Crkva, Nacija, Država

Srpska pravoslavna crkva u tranziciji u Srbiji.

S dolaskom Slobodana Miloševića na vlast 1987. godine, nakon četiri decenije komunističkog razdoblja, revitalizovana je tradicionalno snažna i višestruka povezanost srpske države i srpske crkve i reaktualizovana je međusobna isprepletenost njihovih interesa. Ono što je povezalo Crkvu i novi režim u Srbiji, uprkos njegovom komunističkom izvorištu, bila je podudarnost njihovih krajnjih ciljeva: ujedinjenje svih Srba u jednu državu. Komunizam, čiji je legitimacijski a time i mobilizatorski potencijal ionako već bio uveliko istrošen, predstavljao je slab ideološki osnov za ovakav politički program i Miloševićev režim je vrlo brzo potražio i pronašao novi izvor legitimiteta u etnonacionalističkoj velikodržavnoj ideologiji. Autentični nosilac ove ideologije bila je Srpska pravoslavna crkva.

Očekujući od njega efikasnost u praksi, Srpska pravoslavna crkva je pružila Miloševićevom režimu aktvnu podršku i tako postala jedan od ključnih činilaca u stvaranju najnovije istorije Srbije, kao i regiona u celini. Osim što je dala snažan doprinos buđenju etnonacionalizma i velikodržavnog raspoloženja najširih slojeva naroda, manipulišući njegovim religijskim i nacionalnim osećanjima u političke svrhe, Crkva, u kojoj je tada preovladala tvrda nacionalistička struja, pružala je neposrednu podršku praktičnoj politici Slobodana Miloševića, dajući blagoslov njegovim ratnim pohodima i prekrajanju granica na Balkanu.

Uprkos sve bliskijim vezama države i Crkve, Miloševićev režim, zbog svog neračišćenog odnosa prema komunističkom ideološkom nasleđu, nije dopustio institucionalizaciju njene javne uloge. Međutim, njegovim odlaskom i dolaskom nove vlasti koja svoj legitimitet otvoreno i manifestno temelji u antikomunizmu nestale su ideološke prepreke te vrste i počeo je ubrzan rad na institucionalizaciji nove uloge Crkve u svim segementima društva i države, a posebno onim koji imaju ključnu ulogu u oblikovanju nacionalnog identiteta i sveukupnog kulturnog modela mladih. Srpska pravoslavna crkva, uključujući i njenog poglavara, sve glasnije traži i, uz podršku većeg dela političke elite, ostvaruje napuštanje principa odvojenosti crkve i države. Ukratko, svedoci smo sveukupne desekularizacije, koja sa svakom promenom vlasti dobija novi zamajac, i koja se pokazuje kao jedna od najdubljih i najdalekosežnijih promena koje je doneo proces “tranzicije“ u Srbiji, iniciran dolaskom Slobodana Miloševića na vlast.

Nastala kao rezultat pobede razuma, odnosno napuštanja božanske i usvajanja racionalne, iskustvene, kritičke interpretacije sveta, sekularizacija kao princip uređenja društva i države predstavlja onu graničnu crtu koja moderno doba razdvaja od predmodernog i bez koje je danas demokratski poredak nezamisliv. Ovaj princip u Srbiji nije pustio dublji koren, jer su srpsko društvo i srpska crkva, kao uostalom i Balkan u celini, većim delom ostali po strani od velikih pokreta koji predstavljaju ugaone kamene modernosti – renesanse, reformacije i prosvetiteljstva. Za razliku od zapadnih crkava, koje su i same pretrpele svojevrsnu “sekularizaciju”, pravoslavne crkve se i dan danas s teškom mukom prilagođavaju ovom, kao i drugim temeljnim načelima modernog doba.

