Protestno okupljanje na Makišu povodom početka građevinskih radova na beogradskom vodoizvorištu je okupilo tek stotinak ljudi, uključujući tu i brojne novinarske ekipe. Bučno najavljen na društvenim mrežama kao „ekološki ustanak“, protest se završio stidljivo i neprimetno kao još jedna potvrda dominacije aktuelnog režima. Čak je i uniformisane policije na prilazima Makišu bilo više od okupljenih demonstranata, naime, izgleda da su vinovnici buduće ekološke katastrofe bolje razumeli razmere svog prestupa od anesteziranog građanstva u Beogradu. U državi u kojoj režim apsolutnom kontrolom medija i resursa ne dozvoljava politička iznenađenja čak ni na nivou izbora u mesnim zajednicama, promene do kakvih je došlo u susednoj Bugarskoj ili Makedoniji, pa i dinamika političkih promena na Kosovu čine se kao da dolaze sa neke druge planete. Da li se naše društvo bliži svom istorijskom minimumu pluralnosti, ili maksimumu deficita pluralnosti u kontekstu istorije moderne srpske i jugoslovenske države?
U Srbiji je pod aktuelnim režimom pluralnost ukinuta čak i na nivou sukobljavanja između različitih narko-kartela i političke artikulacije navijačkih grupa. Donedavna prevlast kavačkog kriminalnog klana i Veljine navijačke grupe deo su istog svetonazora koji nas dočekuje u informativnom nasilju tabloida i televizija sa nacionalnom frekvencijom. S druge strane, standardi kontrole nad navijačkim grupama koje Vučićev režim ostvaruje nisu zabeleženi ni u vreme despotske vlasti pozno-rimskih i vizantijskih careva. U to vreme, postojale su najpre četiri, a zatim u Vizantiji dve društveno-političke afilijacije uz koje se svrstavala publika na hipodromu. U sistemu u kojem je uzurpacija vlasti bila institucionalizovana, trke na hipodromu ukazivale su se kao retka prilika za javno okupljanje i javno iskazivanje političkih stavova. Pod različitim okolnostima dolazilo je i do masovnih pobuna kao što se desilo za vreme vizantijskog cara Justinijana. Ustanak „Nika“ koji je započeo na carigradskom hipodromu zamalo je ovog autokratora koštao i vlasti i života. Pobuna je ugušena u krvi, prekomernom upotrebom sile, kako bi se danas reklo, ali je makar i na ovaj način ukazala na autentičnu pluralnost te sredine.
Vreme socijalizma u Jugoslaviji je bilo i vreme ideološkog jednoumlja, ali na nivou tzv. participativne demokratije ostvarivane na nivou lokalne zajednice i radnog kolektiva taj režim je pružao određeni okvir pluralnosti i individualne i kolektivne inicijative. Model socijalističke participativne demokratije je u literaturi na Zapadu često suprotstavljan Šumpeterovom konceptu „minimalne demokratije“ čiji su se standardi odnosili manje-više samo na slobodu izbornog procesa. Participacija u političkom procesu i uloga koju pojedinci i grupe igraju u društvu se u tom konceptu demokratije ograničava na kratkotrajne epizode odlučivanja – od jednih, do drugih izbora. Suštinski problemi političke reprezentacije na Zapadu nisu uzimani za ozbiljno sve dok je u Istočnoj Evropi postojao model autoritarnih nedemokratskih režima. Sistem političkog zastupanja interesa u zemljama tzv. narodne demokratije, naime, bio je tako manjkav da ga je bilo koji model reprezentacije na Zapadu prevazilazio u svakom smislu. Delimično i zbog toga, na Zapadu su se zadovoljavali standardima političke participacije i reprezentacije u okviru pomenutog Šumpeterovog koncepta tzv. minimalne demokratije. Tek sa padom Berlinskog zida, na Zapadu se problematizuju do tada zanemarivana suštinska pitanja reprezentacije društvenih grupa, interpretacije njihovih interesa i njihove značajnije političke participacije u liberalnim sistemima. I naš „pluralizam samoupravnih interesa“ treba prevrednovati i sagledavati u kompleksnijem i širem interpretativnom okviru.
Nerešeno nacionalno pitanje u Kraljevini SHS/Jugoslaviji dovodilo je do apsurda princip političke reprezentacije u Narodnoj skupštini. Čak je i donošenje opšte carinske tarife 1925, verovatno najvažnijeg zakonskog akta u smislu zaštite određenih grana privrede i interesnih grupa proizvođača, prošlo u znaku etničkih prebacivanja i međusobica. Svega nekoliko replika odnosile su se na glavnu temu diskusije. U jednom naučnom radu sam ovaj jugoslovenski kontekst komparativno doveo u vezu sa donošenjem carinskih tarifa 20-ih godina prošlog veka u Bugarskoj, Poljskoj i Čehoslovačkoj. Rezultati su indikativni, naime u svim tim zemljama su vođene žestoke polemike između partija koje su zastupale interese industrije, radništva i proizvođača agrarnih proizvoda. Jugoslovenski politički sistem dakle, čak ni u periodu formalnog parlamentarizma nije dobacio do ostvarivanja osnovne funkcije sistema predstavljanja i zastupanja realnih ekonomskih i političkih interesa. Pa opet, ni režimi u međuratnoj Jugoslaviji nisu bili tako monolitni niti je društvu tako manjkalo pluralnosti kao što je to danas slučaj.
Pre par meseci sam prisustvovao međunarodnoj konferenciji na kojoj je jedna od učesnica sadašnji režim u Srbiji nazvala hibridnim, a kontekst u kojem operativno deluje je određen kao stabilokratija. Ova prva kvalifikacija učinila mi se gotovo kao kompliment trenutnom stanju demokratije u Srbiji, ova druga možda stoji ukoliko se kao kriterijum uzima besomučno zaduživanje države i kolektivna narkoza političke javnosti zloupotrebom medija i resursa države. Odsustvo jasne EU perspektive samo dodatno upotpunjava beznadežnost i odsustvo realne perspektive za uspostavljanje relevantne pluralnosti na političkom nivou. Međutim, čini se da te pluralnosti nema ili je ima jako malo čak i na nivou alternativne ili avangardne scene.
Autor je zaposlen na Institutu za noviju istoriju Srbije.
Peščanik.net, 25.11.2021.