U petak 4. oktobra u okviru svoje turneje po južnoj Evropi u Atinu dolazi američki državni sekretar Majk Pompeo. Njegova poseta će ozvaničiti već godinama pripremanu promenu političke ravnoteže na prostoru jugoistočne Evrope i istočnog Mediterana iz perspektive još uvek najmoćnije svetske sile. Izjave koje su prethodile poseti trenutno drugog čoveka SAD-a, koji svojom ambicijom teži još uvek nedostignutoj stvarnoj moći koju je imao Henri Kisindžer – obavljajući istovremeno funkcije državnog sekretara i savetnika za nacionalnu bezbednost prelomnih 1973. i 1974. kada su postavljeni temelji novih odnosa u ovom regionu koji su preživeli i kraj Hladnog rata – jasno stavljaju do znanja da je Grčka novo središte američke politike u ovom delu sveta.
Nimalo uvijeno, to je naglasio i američki ambasador u Atini Džefri Pajat, ističući kako je Grčka onaj pouzdani partner – onaj faktor stabilnosti – na koga se Amerika najviše oslanja i kome najviše veruje. Istovremeno, on je pomalo nediplomatski uputio oštre reči Turskoj i njenom predsedniku Redžepu Tajipu Erdoganu, čije provokativno poigravanje mirom u Egeju i istočnom Mediteranu, o jugoistočnoj Turskoj i Siriji i da se ne govori, izaziva sve negativnije zvanične reakcije Vašingtona. Erdoganov gubitak strpljenja u odnosu na Ameriku i Evropu, koje on sve češće ističe, time dobija sasvim jasne uzroke i objašnjava sve veću nervozu turskog predsednika.
Erdoganova ambiciozna spoljna politika vešto je više od decenije koristila doktrinu o Turskoj kao faktoru stabilnosti u regionu, neophodnom i nezabilaznom američkom strateškom partneru, koju je pre gotovo pola veka formulisao Henri Kisindžer. Kao činilac američke prevlasti nad Rusijom i daljim istokom, Turska i njeni interesi su na taj način sistematski izjednačavani sa američkim interesima u istočnom Mediteranu. Naizgled neumitna logika da bi padom Turske pod sovjetski / ruski uticaj ceo istočni Mediteran i Bliski istok bili izgubljeni za Ameriku i zapad imala je kao posledicu to da su turski zahtevi retko kada bivali odbijani. Sve do sada.
Četrdeset pet godina nakon turske invazije na Kipar čijim su tolerisanjem SAD i ostale zapadne države želele da zaustave navodni ruski prodor u istočni Mediteran, američko naglo političko približavanje Grčkoj i Kipru predstavlja snažan geopolitički zemljotres u odnosima u regionu. Uvek nepoverljive prema uticajnim levičarskim partijama, pokretima i širim društvenim tendencijama u Grčkoj i na Kipru, sve američke administracije su se praktično od Drugog svetskog rata čvrsto držale stava da su često nepredvidivi turski politički akteri ipak sigurniji i pouzdaniji partneri upravo zbog nedostatka snažnih levičarskih ideologa među njima. Stoga je politički gotovo bizarna činjenica da se američko približavanje Grčkoj odigralo za vreme vlasti nominalno ekstremno levičarske i time u teoriji antiameričke i antizapadne vlade Aleksisa Ciprasa – ili bi bilo bizarno da doskorašnji grčki premijer nije još 2016. odustao od bilo kakve ideološke odrednice sopstvene politike, koja je krasila samo prvu godinu njegovog mandata.