Vrednosti koje, s retkim izuzecima, promoviše Srpska pravoslavna crkva drastično su, i vrlo obespokojavajuće svedočanstvo ove činjenice. One su obeležene krajnjom arhaičnošću, kolektivizmom, antizapadnjaštvom i ksenofobijom, uz izrazitu netoleanciju prema onima koji te vrednosti javno osporavaju. “Srbi u Evropu, da; Evropa u Srbe, ne daj Bože!”¹ – uzvik je koji bi se mogao uzeti za moto SPC kada je u pitanju njen odnos prema Zapadu. Jer, na Zapadu je na delu “raspad morala i… mentalnog zdravlja”; “satanske sile – zavereničke, političke, kulturne, liberalne, levičarske – vode NSP (novi svetski poredak) koji je nesumnjivo… nadahnut Satanom”. Preostaje nam nada da “među Srbima neće biti poremećenih ljudi koji bi hteli da nas zaraze smrtonosnom bolešću zapadne kulture. Daleko im lepa kuća sa ovom njihovom naprednošću”.²

Antizapadnjaštvo Srpske pravoslavne crkve podrazumeva i odgovarajuću koncepciju društva i države. Ta koncepcija pretpostavlja znak jednakosti izmenu društva i države, pri čemu se pojedinac utapa u organsku celinu – “kao u jednom telu u kome svaki organ vrši svoju funkciju, za koju je osposobljen imajući u vidu opšte dobro organizma” – kako je to objasnio patrijarh Pavle. Dosledno tome, odbacuju se individualizam i pluralizam, a usvajaju principi kolektivizma i solidarizma ili, u srpskoj varijanti učenja, “sabornost” i “domaćinsko-pravoslavna” etika. Optimalno rešenje je “organsko-pravoslavna monarhija” koja počiva na neraskidivom trojstvu “bog-kralj-domaćin”. U takvoj državi nema mesta za višepartijski sistem, jer – opet prema rečima patrijarha Pavla – pitanje je “da li su partije dovoljno uzrasle da bi odnos u društvu bio organski”.³ Ukratko, reč je o modelu koji u celini i sistematski odbacuje same temelje modernog demokratskog društva i države.

U funkciji ovakve vizije društva i države je i poistovećivanje srpske nacije sa Srpskom pravoslavnom crkvom, čime se dobija još jedna karika u organskom jedinstvu: država i crkva, društvo i država, nacija i crkva. “Kažu: ‘Ja sam Srbin’, a Srbin nekršten ne biva” – izričit je patrijarh Pavle, objašnjavajući značaj Srpske pravoslavne crkve za srpski narod.⁴ Pripadnost srpskoj naciji – prema Patrijarhu – uslovljena je, dakle, pripadnošću srpskoj crkvi, što istovremeno predstavlja još jedan od razloga iz kojih je za Srbe ateizam neprihvatljiv: Srbin ne može biti ateista i mora pripadati Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Istorijski gledano – kako na to ukazuju svi ozbiljni pisci među Srbima, od Dositeja Obradovića do Milorada Ekmečića – religija, odnosno konfesija imale su ulogu vododelnice u formiranju modernih južnoslovenskih nacionalnih identiteta i nacionalizama. Srpska nacija, kao uostalom i većina drugih balkanskih nacija, nije se uobličavala na građanskom nego na konfesionalnom principu – kao religijska zajednica unutar Osmanskog carstva koje je preko sistema mileta narodnost izjednačavalo sa veroispovešću i uz to još verskim poglavarima prepuštalo svetovnu vlast nad pripadnicima njihove crkve. Srpska je, dakle, nacija izgrađena ne kroz identifikaciju sa državnim okvirom u kome je živela (kao na Zapadu) nego kroz identifikaciju sa crkvom kojoj je pripadala; ne kao grananska, već kao etnokonfesionalna zajednica. Zato je srpski nacionalni identitet doista teško razdvojiti od pravoslavlja i od srpske crkve.

