Pred kraj osamdesetih godina prošlog veka, više od jedne i po decenije pošto se povukao iz političkog života Srbije, Marko Nikezić je rekao: “Veću satisfakciju imam kada neko nešto nađe u našoj politici što zaslužuje pažnju nego kada me neko blagonaklono spomene”, jer – kako je rekao – “važno je ono što prevazilazi pojedinca”. Otprilike u isto vreme, Dobrica Ćosić, pominjući Marka Nikezića i politiku Srbije kada joj je on bio na čelu, učinio je to upravo na način koji za Marka Nikezića nije mogao predstavljati satisfakciju: njega lično nazao je “razumnim čovekom”, a njegovu politiku “neostvarenom”. Naravno, niko razuman, pa ni Marko Nikezić, tada, krajem osamdesetih, nije mogao imati sumnju u to da je politika srpskog raukovodstva s početka sedamdesetih ostala neostvarena. Ali, ono što je u Ćosićevoj opservaciji poražavajuće, kako za tu politiku, tako i za Srbiju, to je zaključak o razlozima kraha političkog programa Marka Nikezića. Marko Nikezić bio je, kaže Ćosić, nosilac programa “moderna Srbija”, ali nije razumeo “egzistencijalni interes srpskog naroda na čijem se čelu našao krajem šezdesetih godina”. Za Marka Nikezića moderna Srbija jeste bila egzistencijalni interes srpskog naroda, za Ćosića, moderna Srbija je bila upravo njegova negacija. Jer, kako će na drugom mestu zaključiti, interes pojedinca u Srbiji, mora se podrediti zajednici, narodu, to je “prva moralna dužnost svakog Srbina”. U istoriji Srbije samo je jedan politički važan čovek pre Ćosića ovako brutalno jasno formulisao politički program koji počiva na pretpostavci da su egzistencijalni interes srpskog naroda i “moderna Srbija” kao program, međusobno nepomirljive kategorije. Bio je to na samom početku XX veka Nikola Pašić koji je svoj politički credo objasnio ovim rečima: “Nacionalna sloboda celog srpskog naroda bila je za mene veći i jači ideal, no što je bila građanska sloboda Srba u Kraljevini”. Pašićeva i Ćosićeva politika odnele su pobedu u XX veku, jednom na početku, drugi put na kraju XX veka. Politika “moderne Srbije” koju u novijoj istoriji simboliše Marko Nikezić izgubila je istorijsku bitku; nije “prevazišla pojedinca”, nije postala orijentacija. Naprotiv, Srbija je politiku modernizacije izjednačila sa nerazumevanjem nacionalnog interesa Srba, a nosioce takve politike prepustila je zaboravu. Neke od njih je, ne uspevajući drukčije da ih zaustavi, fizički eliminisala.
Gledano u celini, za Srbiju XIX i XX veka sva fundamentalna pitanja svodiva su na dva osnovna: prvo je odnos prema vrednostima modernog doba ili prema modernizaciji u najširem smislu – to je ono što se često određuje kao odnos Srbije prema Zapadu; drugo je nacionalni program Srbije kao izraz njenog odnosa prema susedima, posebno onima u čijim granicama se u trenutku nastanka nacionalnih država na Balkanu našao znatan deo srpskog naroda. U krajnjoj liniji, oba pitanja mogla bi se svesti samo na jednu suštinsku kontroverzu moderne istorije Srbije, koju su političari s kraja XIX i početka XX veka dosta precizno odredili kao dilemu: “srpska” ili “srbijanska” politika. Prva je značila svesrpsku nacionalnu politiku, usmerenu ka svenacionalnom državnom ujedinjenju, koje predstavlja prioritet državne politike i kome se bespogovorno podređuju pitanja unutrašnjeg društvenog razvitka, kao sto su kultura, materijalno blagostanje, individualne slobode, zakonitost. To je ona politika, čiji je najpoznatiji nosilac Nikola Pašić, a u čijoj osnovi leži velikosrpski nacionalizam, nacionalizam koji u svoj fokus stavlja svesrpsku državu. Drugi pravac, onaj koji je pomenutim vrednostima modernog doba davao apsolutni primat i koji se u osnovi nije mogao izmiriti sa politikom velikosrpskog nacionalizma, političari s početka veka nazvali su “srbijanskim”, identifikujući kao njegove nosioce relativno malobrojne političke stranke čiji je program bio upravo liberalna, odnosno moderna Srbija. Kada je, pred kraj svog političkog života, 1972, rekao: “Došlo je vreme da se Srbija okrene sebi”, Marko Nikezić možda nije, a možda baš i jeste bio svestan koliko je njegova programska