Religija i politika u najranijem hrišćanstvu

Sukobi u najranijem hrišćanstvu

1. Isus – apostoli

Ovde je reč o jednom neobičnom antagonizmu koji prepoznajemo u najstarijem kanonskom jevanđelju – Jevanđelju po Marku. Evanđelist, naime, u većem delu svog zapisa koji se tiče odnosa Isusa i njegovih učenika, pribegava crno-beloj tehnici prikazivanja tih likova. Iza takvog autorskog stava možemo, mislim, lako prepoznati angažovan odnos pisca Markovog jevanđelja prema svojim potencijalnim slušaocima i čitaocima, pri čemu posebno treba voditi računa o didaktičko-etičkim namenama njegovih poruka. Na delu je tu, čini se, svojevrsna ranohrišćanska propaganda čiji je osnovni cilj bio da se za Isusovo jevanđelje i pokret koji je proizišao iz njegova propovedanja, pridobije što veći broj novih pristalica.

Navedimo neke primere takvog redaktorskog postupka. Hristovi učenici, recimo, često ne razumeju svog učitelja (Mk 4.13), nedostaje im vere i hrabrosti (4.40), a nisu ni sasvim sigurni u Isusovo poslanstvo (4.41). Oni ne razumeju smisao njegove pouke i čuda s pet hlebova i dve ribe, jer imaju “okamenjeno srce” (6.52). Štaviše, oni ponavljaju iste greške (8.14-21), pa im se Hristos zbog toga srdito obraća: “Zar još ne osećate niti razumijete? Zar je još okamenjeno srce vaše?” (8.17).

Apostoli, nadalje, ne poštuju uobičajene zabrane (7.36), ne razumeju reči predskazanja (9.32), svađaju se oko svoga prvenstva u zajednici (9.34; 10.37-43) i ne uspevaju da isteraju zle duhove (9.14-29). Protivno učiteljevoj volji, oni udaljuju decu od Isusa (10.14-15).

U završnom delu jevanđelja učenici su, sasvim sigurno, prikazani u najlošijem svetlu: Petar se triput odriče Hrista, a Juda ga predaje u Getsimanskom vrtu (pogl. 14). Apostoli bezuspešno pružaju otpor vojnicima, predomišljaju se i beže (14.50). Jedino Petar nalazi snage da prati Isusa, ali tek izdaleka (14.54).

S druge strane, neke manje značajne ličnosti, koje nisu Isusovi neposredni učenici, daleko su bolje prikazani (napr. slepac Vartimej, Simon iz Kirene, Josif iz Arimateje, rimski kapetan). Izvorno Markovo jevanđelje završava na onom mestu gde se žene, Isusove pratilje, udaljuju od njegovog praznog groba pošto ih je uhvatio “drhat i strah” (Mk 16.8).^[1]

Postavlja se, naravno, opravdano pitanje zašto bi Marko želeo da Hristove učenike prikaže u tako lošem, nepovoljnom svetlu, a druge, marginalne karaktere, učini pravim “pozitivcima”? Jedan od odgovora na to pitanje mogao bi biti da je pisac jevanđelja jednostavno preneo manje-više autentičnu građu o Isusu i njegovim apostolima, te da je ovakav prikaz, u stvari, rezultat povesne autentičnosti, izvornosti njegovog zapisa. Ali pošto sva jevanđelja o Hristu, kako kanonska tako i nekanonska, sadrže različite opise likova iz najranije hrišćanske prošlosti, kao i drukčiju redakcijsku obradu spomenutih događaja, tu bi, zaista, teško bilo odlučiti se za opis kojem se, eventualno, može pridati veća povesna verodostojnost. Ostaje nam, ipak, da s razlogom pretpostavimo kako je Marko imao nekog posebnog razloga da Isusov pokret prikaže na tako neobičan način. Čini se da je njegova prvobitna namera imala, ipak, didaktičku i propagandnu funkciju, te da se u tom jevanđelju na alegorijski način izlaže jedan obrazac ponašanja koji bi, budući da je problematičan, tek trebalo preispitati u ranim hrišćanskim zajednicama kojima se on obraća. Jasnije rečeno, uviđajući sličnosti i razlike između sebe i tih arhetipskih, Isusovih učenika, slušalac i čitalac Markovog jevanđelja otkriva, nesumnjivo, i neke istine o samom sebi, o značaju i težini zadatka koji stoji pred njim i njegovom zajednicom.

