O SOCIJALNIM POSLEDICAMA IZGRADNJE DERIVACIONIH MINI-HIDROELEKTRANA
Sredinom jula 2021. u Narodnoj skupštini Republike Srbije usvojene su izmene Zakona o zaštiti prirode. Ključna izmena Zakona odnosi se na zabranu izgradnje mini-hidroelektrana u zaštićenim područjima. Ovim izmenama Zakona potvrđeno je da se o izgradnji mini-hidroelektrana derivacionog tipa u našoj javnosti govori poglavito iz ugla uticaja i posledica koje ovi objekti imaju na prirodu i na biljni i životinjski svet, ali ne i na lokalne zajednice. Pored toga, zakonodavac je zabranio izgradnju mini-hidroelektrana (bez bliže distinkcije o kom tipu mini-hidroelektrane je reč) samo u zaštićenim područjima, ali ne i na drugim prostorima u Republici Srbiji. Treba podsetiti da se od 6 ciljeva Zakona o zaštiti prirode (član 2) čak 3 odnose na održivo korišćenje prirodnih resursa i „usklađivanje ljudskih aktivnosti sa održivim korišćenjem prirodnih resursa i dugoročnim očuvanjem prirodnih ekosistema“. Drugim rečima, Zakon postulira zaštitu prirode na celoj teritoriji države a ne samo u zaštićenim područjima.
U poslednjih nekoliko godina jedna od često prisutnih tema u medijima i javnom govoru je izgradnja mini-hidroelektrana, da budemo precizniji, derivacionih mini-hidroelektrana (u daljem tekstu DMHE).1 Zašto je izgradnja derivacionih mini-hidroelektrana izazvala veliki interes javnosti i zašto se u sredinama u kojima se grade ova postrojenja građani organizuju u nastojanju da onemoguće njihovu izgradnju? Šta se dešava na područjima na kojima se grade DMHE? Sažeto, ova građevinska operacija ostavlja bez vode celo područje u okruženju rečnog korita kome je ta voda izvor života. Profesor Branislav Đorđević navodi da je grubim zbrajanjem DMHE planiranim za izgradnju došao do poražavajućeg rezultata da preko 3.000 km dragocenih malih vodotokova u Srbiji treba strpati u cevovode.
Pre nekoliko decenija mnoge države su počele da grade DMHE, jer se činilo da su one efikasnije od klasičnih akumulacionih / protočnih malih hidroelektrana, koje su lokalne zajednice ili grupe domaćinstava gradile po brzim planinskim rekama bez negativnih učinaka na okruženje. Vrlo brzo su uočene ogromne štete od izgradnje DMHE i mnoge države su ne samo zaustavile i zabranile dalju izgradnju, nego su i srušile veliki broj ovih objekata. Prema navodima iz studije Šumarskog fakulteta Univerziteta u Beogradu2 u SAD je u periodu 1993-2017. srušeno više od 1.000 ovakvih objekata, a u Evropi oko 400.
Poslednjih nekoliko godina u Srbiji su sve učestalije pobune građana protiv izgradnje DMHE. Razlog ovim pobunama je istovetan – izgradnja DMHE doslovno ugrožava opstanak ljudi na tom prostoru, jer im se oduzima voda bez koje život nije moguć. Opstanak žitelja i njihovih domaćinstava je samo jedna dimenzija ukupnih šteta koje nosi izgradnja DMHE – da ne navodimo ostale: uništavanje biljnog i životinjskog sveta u samom rečnom toku, ugrožavanje biljnog i životinjskog sveta u okruženju vodotoka koji se zahvata i ubacuje u cev, sušenje šuma, izazivanje drugih šteta koje su posledica poremećaja u prirodnom režimu i protoku voda u rečnom slivu.