Ali, u jednom specifičnom smislu, srpski nacionalni identitet povezan je i sa državom, u čemu je spska crkva takođe odigrala odlučujuću ulogu. Reč je o srpskoj srednjovekovnoj državi čija je veza sa Srpskom pravoslavnom crkvom išla do uzajamne identifikacije, simbolički izražene u posvećivanju srpskih vladara. Kroz celo razdoblje turske vladavine srpska crkva je, kao jedini organizovani čuvar narodnog pamćenja, održavala i prenosila mit o srednjovekovnoj srpskoj državi izgubljenoj na Kosovu, propovedajući ideal njene obnove (vaskrsa). Država kao sadržina istorijskog pamćenja i ideal “osvete Kosova” živi među pripadnicima srpskog naroda bez obzira na to gde su se oni nastanili. Zbog nedostatka novovekovnih kulturnih i političkih vrednosti koje su nastale u krilu sopstvenog naroda, a u uslovima zaostalog patrijarhalnog agrarnog društva koje ne pogoduje recepciji takvih ideja, srpski narod je i u novom veku očuvao istorijsko pamćenje, tačnije mitsku vezu sa srednjovekovnom državom i svojom crkvom kao glavni, takoreći jedini izvor nadahnuća i osnov kulturnog, odnosno nacionalnog identiteta.

Tako srpski narod ulazi u moderno doba, u epohu stvaranja svoje nacionalne države. Konfesionalna identifikacija transformisana je u nacionalnu, a potom je usledila borba za nacionalnu državu. U tome je poreklo i sadržina tradicionalnog trojstva crkva, nacija, država – koje Srpska pravoslavna crkva i danas nameće kao formulu kulturnog i političkog identiteta Srba.

U modernoj istoriji srpskog naroda ova je formula, međutim, postala duboko problematična. Ona je odgovorna ne samo za etnokonfesionalni karakter srpskog nacionalnog identiteta, odnosno za sprečavanje nastanka moderne srpske nacije kao nacije građana, nego i za etnokonfesionalni karakter srpskog nacionalizma kao moderne političke ideologije i srpske države kao nacionalne države. Parola “osveta Kosova” uobličena je kao najsnažniji mobilizatorski činilac u novovekovnoj Srbji. U njoj je sadržana sama suština moderne srpske državne ideje, a to je državno ujedinjenje svih zemalja koje se, bilo po etničkom, bilo po istorijskom pravu, smatraju srpskim. U Jugoslaviji ta parola gubi funkciju, ali ne umire, već se samo potiskuje u istorijsko pamćenje i oživljava uvek u trenucima krize jugoslovenske države.

Na kraju XX veka, kada je raspad Jugoslavije ponovo postavio na dnevni red definisinje srpskog nacionalnog interesa, “osveta Kosova” je ponovo postala nacionalno politička krilatica, legitimirajuća formula za teritorijalnu ekspanziju – nezavisno od toga da li su se teritorijalne aspiracije temeljile na etničkom ili na istorijskom pravu, i bez obzira na to da li su one bile usmerene ka jugu ili ka zapadu Balkana. Kosovo je postalo ne (ili bara ne samo) cilj, već sredstvo nacionalne politike.

Etnokonfesionalni karakter srpske državne ideje predstavlja jedno od najtežih opterećenja južnoslovenskog prostora u njegovoj modernoj istoriji. On je odgovoran za činjenicu da je stvaranje srpske (etnokonfesionalne) nacionalne države neodvojivo od neprekidnih ratova za teritorije, kao i etničkih čišćenja i zločina prema pripadnicima drugih veroispovesti. Srpski ratovi za stvaranje nacionalne države u XIX, a posebno u XX veku, uključujući i ove poslednje kojih smo sami savremenici, kao ni sam srpski nacionalizam, ne mogu se objasniti izvan pomenute formule – crkva, nacija, država. Za preživljavanje i novo oživljavanje te formule na kraju XX veka odgovorna je na prvom mestu Srpska pravoslavna crkva. To je onaj suštinski razlog duboke problematičnosti njene današnje uloge u srpskom društvu, kao i njene odgovornosti za tragičnu sudbinu srpskog naroda na kraju XX veka.