2. Isus – narod

Mk 3.21-22: “I čuvši to rod njegov iziđoše da ga uhvate; jer govorahu da je izvan sebe. A književnici koji bijahu sišli iz Jerusalima govorahu: u njemu je Veelzevul; i: on pomoću kneza đavolskoga izgoni đavole”.

Jn 7.20: “Odgovori narod i reče: Je li đavo u tebi? ko traži da te ubije?”

Jn 8.48-52: “Tada odgovoriše Jevreji i rekoše mu: ne govorimo li mi pravo da si ti Samarjanin, i da je đavo u tebi. Isus odgovori: u meni đavola nema, nego poštujem oca svojega; a vi mene sramotite….Tada mu rekoše Jevreji: sad vidjesmo da je đavo u tebi”.

Jn 10.19-20: “Tada opet postade raspra među Jevrejima za ove riječi. Mnogi od njih govorahu: U njemu je đavo, i poludio je; šta ga slušate?”

Iz ovih odlomaka preuzetih iz novozavetnih jevanđelja vaskrsava, prilično nedvosmisleno, lik Isusa kao čarobnjaka problematičnog porekla. Takva slika o Isusu, koja odgovora popularnim predstavama o čudotvorcima, stvorena je, prema opisima evanđelista, u širem krugu njegovih slušalaca. To je, naime, onaj narod koji ne pristupa njegovoj zajednici, već celu stvar posmatra pomalo “iz daleka”. U tim diskursima prepoznajemo, na primer, tipičnu ksenofobiju koja je izražena verovanjem da je Hristos, u stvari, bio Samarićanin u koga je ušao đavo.

Slične predstave bile su dosta tipične za polemičku tradiciju nehrišćanskih Jevreja Isusova vremena, pa čak i docnije, tokom sastavljanja Talmuda. One su u Palestini predstavljale rezultat antihrišćanske polemike koja se zahuktalanakon razaranja velikog Hrama. U tim polemikama preovlađuju, uglavnom, dva stereotipa. Prema jednoj tradiciji, Isus je vanbračni sin frizerke Marije i nekog rimskog vojnika, dok je u opisima drugih Jevreja Isus, zapravo, bio mag, čudotvorac.^[2] Magija je, međutim, u to doba bila žestoko osuđivana, a njene pristalice proganjane kako među Jevrejima, tako i među Rimljanima. Pošto se tada doista verovalo u njenu efikasnost, ona je morala biti zabranjena. Sve to, naravno, imalo je i izrazit politički smisao, pa je, istorijski gledano, moglo predstavljati dobar razlog za Isusovo hapšenje, kao i njegovu osudu i stradanje.

3. Isus – lideri Jerusalimskog hrama

Ovo je glavni politički sukob koji je prikazan u jevanđeljima. Isus se, naime, žestoko suprotstavljao svešteničkim glavarima koji su obavljali službu u Jerusalimskom hramu. Sličan otpor su, nekolika veka pre Hrista, ali i u njegovo doba, ispoljavali Eseni, povlačeći se u pustinju kako bi, u skladu sa zadokitskom linijom jevrejskog sveštenstva, osnovali svoj “pravi” Hram. Sama zajednica tih pustinjskih podvižnika predstavljala je, prema ovakvom tumačenju, istinski Hram. Nakon vavilonskog ropstva, Hram je imao centralni religijski značaj u životu Jevreja. Sve je tu bilo skoncentrisano oko njega – i religija, i politika, i preduzetništvo. U Isusovo doba, to je, štaviše, bila najveća religijska građevina na svetu. Jerusalim je tada imao svega oko 35.000 stanovnika, ali bi se, u vreme Pashe, tu našlo deset puta više ljudi, uglavnom Jevreja iz celog sveta.^[3]