formula, zajedno sa njegovom političkom sudbinom, bila precizno definisana u ranijem političkom iskustvu novovekovne Srbije, koliko je ona doista bila – kako stoji u naslovu ove knjige – “SRPSKA KRHKA VERTIKALA”. Ali, ono čega je nesumnjivo bio savršeno svestan, to je činjenica da je srpski nacionalizam, bio i ostao pitanje svih pitanja moderne Srbije – balast s kojim Srbija može ići samo unazad do samog početka. Na njemu se – kaže Nikezić – “prelamaju sva pitanja srpskog društva”. Jer, nacionalizam i nije pitanje, nego koncepcija – smatra Nikezić. Protiv te koncepcije on se na čelu Srbije borio onako kako je najbolje umeo i mogao. Upravo ta nepomirljivost sa velikosrpskim nacionalizmom bila je ono što će odlučujuće i trajno odrediti recepciju Marka Nikezića i srpskih liberala u Srbiji. Ćosić je tu recepciju, koja je do danas ostala gotovo neupitna, a koju je on sam u doboroj meri sugerisao i podstakao, zaista najbolje formulisao zaključkom da Marko Nikezić sa svojom “programskom sintagmom moderna Srbija” “nije razumeo egzistencijalni interes Srbije”.
Dilema – “srpska” ili “srbijanska” politika ili, mogli bismo reći “moderna ili Velika Srbija”, samo je prividno izgubila značaj ulaskom Srbije u Jugoslaviju. Ona je u trenucima jugoslovenske krize uvek iznova oživljavala, da bi krajem šezdsetih godina prošlog veka, kao odgovor na istrošenost ideologije jugoslovenstva kao legitimacijskog osnova zajedničke države, upravo s dolaskom Marka Nikezića na vlast, poslednji put postala centralno i, kako će se pokazati, sudbinsko pitanje i srpske i, posredno, jugoslovenske države.
“Srbijanska politika” Marka Nikezića i srpskih liberala definisana je u okviru projekta decentralizacije Jugoslavije koji će biti konačno zaokružen Ustavom od 1974, a koji su srpski liberali ne samo prihvatili nego i razumeli kao šansu za izgradnju Srbije kao moderne države. Po prvi put, srpska zvanična politika stajala je na stanovišu da politika državnog centralizma u Jugoslaviji nije u interesu Srbije; da – kako je Nikezić govorio – ona ne samo da se kod drugih “doživljava kao težnja za hegemonijom, nego vodi zapostavljanju same Srbije”. Za Srbiju, smatrali su liberali, jednako kao i za druge republike, Jugoslavija je opravdana samo kao racionalna državna zajednica, kao institucionalizovani sporazum o zajedničkim interesima.
Okrenutost “Srbije sebi” podrazumevala je i relativizaciju značaja svesrpskog državnog jedinstva. Otud srpski liberali eksplicite odbacuju stav da se prava Srba u drugim republikama brane u Beogradu. Zato su srpski liberali stali uz ustavne promene, koje su zaključno sa 1971, praktično već bile zaokružile nov koncept federacije. Temeljni princip tog koncepta bio je Jugoslavija kao sporazumna zajednica naroda koji su je stvorili.
Svojim programom srpski liberali su postali prihvatljiv partner za druge u Jugoslaviji. To međutim, nije bilo dovoljno. Trebalo je imati podršku federalnog vrha, s jedne, i same Srbije, s druge strane. Obe te podške su, međutim, izostale i srpski liberali su doživeli dvostruki poraz – na federalnom vrhu i iznutra, u samoj Srbiji.
Za federalni partijski vrh, pre svega za Josipa Broza Tita, srpski “liberali” predstavljali su opasnost već samim tim što su isticali važnost institucija, jer su tako, iako posredno, dovodili u pitanje njegovu ličnu vlast, ali i politički monopol Komunističke partije. Takođe, insistiranjem na tržišnoj privredi, kao i širenjem granica unutrašnjih sloboda i zaziranjem od represivnih mera – jednom rečju, svojim projektom modernizacije u celini, oni su ugrožavali same temelje komunističkog poretka. Liberalima se posebno zameralo to što su bili popustljivi prema krugu kritičkih intelektualaca okupljenom oko D. Ćosića, u kome se sve otvorenije uobličavao svesrpski nacionalni program, kao i prema intelektualcima, uglavnom filozofima, koji su s pozicija radikalne levice kritikovali jugoslovenski socijalizam, ostvarujući ogroman uticaj na studentski pokret 1968. Sve to zajedno, za federalni partijski vrh predstavljalo je dovoljan razlog za svrgavanje liberala.