U skladu sa razumevanjem srpske nacionalne države kao države svih Srba i razumevanjem srpske nacije kao etnokonfesionalne zajednice, Srpska pravoslavna crkva nikad nije priznala tzv. avnojevske granice, odnosno granice Srbije u posleratnoj Jugoslaviji. Nakon što je dolaskom Slobodana Miloševića na vlast postavljeno državno pitanje Srbije, SPC sve glasnije govori o neprihvatljivosti tih granica i otvoreno poziva na njihovo nepoštovanje, odnosno promenu u skladu s etničkim načelom.⁵ Ni posle vojnog sloma velikosrpskog državnog programa SPC nije napravila ni minimalan otklon od svog stava da su tzv. avnojevske granice Srbije nelegitimne i kao takve neodržive. Te granice više su nego dvostruko manje od “srpskog istorijskog prostora” – piše 2002. godine Pravoslavlje (1. maj 2002), navodeći kao glavnog krivca za to Josipa Broza. Ko je onda kvisling – pita se Pravoslavlje i zaključuje: “U svakom slučaju, ni Milan Nedić ni Draža Mihailović neće se naći u društvu kvislinga Drugog svetskog rata.”. Kriterijum kvislinštva u Srbiji, sa stanovišta SPC, nije dakle (ne)saradnja s fašističkom okupatorskom vlašću,⁶ nego (ne)uvažavanje etničkih granica na prostoru bivše Jugoslavije. Slično stanovište prema granicama bivših jugoslovenskih republika ima i značajan deo srbijanske političke elite.⁷

Veći deo intelektualnog i dobar deo političkog potencijala Srbije nakon 5. oktobra angažovan je na negovanju kolektivne svesti o legitimnosti etničkih granica na Balkanu, isto onako kao i onda kada je na temelju takve svesti poveden rat. Jer – kako kaže jedan istoričar – “kada zapadna Evropa izgubi svoj sadašnji misionarski apetit za građenje hibridnih nacija, oličen u Petriču, Ešdaunu, Hakerupu, Štajneru i sličnima, Srbi treba da budu spremni za reviziju svog poraza”.⁸ Pod pokroviteljstvom profesionalne istoriografije odvija se dosad neviđeni revizionizam u istoriografiji, čiji je glavni cilj obezvređivanje antifašističkog nasleđa, a glavna okosnica primitivni antikomunizam i rehabilitovanje četništva kao najprečišćenijeg istorijskog oblika etnonacionalne velikodržavne ideologije. Ali, nesumnjivo najznačajniju ulogu u ovom trenutku ima Crkva, kao institucija koja simboliše ideju svesrpskog jedinstva i koja nakon vojnog i političkog sloma nastoji da duhovno, kulturno i politički zaokruži onaj prostor koji usled ratnog poraza nije zaokružen državno, odnosno – kao u slučaju Crne Gore – nije zaokružen na željeni način. Ono što je dovelo do rata – osporavanje zatečenih i pokušaj uspostavljanja novih državnih granica po etničkom principu – ona ponovo nudi kao formulu za budućnost. Raspad Jugoslavije u toj formuli predstavlja samo prvu fazu u velikom projektu rekonstrukcije čitave regije po etničkom načelu. S obzirom na veliki uticaj koji ima u narodu u nju se polažu velika očekivanja, pa Crkva u svom poslu uživa snažnu logističku podršku države i vojske. Sa ovom poslednjom, Crkva je nakon 5. oktobra izgradila specifičnu zajednicu interesa koja se iskazuje kako neposrednom saradnjom tako i na simboličkom nivou.

Sada, kada Srpska pravoslavna crkva doživljava snažnu društvenu reafirmaciju i kada se sve otvorenije nameće kao vrhovni arbitar – počev od vaspitanja dece i omladine do sveukupne kulturne i civilizacijske orijentacije društva, njeno neprihvatanje vrednosti i principa modernog doba, a sa tim i odbacivanje sekularnog načela, predstavlja jednu od najozbiljnijih prepreka uspostavljanju modernog društva u Srbiji. Ovo utoliko više što svoju novu ulogu Crkva vrši u uslovima razorenog društva, krize identiteta i opšteg vrednosnog vakuuma koje su za sobom ostavili nedavno završeni ratovi.