U slučaju Isusovog progona od strane sveštenika i drugih jevrejskih lidera, došlo je i do svojevrsnog sukoba između religijske “periferije” i centra – tj. ruralne Galileje i kosmopolitskog Jerusalima. Negativne glasine o Isusu, koje su prethodile njegovom dolasku u taj grad, mogle su se, među predstavnicima religijsko-političkog establišmenta, ali i kod rimskih vlasti, tumačiti kao Isusove mesijanske pretenzije. On je, među tim svojim protivnicima doista prikazivan kao “kralj” Jevreja koji trijumfalno ulazi u Jerusalim na Cveti. Njegovi raniji dolasci u taj grad, kao i žučne rasprave sa sveštenicima, farisejima i narodom, mogli su samo podgrejati sukob. Taj konflikt kulminira incidentom koji se zbio u samom predvorju Hramu, gde je Isus otvoreno optužio jevrejske vlasti i narod za nemoral. Njegova religijska pobuna mogla se, dakako, tumačiti i kao politička pobuna. Zbog svega toga, Isus je bio osuđen i razapet na krstu.

Ali ko su, u stvari, bili predstavnici jevrejskog “establišmenta”? Ko je tu presuđivao, i na osnovu čega? Šta je, najzad, po tim propisima, bilo zabranjeno?

Ključnu ulogu u tom celom procesu imala je institucija Sanhedrina, veća jevrejskih starešina sastavljenog od sveštenika, znalaca zakona, političara i aristokrata (uključujući, verovatno, sadukeje i fariseje). Prema jevanđeljima, to su, uglavnom, bila lokalna veća, ali je u Jerusalimu, u spoljašnjim odajama Hrama, bio smešten i Veliki Sanhedrin, vrhovni sud koji je presuđivao u slučajevima kršenja zakona i religijskih propisa. Taj sud nije, međutim, mogao izreći smrtnu kaznu kakva je zadesila Isusa, jer su takvi slučajevi bili u nadležnosti samih Rimljana, odnosno rimskog prokuratora (Pontija Pilata).

Samom Isusu se moglo u to vreme suditi za različite stvari: nepoštovanje sabata, huljenje na Boga, vradžbine, čuda, predskazanja… Sve je to potpadalo pod sferu jevrejske religijske autonomije. Da bi se privukla pažnja Rimljana, rimskih vlasti, moralo se, ipak, naći i nešto ozbiljnije, kao što je, na primer, politička zavera. Isus se zato, u takvom kontekstu, predstavlja kao judejski kralj koji ima pretenzije na vlast. Rimljani su u tom pogledu bili više osetljivi, jer su se pribojavali čestih jevrejskih pobuna. Primerena kazna za takvu pobunjeničku delatnost bila je kamenovanje ili, pak, razapinjanje na krstu. Prema opisu evanđelista, Isus je, kao što znamo, stradao na ovaj drugi način.

4. Sukobi među Isusovim sledbenicima

Ovde se, pre svega, misli na politički sukob unutar pojedinih apostolskih tradicija i njihovu borbu oko primata u crkvi. Prve nagoveštaje tog rivalstva prepoznajemo još u jevanđeljima i nekim Pavlovim poslanicama (kao, na primer, 1 Kor 15.3-8), i to najviše u onim epizodama koje govore o Isusovom pojavljivanju pred učenicima nakon vaskrsenja.^[4] Apostol Petar se, na primer, tu često pojavljuje kao prvi svedok vaskrsenja, lider apostolske zajednice u “pravovernoj” tradiciji (jevanđelja po Mateju i Luki, 1 Kor, i dr.). U Jovanovom i Markovom izveštaju, prvi svedok Hristovog vaskrsenja nije bio Petar, nego Marija Magdalena. Vaskrsli Isus se pojavio i Jakovu, svome “bratu”, starešini Jerusalimske crkve, kao i Pavlu, na njegovom putu za Damask.

U knjizi Gnostička jevanđelja, Elejn Pejgels je vrlo ubedljivo objasnila političku funkciju doktrine o Hristovom vaskrsenju. Na osnovu te tradicije ozakonjuje se, naime, autoritet određenih ljudi koji, kao naslednici apostola Petra, tvrde da imaju isključivo pravo na vlast u Crkvi. Razne grupe, uključujući tu i hrišćanske gnostike, ističu, opet, kako jedino one predstavljaju autentično predanje.

