i Crne Gore on je do kraja nazivao Jugoslavijom, smatrajući se sukcesorom SFRJ. Njegova supruga oformila je svoju parapolitičku organizaciju pod nazivom Jugoslovenska levica. Hibrid srpskog nacionalizma i pervertovanog jugoslovenstva zapravo je obeležio ’90-e u Srbiji.

Umesto da se otrgnu od nacionalizma, koji se kao opasna bolest već duboko zapatio na čitavom Balkanu, pa i u Srbiji, nove vlasti su nakon 2000. godine odlučile da raskinu sve veze sa Jugoslavijom. Kada je SRJ i zvanično prestala da postoji (2003) počeo je projekat pune dekonstrukcije koji traje do danas. Retradicionalizacija, klerikalizacija i istorijski revizionizam osvojili su srpsko društvo u njegovoj potrazi za „novom religijom“ i „novom državnošću“. Za sva dugotrajna zla u društvu optuženi su komunizam i jugoslovenstvo, kao utopije koje su „zlotvori“ prodali srpskom narodu. Pokušaj potpunog povratka na period pre II svetskog rata ispostavio se previše anahronim i kompleksnim da bi uspeo. Međutim, nađena su suptilnija i hibridnija rešenja. Umesto odbacivanja pojedinih, došlo se do izjednačavanja svih tradicija, od kojih su neke manje, a neke više „svetle“. U takvoj klimi, zaista je teško verovati da će broj Jugoslovena u Srbiji 2011. biti održan na nivou iz 2002. Mnogo je verovatnije da će drastično opasti i da će, u niskim procentima, možda preživeti samo u Vojvodini. Nespremnost države da, barem iz zakonskih razloga, odobri osnivanje Jugoslovenskog nacionalnog saveta svakako nije ohrabrujuća. Imajući u vidu da su ta prava dobile zajednice od svega 1000 ljudi, sasvim je jasno da je uskraćivanje istih četvrtoj po brojnosti manjinskoj zajednici izraz nedvosmislenog otpora države svakoj institucionalizaciji Jugoslovena u Srbiji.

***

Šta danas znači biti Jugosloven? Čućete niz predloženih odgovora – ostareli komunista, vernik propale ideje, srpski hegemonista pod maskom bratstva i jedinstva, apatrid koji se za to opredelio u znak gneva i protesta, nostalgičar za lepim i davno prošlim vremenima, potomak mešovitog braka nespreman da se drugačije izjasni… Kada se vratimo na jednu raniju ocenu – koliko ima Jugoslovena, toliko je i jugoslovenskih identiteta – i zamislimo nad njom, možemo zaključiti da su svi ti stereotipni odgovori možda i tačni. U najmanju ruku oni mogu biti predmet legitimne analize.

Međutim, kada je reč o popisu 2011, suština nije u minucioznoj analizi i nekakvom ukalupljivanju današnjih Jugoslovena, već u slobodi izbora. Kao popisna kategorija jugoslovenstvo nije nužno politički stav ili ideologija. Ono je pre kulturni obrazac koji je nadživeo bivšu državu, a prvenstveno (i to je sasvim legitimno) osećanje ili sentiment. Stvar je, dakle, krajnje jednostavna. Ako se osećate kao Jugosloveni i ako je to vaše lično opredeljenje, nemojte se pitati zašto, nemojte se prebrojavati, nemojte se pribojavati i nemojte kalkulisati – izjasnite se tako.

Autor je istoričar iz Beograda.

Peščanik.net, 29.09.2011.

JUGOSLAVIJA