Prorektor Univerziteta u Beogradu i nekadašnji dekan Šumarskog fakulteta, profesor Ratko Ristić ukazuje da najveći broj MHE u Evropi (oko 24.000) nisu derivacionog tipa (sa cevovodima). U Srbiji su, međutim, dominantne MHE derivacionog tipa. Ristić napominje da ako je u planu da se u cevi spakuje 2.200 do 2.600 km vodotoka, da bi se proizvelo 2-3 odsto električne energije na godišnjem bilansu, od toga će imati koristi samo vlasnici i investitori tih objekata.
U tekstu koji sledi težište je na socijalnim posledicama izgradnje DMHE.
Demografska obeležja brdsko-planinskih područja
DMHE se grade u brdsko-planinskim područjima, gde rečni tokovi imaju veliki nagib i brzinu protoka. U selima u brdsko-planinskom zonama živi staro stanovništvo u malim, po pravilu staračkim domaćinstvima. U donjoj tabeli su dati podaci o prosečnoj starosti stanovništva u opštinama na čijoj teritoriji se nalazi Stara planina, koja je jedno od privlačnih područja za izgradnju DMHE. Prosečna starost stanovništva u kategoriji ostala naselja (u ovu kategoriju uključena su prigradska i seoska naselja) u tri opštine na području Stare planine je preko 50 godina prema popisu iz 2011, odnosno u ovom času ta prosečna starost je znatno viša.3 Nema sumnje da je prosečna starost i u ostalim seoskim naseljima na područjima gde su već izgrađene ili se tek namerava izgradnja DMHE slična, odnosno da se radi o veoma starom stanovništvu.
Domaćinstva u proseku imaju manje od tri člana, odnosno većina ovih domaćinstava su samačka i dvočlana.
| Prosečna starost | Prosečna veličina domaćinstva | |
| Opštine na čijoj teritoriji se nalazi Stara Planina | ||
| Zaječar opština | 45,5 | 2,83 |
| Ostala naselja u opštini | 50,2 | 2,81 |
| Knjaževac opština | 48,6 | 2,70 |
| Ostala naselja u opštini | 55,6 | 2,40 |
| Dimitrovgrad opština | 46,5 | 2,54 |
| Ostala naselja u opštini | 50,3 | 2,38 |
| Pirot opština (zabranjena izgradnja MHE na području Stare planine) | 44,3 | 2,85 |
| Ostala naselja u opštini | 48,8 | 2,62 |
| Opštine koje su donele odluku o zabrani izgradnje MHE | ||
| Arilje opština | 42,0 | 3,07 |
| Ostala naselja u opštini | 43,7 | 3,08 |
| Svrljig opština | 50,6 | 2,61 |
| Ostala naselja u opštini | 60,1 | 2,20 |
| Bor opština | 42,3 | 2,84 |
| Ostala naselja u opštini | 46,4 | 3,09 |
| Užice opština | 32,5 | 2,89 |
| Ostala naselja u opštini | 43,5 | 2,87 |
Staračka domaćinstva u brdsko planinskim područjima su gotovo bez izuzetka veoma siromašna. Imaju najčešće jednu poljoprivrednu penziju (oko 11.000 RSD) a dopunske prihode ostvaruju od jedne ili dve krave, nekoliko ovaca i koza, nešto živine i malo povrća i voća sa okućnice.
Staro stanovništvo u brdsko-planinskim selima je većinom bez potrebnog znanja, nisu mu dostupne objektivne i pouzdane informacije, ono nema zaštitu i podršku političkih ili organizacija civilnog društva. Ovi građani nemaju ni zaštitu svojih lokalnih samouprava, koje uglavnom nastoje da izađu u susret zahtevima politički moćnih nomenklatura i njihovih zaštićenih investitora. Jalovim se pokazalo već uobičajeno obmanjivanje da će izgradnja DMHE doneti otvaranje novih radnih mesta, stvoriti izglede za povratak mladih u ostarela sela i doneti prosperitet i blagostanje lokalnoj zajednici. Derivacione MHE zapošljavaju veoma malo radnika. Ceo proces je automatizovan – potrebno je imati čuvara koji čuva objekat i majstora koji povremeno obilazi i održava pogon.