Evo šta Pejgelsova veli o tradiciji Isusovog telesnog vaskrsnuća:

“Promućurnost pravovernog opisa događaja, ma šta mi mislili o njegovoj istorijskoj verodostojnosti, zaslužuje naše divljenje. Doktrina da se sva vlast zasniva na susretu određenih apostola s vaskrslim Hristom, susretu sada okončanom jednom za svagda, ima ogroman uticaj na političku strukturu hrišćanske zajednice. Pre svega, kako je to istakao nemački naučnik Karl Hol, ova doktrina sužava rukovodeći krug na malu družinu čiji članovi drže neprikosnovenu vlast. Zatim, ona govori da samo apostoli imaju pravo da postave buduće vođe – svoje naslednike… Doživljaje i tvrdenje apostola njihovi naslednici ne mogu proveriti; umesto toga, moraju štititi svedočanstvo apostola, verovati u njega i prenositi ga budućim pokoljenjima”.^[5]

Na ovom događaju, njegovom pragmatičkom i političkom značaju, zasnivaju se i brojne alternativne apostolske tradicije koje su, tokom prvih vekova hrišćanstva (naročito u I i II veku) bile u konfrontaciji, sukobu. To se najbolje vidi po broju jevanđelja pripisanih različitim apostolima (Jovan, Matej, Filip, Marija, Toma i dr.).

Ceo taj spor oko primata biva uglavnom razrešen u IV veku, kada neke od tih tradicija bivaju proglašene za “jeretičke”, dok druge preživljavaju kao “pravoverne”.

5. Sukob apostola s njihovim matičnim zajednicama

Iz analize novozavetnih poslanica Korinćanima i Galatima vidi se jasno da Pavlova misija u Galatiji i Grčkoj ne samo da nije proticala neometano, nego je u tim oblastima Apostol nailazio i na dosta ozbiljne otpore svom pokušaju da stabilizuje tek formirane crkve.

S jedne strane, čini se da je korintska zajednica, vrlo brzo nakon Pavlovog odlaska, pala pod uticaj nekih doktrina za koje je on verovao da su u suprotnosti s duhom Hristovog jevanđelja. Podstaknuti, verovatno, od aleksandrijskog učitelja Apola, Korinćani su počeli da se zanimaju za one vidove spasenja do kojih se može dospeti putem filozofskog znanja i “obične”, ljudske mudrosti. Oni, dalje, dovode u pitanje doktrinu o vaskrsenju iz mrtvih, pa se još uvek drže nekih običaja koji odražavaju njihovo pagansko nasleđe.

U Galatiji Pavle nailazi na sasvim drukčiju situaciju. U tim crkvama javljaju se propovednici koji zagovaraju tradicionalne jevrejske običaje, smatrajući, na primer, da su obrezivanje i poštovanje Mojsijevog zakona i dalje neophodni preduslovi za pristupanje Isusovom pokretu. Pavle, međutim, eksplicitno tvrdi u Gal 5.2 da ako Galati prihvate obrezivanje, onda i njihova vera u Hrista nema nikakvog posebnog smisla ni opravdanja.

Ovo je, dakle, stvarna situacija u Pavlovim crkvama u Korintu i Galatiji sredinom prvog veka. Hrišćanstvo tu poprima različite forme, a uticaj prehrišćanskog nasleđa (bilo da je tu reč o paganizmu ili tradicionalnom judaizmu) i dalje je vrlo snažan.

Zanimljivo je da i iz drugih pavlovskih poslanica, čak onih za koje nije sasvim pouzdano da ih je napisao sam Apostol, doznajemo kako situacija u rimskoj provinciji Aziji nije bila sasvim pod kontrolom Pavlovih istomišljenika. Ovde, pre svega, mislimo na neke ideološke nesuglasice o kojima svedoče pisma Efešanima i Kološanima, dakle, oni dokumenti koji su, po svemu sudeći, napisani posle Pavlove smrti i prestanka njegovog direktnog uticaja u Maloj Aziji. Reč je tu, zapravo, o ranim hrišćanskim komunama koje su osnovane u efeškoj prestonici i gradovima u dolini reke Likos – Kolosi, Laodikeji i Hijerapolisu. Izgleda da su u nekim od tih mesta vrlo rano počeli da se ispoljavaju različiti sinkretistički i gnostički uticaji. O tim učenjima danas vrlo malo znamo, jer jedini izvor koji istraživaču tu stoji na raspolaganju jesu polemike koje autori pisama Efešanima i Kološanima vode sa svojim bezimenim ideološkim protivnicima.