Da politika Vašingtona prema ovom regionu ne zavisi od trenutne prevlasti republikanaca ili demokrata u američkom političkom životu potvrđuje zajedničko, dvopartijsko delovanje američke diplomatije koje je poremetilo gotovo poluvekovne odnose u trouglu Grčka-Turska-Kipar. Demokratski senator iz Nju Džersija Robert Menendez je zajedno sa republikanskim senatorom sa Floride Markom Rubiom bio predlagač ukidanja američkog embarga na izvoz oružja Kipru, koji je bio na snazi više od pola veka, gotovo od proglašenja nezavisnosti ove ostrvske države 1960. Usvajanje ove odluke u američkom Senatu i Menendezova dugotrajna poseta ovog proleća Kipru i Grčkoj, predstavljali su najjasniji signal američkog napuštanja Turske kao neprikosnovenog strateškog partnera u regionu, jer je embargo na izvoz oružja Kipru uveden upravo nakon sukoba kiparskih Grka i Turaka, zbog zaštite ovih poslednjih.
Nakon Menendeza i ambasadora Pajata, sada će državni sekretar Majk Pompeo samo staviti tačku na novu realnost u spoljnoj politici Amerike, na činjenicu da su odnosi između SAD-a i Kipra, odnosno Grčke ušli u sasvim novu fazu i da nikada nisu bili ovako dobri i bliski. I upravo zato, osećajući da politička nadmoć uspostavljena invazijom na Kipar i podelom ostrva 1974. ubrzano nestaje, Redžep Tajip Erdogan, njegovi ministri spoljnih poslova Mevlut Čavušoglu i odbrane Hulusi Akar neprestano i sve glasnije uzvikuju da je Turska spremna za „novu 1974. godinu“. I njima je, međutim, dobro poznato da je „1974. godina“ bila moguća samo zahvaljujući prećutnoj pomoći Amerike, koja sada otvoreno napušta Tursku – i to čak i bukvalno, premeštanjem vojne baze iz Turske na Krit, kao prve faze nove preraspodele svojih trupa u regionu.
Američko i evropsko pojačano interesovanje za ovaj region značajno je uslovljeno otkrivanjem ogromnih zaliha zemnog gasa u vodama Republike Kipar i ugovorom za njegovu eksploataciju koje su dobili energetski korporativni giganti, francuski Total, italijanski Eni i američki Ekson-Mobil. Zaštita zajedničkih interesa korporacija i američke diplomatije podržana je brojnim sporazumima o saradnji u ovoj oblasti koje su poslednjih godina potpisali Kipar, Grčka, Izrael, Egipat i Jordan. Izostanak Turske iz ovih sporazuma upadljiv je i nimalo slučajan i proističe iz nepoverenja prema turskom predsedniku čija izazovna politika nije naišla na blagonaklonu reakciju nove američke administracije.
Redžep Tajip Ergodan stoga više nije u stanju ni da prikriva svoje nestrpljenje i gubitak nerava u velikoj političkoj igri u kojoj je izgubio dominaciju. Svi njegovi pokušaji zbližavanja sa novom američkom administracijom ostali su samo na simpatijama koje za njega ima američki predsednik. Ali dok je Donald Tramp pod istragom za opoziv – na isti način kao što je to bio i Ričard Nikson u vreme Kisindžerove svemoći – dotle njegov državni sekretar i administracija nastavljuju dobro poznatu američku buldožer diplomatiju, koja sada ima jasan cilj: da učvrsti Grčku kao novi faktor stabilnosti i oslonac na Balkanu i istočnom Mediteranu.
I dok će grčki premijer Kirijakos Micotakis morati da razmisli da li će u sledećem susretu sa Erdoganom nastupiti otvoreno, pomalo i naivno prijateljski kao što je to bio slučaj u Njujorku, s obzirom da je njegov sagovornik već sledećeg dana pojačao svoju retoriku pretnji a konkretnim potezima još snažnije narušio suverenitet Grčke i Kipra, dotle turski predsednik nema dilemu kojim će se političkim putem kretati. Postavljajući se kao bogom dani zaštitnik svih svojih sunarodnika, svih Turaka ma gde da žive, Erdogan je ovih dana objavio da je spreman da „novu 1974“, novu tursku invaziju, proširi i izvan Kipra i Egeja – na Balkan i čitavu Evropu. Za sada još uvek samo na rečima.
Autor je profesor Filozofskog fakulteta i upravnik Centra za kiparske studije.
Peščanik.net, 04.10.2019.