Siromaštvo, teški uslovi života, zavisnost ekonomije ovih domaćinstava od vode iz rečnog toka, ranjivost ovih ljudi – sve to je ignorisano prilikom donošenja odluke o izgradnji DMHE, izrade prostornih planova, davanja uslova za izgradnju i građevinskih dozvola. Niko od pomenutih aktera nije čak smatrao obavezom da građane obavesti o planiranoj izgradnji DMHE. Većina njih je za to saznala tek kada su bageri počeli da prelaze preko njihovih imanja, da im uništavaju pašnjake i zasade, lokalne puteve (ionako u jadnom i jedva voznom stanju), da razaraju rečna korita, oduzimaju vodu iz rečnih tokova na kojima se napaja stoka i iz kojih se zalivaju bašte. Tek tada je građanima postalo jasno da im nema daljeg života u njihovim sopstvenim kućama i na njihovim sopstvenim posedima. Jedino što im je preostalo bila je pobuna. Nadrealno deluju snimci na kojima vidimo kako se teško pokretni, stari i izborani muškarci i žene suprotstavljaju nabildovanom i naoružanom privatnom obezbeđenju koje od svog gazde (investitora) ima nalog da raščisti teren. A organi reda i zaštite zakonitosti stoje mirno po strani i izigravaju neutralnu i objektivnu stranu.
Za lokalno stanovništvo je oduzimanje vode iz rečnog toka pitanje golog opstanka – na jedinoj imovini koju poseduju. Oduzimanje vode je siguran način da se nekome oduzme pravo na život, naročito kada ta osoba nema gde da ode. Čini se da su DMHE lukrativan način za primenu nove forme lapota.4
Autizam izvršne i zakonodavne vlasti
Potvrdu o ignorisanju socijalne dimenzije i socijalnih posledica izgradnje DMHE nalazimo i u službenim dokumentima i izjavama visokih predstavnika vlasti. U novembru 2019. predsednica Vlade Republike Srbije je izjavila da je „besmisleno u potpunosti zabraniti izgradnju mini hidroelektrana i ocenila da je to tema koja je politizovana a nema nikakve veze sa politikom“. Iz izjave predsednice Vlade vidi se (1) da ona ne pravi razliku između derivacionih i protočnih/akumulacionih MHE, (2) da ona ne razmišlja (odnosno da je baš briga) o socijalnim štetama koje proizvodi izgradnja DMHE, (3) da ne razmišlja o ekološkim štetama izgradnje DMHE i da (4) ona, kao javni službenik, elementarna egzistencijalna pitanja građana smatra temama nedostojnim političke agende. Ukratko, predsednica Vlade Republike Srbije pitanje života i opstanka označava kao političko nadgornjavanje i nepotrebno politizovanje.
Navedena izmena Zakona o zaštiti prirode potvrđuju tezu da izvršnu i zakonodavnu vlast ne interesuju socijalne posledice izgradnje DMHE. Narodna skupština Republike Srbije je glasala za predlog Vlade da se zabrani izgradnja mini-hidroelektrana u zaštićenim područjima. Područja koja nisu zaštićena će i dalje biti plen zainteresovanih investitora, a stanovništvo će u tim, zakonom nezaštićenim područjima, biti suočeno sa novim formama lapota.