Iz pisma Kološanima vidi se, na primer, da su ti oponenti imali sklonost ka filozofiji i spekulaciji koja se zasnivala na određenoj “tradiciji” (Kol 2.8). Autor poslanice ističe pak kako to predanje nije bilo “po Hristu”, nego “po kazivanju čovječijemu, po nauci svijeta”. Na osnovu daljeg teksta može se, mislim, s dosta pouzdanja zaključiti da je tu bila reč o nekom religijsko-filozofskom učenju jevrejskog porekla, jer Pavlovi ideološki protivnici ne samo da su i dalje preporučivali obrezivanje, već su se pridržavali i nekih ograničenja u pogledu ishrane, pića, štovanja određenih praznika i subote (2.16, 21-22). Njihova doktrina je, štaviše, podrazumevala i izvestan asketski rigorizam, verovanje u anđele, sklonost ka mističkim vizijama i filozofskoj spekulaciji (2.18, 23). Sasvim je moguće da su pristalice ove neobične sinkretističke doktrine učestvovale u ritualima i misterijama inicijacijskog tipa čiji vrhunac su, možda, predstavljale različite vizije “kosmičkih elemenata”.^[6] U Poslanici Efešanima, koja je, po svemu sudeći, pisana nešto docnije od Kološana, susrećemo se sa veoma sličnom terminologijom, idejama i izrazima pripisanim protivnicima Pavlove misije u Maloj Aziji. I tu se, naime, govori o različitim nebeskim,

kosmičkim “silama”, “vlastima”, “poglavarstvima” i “gospodstvima”^[7] što obitavaju “ispod neba”, u “tami ovoga sveta”, i s kojima, prema autoru ove poslanice, treba voditi neprekidnu metafizičku borbu. Efešani se, isto tako, opominju da ne budu više kao “mala djeca, koju ljulja i zanosi svaki vjetar nauke, u laži čovječijoj, putem prijevare” (Ef 4.14). U otvorenom polemičkom tonu navode se, najzad, i sledeća upozorenja:

“Niko da vas ne vara praznijem riječima; jer ovijeh radi ide gnjev Božij na sinove nepokornosti. Ne bivajte dakle zajedničari njihovi. Jer bijaste negda tama, a sad ste vidjelo u Gospodu: kao djeca vidjela živite; jer je rod duhovni u svakoj dobroti i pravdi i istini. Istražujte što je Bogu ugodno. I ne pristajte na bezrodna djela tame, nego još karajte. Jer je sramno i govoriti šta oni tajno čine” (Ef 5.6-12; podv. M.V.).

Iz ovog kraćeg odlomka vidi se, na primer, da pisac Poslanice Efešanima ima na umu vrlo određenu grupu ideoloških protivnika, ali, za razliku od “jeretika” u Kolosima, koji su očigledno pripadali jednoj sinkretističkoj jevrejsko-hrišćanskoj zajednici, oponenti u Efesu ne mogu se lako identifikovati kao pripadnici neke konkretne grupe, religijskog ili filozofskog zajedništva. Moglo bi se, recimo, pretpostaviti da su oni zastupali izvesna gnostička stanovišta, ali zanimljivo je i da je teologija izložena u Efešanima, bar u nekim svojim elementima, takođe bliska gnosticizmu. U tom smislu čini se kao da autor Efešana reinterpretira Pavlovu misao u gnostičkom ključu, i tu nije uvek jasno razlučiti u kojoj meri je i on sam pisao pod filozofskim ili teološkim uticajem svojih oponenata! S druge strane, jasno je, mislim, da se glavno težište polemike protiv efeških “gnostika” sada polako premešta u sferu etike, morala, dakle, u onu doktrinarnu oblast u kojoj će i docniji crkveni hereziolozi praviti najviše razgraničenja između “pravovernih” i gnostičkih učenja.