Ali, gledano iz istorijske perspektive, neuporedivo značajniji je bio poraz srpskih liberala koji je došao iznutra, iz Srbije, koja je odbacila njihov nacionalni program, a sa ovim i njihov modernizatorski projekat koji je od nacionalnog bio nerazlučiv. To je bio pravi istorijski poraz pred sve glasnijim i organizovanijim intelektualnim krugovima koji su na napuštanje politike jugoslovenstva odgovorili povratkom na politiku svesrpstva.
Dok je za liberale decentarlizacija započeta ustavnim amandmanima bila početak novog koncepta Jugoslavije u kojoj će Srbija, oslobođena balasta integralnog jugoslovenstva i svesrpstva, imati više slobode da se razvija kao moderna država, dotle je za opozicionu intelektualnu elitu ta ista decentralizacija značila kraj Jugoslavije i otvaranje pitanja srpske nacionalne države koje se ne može rešavati bez Srba van Srbije. Tada se, povodom ustavnih amandmana, prvo u krugovima kritičke inteligencije u javnoj raspravi o ustavnom pitanju, a potom i u državnim strukturama Srbije, uobličava sverpska nacionalna platforma, takoreći do najsitnijih detalja. Nova ustavna reforma već tada je definisana kao konačno razotkrivanje pravih namera jugoslovenskih komunista – da budu dželat srpske državne ideje i srpske nacije u celini. Ustav od 1974. nije prihvaćen, ali ne, ili bar ne na prvom mestu, zbog onoga što je u tom ustavu predstavljalo zaokret unatrag u pogledu političkog sistema, nego zbog načina na koji je on rešio odnose među federalnim jedinicama; ne zbog toga što je, više nego prethodni ustavi, omogućavao ličnu vlast i simbiozu između jedne i jedine partije i države, niti zbog toga što je konačno petrificirao režim bez ekonomskih sloboda i političke demokratije, nego zbog toga što je Jugoslavija od tzv. klasične federacije pretvorena u neku vrstu konfederacije. Ugledni srpski intelektualci, potonji uticajni politički ljudi, težište su tada bacili, ne na pitanje političkih sloboda i demokratije, nego na srpsko nacionalno pitanje. Otvorili su pitanje republičkih granica i s tim u vezi počeli su da podsećaju na stradanje Srba u NDH, dokazujući da Srbi ne mogu da žive zajedno sa Hrvatima.Već tada, oni su srpskom narodu poslali poziv na “otrežnjenje”. Svesni da je ustav bilo nemoguće promeniti bez konsensuza (ustavno pravo veta), najugledniji pravnici su tada objašnjavali da se ustav može menjati i vanpravnim putem, primenom prirodnog prava naroda na otpor i pobunu. Štaviše, otvoreno je i pitanje dalje uloge intelektualaca u društvu, s obzirom na novu situaciju u koju je doveden srpski narod: umesto da svojim studentima tumače ustav i uče ih zakonitosti, oni, a posebno profesori prava, trebalo bi da nadalje “dovode narod do svesti o pravu na pobunu”. Ukratko, ustavna revizija krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih otvorila je srpsko nacionalno pitanje i rezultirala formulisanjem svesrpske nacionalnopolitičke platforme kao jedine prihvatljive alternative centralističkoj Jugoslaviji.
Liberali, koji su ovakvu platformu odbacili u ime “srbijanske” političke platforme i koncepta Jugoslavije kao sporazumne zajednice, zapečatili su time svoju sudbinu u Srbiji – koja će narednih trideset godina, sve do današnjeg dana, patiti od traume koja se zove “Ustav 1974”. Ironija novije srpske istorije je u tome da je upravo pod okriljem srpskih liberala, u atmosferi dotad nepoznatih sloboda u posleratnoj Jugoslaviji, rekonsolidovan srpski nacionalistički projekt koji će srušiti i same liberale, a potom i Jugoslaviju. I što je najznačajnije – poraziti “modernu Srbiju”.
Reč na promociji knjige “Srpska krhka vertikala” Marka Nikezića, izdavač Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 18.12. 2003.
Peščanik.net, 17.12.2003.