Ponovimo, DMHE nisu samo pitanje životne sredine nego su i pitanje socijalne održivosti odnosno opstanka lokalnih zajednica kojima se oduzima voda bez koje one ne mogu da prežive. Oduzima im se javno dobro koje je uslov njihovog opstanka da bi se investitoru dalo da izgradi objekat i da uz pomoć fid-in tarife ostvaruje milionsku zaradu generisanu iz novčanika svih građana Srbije koji plaćaju obaveznu „naknadu za podsticaj povlašćenih proizvođača električne energije“, uključenu u mesečni obračun za električnu energiju. Da ironija bude potpuna, tu naknadu plaćaju i domaćinstva koja su žrtve izgradnje DMHE.5
Jednodimenzionalna percepcija učinaka DMHE vidi se i po tome što je rasprava u javnosti svedena na štetnost njihove izgradnje u zaštićenim područjima (treba upozoriti da je svega 7 odsto teritorije Republike Srbije u nekom stepenu zaštite). Šta će biti sa ekosistemima u nezaštićenim područjima? Šta će biti sa stanovnicima brdsko-planinskih sela koja se ne nalaze u zaštićenim područjima? Iz svih dosadašnjih saznanja sledi da izgradnja DMHE ne donosi nikakvu javnu dobit zajednici, a da proizvodi ogromne javne štete.
Ne treba biti naivan i očekivati da će studije i analize uticaja izgradnje DMNE na okruženje koje, da podsetimo, rade firme koje angažuje investitor, davati ocene, zaključke i preporuke suprotne očekivanju i narudžbi investitora. Pri tome, u takvim studijama nema ni slova o uticaju izgradnje na lokalnu zajednicu. Projekti, revizije i analize uticaja su pod potpunom kontrolom interesnih grupa, a ove pod zaštitom partijskih nomenklatura i državnih službi.
Kao i u mnogim drugim slučajevima pitanje javne štete kao posledice izgradnje DMHE neće se postaviti, niti će bilo ko biti u obavezi da nadoknadi učinjene javne štete na ekosistemima, niti štete pričinjene domaćinstvima na tom terenu.
Za koga su DMHE lukrativan posao?
Masovna izgradnja DMHE i borba protiv građana u lokalnim zajednicama koji se suprotstavljaju oduzimanju vode iz njihovih reka dovoljan su dokaz da je izgradnja DMHE vrlo lukrativan biznis. O prepletenosti, povezanosti, umreženosti i drugim formama saradnje svedoče brojni tekstovi koje možemo naći na internetu. Navešćemo samo neke:
– Vlasnik MHE u Kamenoj Gori je Branislav Savić Gugi, preduzetnik uhapšen u Crnoj Gori zbog upletenosti u višemilionsku aferu s nekretninama, poznatoj kao Afera Budva, koja je označila kraj političke karijere Svetozara Marovića, bivšeg predsednika Savezne Republike Jugoslavije.
– Elektroprivreda Srbije (EPS) je firmama čiji je vlasnik ili suvlasnik Nikola Petrović, kum predsednika Srbije, prošle godine isplatila oko 2,3 miliona evra za struju iz obnovljivih izvora energije, odnosno malih hidroelektrana, prenosi Mreža za istraživanje kriminala i korupcije (KRIK). EPS je prošle godine za takve firme koje imaju status povlašćenih proizvođača ukupno izdvojio 21,8 miliona evra. Udeo u vlasništvu firme Eco Energo Group čiji je suvlasnik i direktor Petrović imaju i njegovi partneri Dragan Klisura, vlasnik firme Hidro-Tan, koja se bavi izgradnjom malih hidroelektrana, Nenad Kovač, vlasnik Tehnomanije i Vera Ristić, majka supruge tenisera Novaka Đokovića.
– Miodrag Marčetić, savetnik Upravnog odbora u kompaniji Asseco SEE, od prošle godine je novi vlasnik firme W&W Energy. Jedan od direktora srpskog ogranka Assecoa je i premijerkin brat Igor Brnabić.
– Male hidroelektrane u Crnoj Gori donose milione evra vlasnicima, među kojima su i rođaci predsednika Mila Đukanovića. Navodi se da su među vlasnicima malih elektrana Đukanovićev sin, kum i brat od ujaka.
Itd, itd.
