Na evropskoj razini demokratske institucije ulaze u novu konstelaciju. Jedan element sadržan u tome jest solidarnost: kada se ustavna zajednica proširi preko granica pojedine države, treba da se proširi solidarnost među građanima koji su voljni podržavati se međusobno, kako bi održala korak s time.
Prema scenariju koji predlažem, proširena, premda i apstraktnija te odatle i relativno manje elastična građanska solidarnost morat će uključivati članice i članove svake od evropskih nacija. Samo bi u tom slučaju građani i građanke EU koji biraju i kontroliraju parlament u Strasbourgu mogli sudjelovati u zajedničkom procesu demokratskog formiranja volje koje seže preko nacionalnih granica.
Dakako, pravno-upravnim sredstvima moguće je u najboljem slučaju samo potaknuti liberalizaciju vrednota, sve veću spremnost na uključivanje stranaca te tome odgovarajuću preobrazbu kolektivnih identiteta. Pa ipak, postoji cirkularna interakcija uzajamnog pojačavanja ili uzajamnog kočenja između političkih procesa i konstitucijskih normi s jedne, i umrežavanja zajedničkih političkih i kulturnih stavova i uvjerenja s druge strane. Stare lojalnosti blijede, nove se lojalnosti razvijaju, tradicije se mijenjaju, a nacije, poput svih drugih usporedivih referentnih pojava, ni same nisu prirodno dane.
Mjera relativne težine koju se pridaje lojalnosti, dakle mjera jače identifikacije s jednom društvenom jedinicom radije nego s drugom, jest spremnost na podnošenje žrtava zasnovana na dugoročnim odnosima uzajamnosti. Ukidanjem opće vojne obaveze, taj probni kamen rata, pa odatle i apsolutni zahtjev da se za dobrobit nacije žrtvuje vlastiti život, srećom je izgubio snagu. Ali sadašnjicu i dalje zamagljuje duga sjena nacionalizma.
Nadnacionalno širenje građanske solidarnosti ovisi o procesima učenja koje se može potaknuti percepcijom ekonomskih i političkih nužnosti, kako se možemo nadati zahvaljujući sadašnjom krizi. Jer lukavstvo ekonomskog uma je u međuvremenu u najmanju ruku iniciralo komunikaciju preko nacionalnih granica; ali to se može kondenzirati u komunikativnu mrežu samo kad se nacionalne javnosti otvaraju jedne prema drugima. Transnacionalizacija ne iziskuje različite informativne medije, nego drukčiju praksu postojećih medija. Ovi potonji ne moraju samo tematizirati pitanja Evrope i baviti se njima kao takvima, nego istodobno moraju informirati o političkim pozicijama i kontroverzijama što ih iste te teme zazivaju u drugim državama članicama.
Opasna se asimetrija razvila zbog toga što Evropsku Uniju dosad održavaju i monopoliziraju političke elite – asimetrija između demokratske participacije narodā u onome što za njih njihove vlade postižu na subjektivno udaljenoj briselskoj pozornici i ravnodušnosti, čak i apatije građana unije u vezi s odlukama njihovog parlamenta u Strasbourgu.
Međutim, ova opaska ne opravdava supstancijaliziranje “naroda” ili “nacije”. Karikatura nacionalnih makrosubjekata koji se zatvaraju jedni spram drugih i blokiraju svako prekogranično demokratsko formiranje volje postala je rezervatom desničarskog populizma. Nakon pola stoljeća radne imigracije, čak ni evropske narode, obzirom na njihov sve veći etnički, jezički i religijski pluralizam, više se ne može smatrati kulturno homogenim entitetima.
Štoviše, internet sve granice čini poroznima. Unutar golemih teritorija nacionalnih država, plutajući horizont zajedničkog političkog svijeta života što se proteže preko širokih prostora i kompleksnih odnosa uvijek se moralo stvarati i održavati putem masovnih medija, a on je svoj sadržaj morao stjecati kroz apstraktne tokove ideja što cirkuliraju komunikacijskim mrežama građanskog društva.
Dakako, takav proces može steći čisto uporište samo na osnovi zajedničke političke kulture, koliko god fluidna ona bila. Ali što nacionalna stanovništva budu više shvaćala, i što im mediji budu više pomagali u tome da shvate kako duboko odluke Evropske Unije prožimlju njihove svakodnevne živote, to će ona bivati više zainteresirana da služe svojim demokratskim pravima koja imaju kao državljanke i državljani Unije.
