Jedan moj njujorški znanac, Joshua Ellison mu je ime, uređuje zgodan i vrlo zanimljiv književni časopis. Svaki broj posvećen je nekom, uvijek različitom, gradu. Dosad su izišla izdanja u Budimpešti, Buenos Airesu, New Orleansu, Moskvi te – Sarajevu.
Rado bih ovdje pisao o Ellisonovom projektu, mislim da je jako dobar, a da naša javnost o njemu ne zna (skoro) ništa, no sada ga pominjem tek zbog riječi iz naslova ovog teksta. Ellisonov časopis zove se, naime, Habitus, što je, složit ćete se, dobro ime za književni časopis, ali ne baš i dobra ograda od ratnih zločina.
Krajem prošle sedmice, predsjedavajući Predsjedništva BiH Haris Silajdžić dao je intervju u kojem je najprije na direktno novinarsko pitanje o eventualnoj vlastitoj spremnosti “za jednu državničku gestu odnosa prema zločinima počinjenim od strane Bošnjaka u proteklom ratu” kazao ovako: “Uvijek sam bio protiv svih zločina i osuđivao ih, bez obzira na to ko su počinioci, a ko njihove žrtve. Ali, ni počinjeni zločini, ni žaljenje nad njima, ne smiju biti iskorišteni za prekrajanje historije i optužbe da su Sarajevo ili Bošnjaci započeli rat. Sjećam se da sam izišao iz zgrade Parlamenta u 11 sati navečer, dočekale su me barikade i iz mraka je pucano na mene, kao i na mnoge druge građane Sarajeva. Tako je počeo rat ovdje, na Bosnu i Hercegovinu jest izvršena agresija, to jest činjenica i historija se ne može prekrajati. Stalno treba imati na umu da je Armija RBiH vodila odbrambeni rat, braneći gole živote građana i državu.”
Novinar, međutim, ne odustaje, pa slijedi potpitanje: “Dobro, ali me zanima da li ste spremni uputiti izvinjenje ili izraziti žaljenje nad zločinima koje su pojedini Bošnjaci počinili nad srpskim i hrvatskim civilima.”
Silajdžić odgovara: “Naravno da ni te zločine ne izdvajam od mog generalnog odnosa prema zločinima. Ali, morate znati: tvrdim da, onoliko koliko ja znam, niti iza jednog zločina nije stajala bošnjačka ili zvanična državna politika napadnute Bosne i Hercegovine. U tom periodu Alija Izetbegović je bio na čelu i tvrdim da taj čovjek nije nikada odobravao nikakav zločin. To jednostavno nije bilo u njegovom habitusu. Naravno, ja žalim zbog toga što je dolazilo do zločina. Ali, politika nikada nije stajala iza toga, to tvrdim: barem u mom prisustvu taj čovjek je bio apsolutno protiv ne samo ubijanja, nego bilo kakvog nasilja nad civilima.”
Cijeli je navedeni isječak iz intervjua višestruko inspirativan, ali meni je, moram priznati, najinteresantniji ovaj “habitus”. Šta je uopšte, da prostite, taj “habitus”?
Po Rečniku srpskohrvatskoga književnog jezika (Novi Sad, Zagreb, 1967) habitus je “spoljašnji vanjski izgled čoveka, životinje, biljke”. Šta hoće reći Silajdžić? Da se Izetbegoviću po čehri vidjelo da je dobar čovjek? Da su Bošnjaci po defaultu merhametli narod? I šta bi rekao da bliski saradnik nekog drugog lidera iz vremena rata kaže da njegova zvanična politika nije stajala iza bilo kojeg zločina, jer to “jednostavno nije bilo u njegovom habitusu”?
Dobro je da je Silajdžić barem izrazio žaljenje “zbog toga što je dolazilo do zločina”, ali treba istaknuti da se cijela njegova tirada o “habitusu” savršeno uklapa u trend “patologizacije i depolitizacije” zločina sopstvene strane. Šta to znači?
Nakon što negacija zločina koje su počinili “naši” postane nemoguća, slijedi povlačenje na rezervni položaj, odnosno ono što Teofil Pančić ovako opisuje: “To znači da će svako pojedinačno “mi” bez ustezanja slatkorečivo osuditi zločine-počinjene-u-naše-ime, ali da će ti zločini morati da ostanu nekako izolovani od svake suvisle i shvatljive društveno-političko-istorijske uslovljenosti, savršeno dekontekstualizovani i isprani od političkog značenja, brže-bolje izvađeni iz rama unutar kojeg prirodno pripadaju. Tako “zločini nad civilnim stanovništvom”, ili zarobljenicima, ili bilo kime drugim, postaju neka vrsta patoloških poduhvata odmetnutih pojedinaca i grupica kojima nije dobro, i sa kojima “mi” i Naše Pravedne Istorijske Težnje nemamo ništa; naprotiv, one prljaju i kompromituju Naš Inače Pravedni Cilj. Razume se, istina je sasvim, ali sasvim drugačija. Uza sve patološke nuspojave i individualne kreacije, nema tog zločina u ratovima devedesetih koji nije savršeno uklopljen u političku mat(r)icu “svoje” nacije/države/strane.”
Presude Tribunala u Haagu po komandnoj odgovornosti ne odnose se samo na direktno naređivanje zločina, nego i na nepoduzimanje potrebnih mjera da se zločin ne bi dogodio, odnosno nekažnjavanje počinilaca zločina. Kad su u Fojnici 1993. pripadnici Armije RBiH ubili dvojicu fratara, fra Nikicu Miličevića i fra Leona Migića, počinioci ovog ratnog zločina su uhapšeni i procesuirani.
Na stranu “habitus”, ali kad bi se za svaki (ili skoro svaki) ratni zločin koji su počinili pripadnici Armije BiH moglo kazati da su njegovi počinioci uhapšeni i procesuirani, Silajdžićeva bi priča imala smisla. Ovako preostaje pozivanje na “habitus”. Nakon smrti fra Petra Anđelovića, Senad Avdić je napisao nekrolog u kojem tvrdi da je nakon ubistva dvojice fojničkih fratara upravo Anđelović od Izetbegovića tražio da se utvrdi ko je odgovoran za taj jezivi zločin, a da je Izetbegović dokučivši “da je nemoguća Bosna u kojoj ubijaju fratre” naredio istragu koja je rezultirala hapšenjem i procesuiranjem počinilaca.
Ne znam je li tačna ova priča, ne znam koliku je ulogu u brzoj istrazi zločina i procesu protiv počinilaca imala činjenica da su ubijeni ljudi bili u (franjevačkim) habitima, ali mi se čini da su kaznu zavrijedili i oni čije žrtve nisu nosile habite, kao i da se bilo koja politika ne može osloboditi odgovornosti za zločine počinjene u njeno ime pozivanjem na habitus lidera.
Oslobođenje, 04.05.2010.
Peščanik.net, 05.05.2010.