Nekoliko lokalnih samouprava/opština donelo je odluke o zabrani izgradnje DMHE na svojoj teritoriji. Koliko će ove opštine imati snage da se odupru pritisku investitora i centralizovane republičke vlasti i da primene donete odluke ostaje da vidimo. Možemo očekivati sličan scenario kakav se dogodio u oblasti rudarstva. Kada su opštine počele da odbijaju da daju saglasnost za istražne rudarske radnje ili eksploataciju ruda, (zakonodavna) vlast je jednostavno izmenila Zakon o rudarstvu i ukinula odredbu o dobijanju saglasnosti za ove radove od lokalne samouprave kao jednom od uslova za započinjanje radova. Prosto je izopštila opštine iz lanca donosilaca odluka.
Ukoliko se građani ne udruže i ne izbore za svoja osnovna ljudska prava, izvesno je da će već u bliskoj budućnosti Srbija biti demografski ispražnjen prostor (izuzev Beograda, Novog Sada i nekoliko većih gradova), prekriven mrežom autoputeva i brzih železnica i eldorado za rudarske kompanije i eksploataciju ruda i minerala koja je već sada zabranjena u drugim evropskim državama, kao i za izgradnju nekoliko stotina derivacionih MHE koje će pretvoriti Srbiju u bezvodnu i obešumljenu zemlju.
Tekst preuzet iz publikacije „Uticaj javnih politika na društvo“, Fondacija Centar za demokratiju i Fondacija za otvoreno društvo, 2021.
Autorka je profesorka u penziji Arhitektonskog i Geografskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
Peščanik.net, 10.02.2022.
EKOLOGIJA________________
- Postoji suštinska razlika između derivacionih i protočnih hidroelektrana sa malim akumulacijama koje ne remete rečni tok. U javnim raspravama o mini-hidroelektranama, međutim, jasno je da brojni učesnici ne uočavaju tu bitnu razliku između derivacionih i ovih drugih tipova MHE, pa samim tim ni ekološke niti socijalne posledice njihove izgradnje. Derivacione MHE uzimaju vodu iz rečnog toka, ulivaju je u cev koja može biti duža i od dva kilometra i dovode je do mašinske zgrade u kojoj se nalaze turbine koje proizvode električnu energiju. DMHE se grade na rečnim tokovima sa velikim nagibom, da bi se dobio potreban pad odnosno pritisak vode u cevi. Celo rečno korito iz kojeg je uzeta voda ostaje bezvodno, odnosno sa tzv. biološkim minimumom koji se projektuje na oko 10 procenata prosečnog protoka.
- Male hidroelektrane derivacionog tipa: beznačajna energetska korist i nemerljiva ekološka šteta, 2018.
- U odnosu na 2011, u 2019. je povećano učešće stanovništva starijeg od 65 godina u navedenim lokalnim samoupravama za u proseku 4 procentna poena i iznosilo je 20,6% u Boru, 20,7% u Arilju, 21,6% u Užicu, 24,4% u Pirotu, 26,8% u Zaječaru, 27,6% u Dimitrovgradu, 31,2% u Knjaževcu i 35,4% u Svrljigu (izvor: Republički sekretarijat za javne politike, Analitički servis JLS).
- Lapot je običaj senicida, odnosno ubijanja starijih članova domaćinstva i/ili zajednice kada njihovo izdržavanje postane preveliki teret. Eskimi su svoje stare ostavljali na santi leda. U Istočnoj Srbiji pre udarca sekirom stavljana je pogača na glavu budućeg pokojnika. U savremenom društvu su se motivi za lapot umnožili, jer ti stari ljudi su i vlasnici nekakve imovine, pa postaju smetnja za korišćenje te imovine od strane raznih pretendenata, a u slučaju derivacionih MHE zainteresovanih investitora i sa njima povezanih nosilaca zakonodavne, izvršne i sudske vlasti.
- Vlada Republike Srbije je 2021. skoro 5 puta povećala naknadu za podsticaj povlašćenih proizvođača električne energije koju plaćaju građani i privreda preko računa za utrošenu električnu energiju.