Taj faktor upliva postao je opipljiv tokom krize eura. Nevoljko Evropsko vijeće biva prisiljeno donositi odluke koje mogu imati očevidnog upliva na budžete država članica. Sve od 9. maja 2009., svojim odlukama o paketima mjera za spašavanje i mogućem restrukturiranju dugova, a s time i deklaracijom namjere provođenja harmonizacije na svim poljima značajnima za konkurenciju (ekonomska i fiskalna politika, politika tržišta rada i socijalna politika), to vijeće je prešlo prag. Onkraj tog praga nastaju problemi distributivne pravednosti, jer prelazom s “negativne” na “pozitivnu” integraciju ravnoteža se pomiče s legitimacije outputa u legitimaciju inputa. Tako bi logika ovog razvoja implicirala i to da bi nacionalni državljani i državljanke, koje moraju prihvatiti redistribuciju teretā preko nacionalnih granica, htjele također u svojoj ulozi evropskih državljanki i državljana vršiti demokratski utjecaj na ono o čemu u pravno sivoj zoni pregovaraju ili se suglase šefovi njihovih vlada.
Umjesto da se to dogodi, vlade se upuštaju u taktike odlaganja, a stanovništva populistički osjećaj navodi na to da odbace evropski projekt kao takav. To autodestruktivno ponašanje može se objasniti činjenicom da političke elite i mediji nisu baš voljni izvući razumne zaključke iz konstitucionalnog projekta.
Pod pritiskom financijskih tržišta, proširila se svijest da se prilikom uvođenja eura zanemarilo bitan ekonomski preduvjet konstitucionalnog projekta. Analitičari se slažu u tome da Evropska Unija može izdržati financijske spekulacije samo ako stekne nužne sposobnosti političkog upravljanja za djelovanje prema konvergenciji srednjoročnog ekonomskog i socijalnog razvoja država članica, barem u srži Evrope, tj. među članicama evropske monetarne zone.
Svi koji u tome sudjeluju svjesni su da je ta razina “povišene suradnje” nemoguća unutar okvira postojećih ugovora. Zaključak da je nužna zajednička “ekonomska vlada” značio bi da bi se evropska politika promicanja konkurentnosti svih privreda u eurozoni protezala daleko onkraj financijskog sektora i da bi djelovala na nacionalne budžete u cjelini, na taj način intervenirajući duboko u budžetske privilegije nacionalnih parlamenata. Ta je odavna zakašnjela reforma moguća samo daljim prenošenjeem nadležnosti s država članica na uniju, pod uvjetom da se postojeće pravo flagrantno ne krši.
Izgleda da su se Angela Merkel i Nicolas Sarkozy nagodili oko nekakvog kompromisa između njemačkog ekonomskog liberalizma i francuskog etatizma s posve drukčijom nakanom. Ako ne griješim, oni žele proširiti federalizam izvršnih vlasti Lisabonskog ugovora u otvorenu međuvladinu vladavinu Evropskog vijeća.
Takav bi režim omogućio da se, bez valjane demokratske legitimacije, imperative tržištā prenosi na nacionalne budžete. To bi značilo i upotrebu prijetnji sankcijama te pritisak na obesnažene nacionalne parlamente radi prinudnog provođenja netransparentnih i neformalnih dogovora. Na taj bi način šefovi vlada preobrazili evropski projekt u njegovu suprotnost. Prva transnacionalna demokracija postala bi osobito djelotvornim (budući da je prikriveno) uređenjem za provođenje neke vrsti postdemokratske vladavine.
Alternativa je dosljedno dalje provoditi demokratsko pravno pripitomljavanje Evropske Unije. Općeevropska građanska solidarnost ne može nastati ako socijalne razlike između država članica postanu trajnim strukturnim značajkama duž linije rasjeda što dijeli siromašne od bogatih nacija. Unija mora garantirati ono što Ustav Savezne Republike Njemačke naziva “uniformnost životnog standarda”.
Ta se “uniformnost” odnosi samo na raspon varijacija socijalnih uvjeta života koji je još uvijek prihvatljiv iz perspektive distributivne pravednosti, a ne na ujednačavanje kulturnih razlika. Umjesto toga, politička integracija koju podupire socijalno blagostanje jest nužna ako nacionalna raznolikost i neusporedivo kulturno bogatstvo biotopa “stare Evrope” ima uživati bilo kakvu zaštitu protiv ujednačavanja posred globalizacije što naglo napreduje.
Izvadak iz knjige Jürgena Habermasa Kriza Evropske Unije: jedan odgovor (The Crisis of the European Union: A Response), koju će u aprilu objaviti Polity Press
Zamirzine, 04.12.2011
Prevod: S.D.
Preneto iz: Guardian, 10.11.2011.
Peščanik.net, 07.12.2011.