Poseban problem u tome predstavlja okolnost da za te ratove kao i pustoš koju su oni prozveli i sama Crkva snosi znatan deo odgovornosti. Sa ovom odgovornošću SPC se još nije suočila, niti pokazuje znake spremnosti za samopreispitivanje i suočavanje sa njom. Naprotiv, ona danas ide u suprotnom smeru, ulažući sav svoj autoritet u nastojanje da svoju nacionalno-političku ulogu koju je povratila s početkom poslednjih ratova konačno institucionalizuje i tako je dodatno legitimiše. To je uloga koja se, danas ništa manje nego juče, temelji upravo na etnonacionalizmu i projektu svesrpskog ujedinjenja, a ujedno i na antimodernom kulturnom modelu koji je njegova pretpostavka. Umesto otklona prema tom projektu, Crkva se sve jasnije i nametljivije profiliše kao glavna uporišna tačka nastojanja da se projekat održi u životu. S obzirom da predstavlja okosnicu i jedinu istorijsku konstantu srpskog nacionalnog identiteta, SPC tako predstavlja ključni faktor blokade u koju je doveden srpski narod raspet između zahteva modernog doba s jedne strane, i fikcija, mitova i predrasuda u čijem je stvaranju, održavanju i oživljavanju Crkva odigrala i nastavlja da igra jednu od najznačajnijih uloga, s druge strane. A bez oslobananja od tih fikcija, mitova i predrasuda srpski narod će ostati trajno lišen identiteta moderne nacije.

Helsinška povelja, br. 75–76, jun-jul 2004.

Odlomci iz knjige Olge Popović-Obradović Kakva ili kolika država, Ogledi o političkoj i društvenoj istoriji Srbije XIX-XXI veka koju je priredila Latinka Perović u izdanju Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji

Peščanik.net, 22.02.2009.

DRUGA SRBIJA

1. Srbi u Evropu, da; Evropa u Srbe, ne daj Bože! Pravoslavlje,1. juli 1999.
2. Pravloslavlje,1. juli 2002.
3. Intervju Patrijarha Pavla, Danas,5–7 januar 2002. U ovom pogledu SPC se kreće u krugu ideja poznatih pod nazivom “nova srpska desnica”, koje su najbliže organicističkom konceptu društva i države . O srpskoj organicističkoj misli videti Đorđević, M. 2003 (pr.) Srpska konzervativna misao, Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, s. 5–33.
4. Neka pitanja naše vere 1998. Navedeno prema nedeljniku Vreme,19. decembar 2002.
5. Već od 1990. godine njeni velikodostojnici pozivaju na podelu Jugoslavije po etnokonfesionalnim granicama i stvaranje srpske homogene etničke države, izričito predlažući podelu BiH i promenu granica Hrvatske. (Perica, V. 2002. Balkan Idols. Religion and Nationalism in Yugoslav States, Oxford: Oxford University Press) Kasnije, kada je rat za nove granice već bio u toku, takvi pozivi su postali uobičajena stvar, a 1992, Sabor SPC izdao je i zvanično saopštenje da ne priznaje avnojevske granice.
6. Milan Nedić je bio predsednik kvislinške vlade u okupiranoj Srbiji za vreme Drugog svetskog rata.
7. Tako, na primer, za bivšeg predsednika SRJ, sadašnjeg premijera srpske vlade, Vojislava Koštunicu (koji inače Dimitrija Ljotića drži za visokomoralnog političara), unutrašnje granice bivše Jugoslavije predstavljaju “komunističko nasilje” čiji je glavni cilj bio da se “Srbija učini manjom nego što jeste, a druge republike učine većim nego što one stvarno jesu”. Shodno ovakvom razumevanju granica Srbije, ovaj političar zaključuje “da najveće osvajanje i ‘etničko čišćenje’ od izbijanja rata u Jugoslaviji… (predstavlja) progon Srba iz Krajine, Zapadne Bosne i Sarajeva” (Srpski narod na raskršću, Obraz,3–4/1996).
8. Srđa Trifković, Danas, 16–17. novembar 2002, str XVIII