6. Isusov pokret (prvi hrišćani) – formativni judaizam

Iskustvo Drugog svetskog rata i Holokausta podstaklo je neke autore (pre svega u Americi) da preispitaju hrišćanski doprinos antisemitizmu. Tu se, međutim, misli ne samo na pojedinace koji su pripadali hrišćanskoj religiji, već i na hrišćanstvo u celini, kao izvor određene percepcije judaizma u modernoj Evropi. Neka od ključnih dela koja se bave baš tom problematikom su knjiga francuskog istoričara Žila Ajzaka (Jules Isaac) Isus i Izrael (1948) i temeljna studija Rozmeri Ruter (Rosemary Ruether) Vera i Bratoubilaštvo: Teološki koreni antisemitizma (1974).^[8] Ovi autori prave, najpre, jasnu distinkciju između antijudaizma, kao teološkog i ideološkog stanovišta, i antisemitizma kao socijalnog i političkog fenomena u Evropi (koji podrazumeva spregu verovanja i delanja). Ruterova je, međutim, prva jasno ukazala na neodvojivost antisemitizma od pojedinih iskaza protiv Jevreja na koje nailazimo u Novom zavetu i spisima crkvenih otaca. Na toj osnovi formira se, nešto docnije, i hrišćanska optužba protiv Jevreja za ubistvo Boga (deicid), kao i tradicionalna predstava o Jevrejima kao progoniteljima hrišćanstva.

Kada je o najranijem hrišćanstvu reč, tu, svakako, posebnu pažnju privlači antifarisejska polemika na koju nailazimo u Matejevom i Jovanovom jevanđelju. Navedimo neke odlomke iz te polemike:

“Teško vama književnici i fariseji, licemjeri, što zatvorate carstvo nebesko od ljudi; jer vi ne ulazite niti date da ulaze koji bi htjeli. Teško vama književnici i fariseji, licemjeri, što jedete kuće udovičke, i lažno se Bogu molite dugo; za to ćete većma biti osuđeni. Teško vama književnici i fariseji, licemjeri, što prehodite more i zemlju da bi prisvojili jednoga, i kad ga prisvojite, činite ga sinom paklenijem u dvoje većijem od sebe. Teško vama vođi slijepi koji govorite: ako se ko kune crkvom ništa je; a ko se kune zlatom crkvenijem kriv je. Budale slijepe! šta je veće, ili zlato, ili crkva koja zlato osveti?…Teško vama književnici i fariseji, licemjeri, što čistite spolja čašu i zdjelu a iznutra su pune grabeža i nepravde. Fariseju slijepi! očisti najprije iznutra čašu i zdjelu da budu i spolja čiste. Teško vama književnici i fariseji, licemjeri, što ste kao okrečeni grobovi, koji se spolja vide lijepi, a iznutra ste puni licemjerja i bezakonja…Zmije, porodi aspidini! kako ćete pobjeći od presude u oganj pakleni? Za to evo ja ću k vama poslati proroke i premudre i književnike; i vi ćete jedne pobiti i raspeti, a jedne biti po zbornicama svojima i goniti od grada do grada. Da dođe na vas sva krv pravedna što je prolivena na zemlji od krvi Avelja pravednoga do krvi Zarije sina Varahijna, kojega ubiste među crkvom i oltarom. Zaista vam kažem da će ovo sve doći na rod ovaj. Jerusalime, Jerusalime, koji ubijaš proroke i zasipaš kamenjem poslane k sebi! koliko puta htjeh da skupim čeda tvoja, kao što kokoš skuplja piliće svoje pod krila, i ne htjeste! Eto će vam se ostaviti vaša kuća pusta. Jer vam kažem: ne ćete mene vidjeti odsele dok ne rečete: blagosloven koji ide u ime Gospodnje” (Mt 23.13-39; podv. M.V.).^[9]

Obratimo pažnju i na sledeće antijudejske iskaze:

“Zato vam kažem da će se od vas (tj. svešteničkih poglavara i fariseja-M.V.) uzeti carstvo Božije, i daće se narodu koji njegove rodove nosi” (Mt 21.43; podv. M.V.).

“A kad vidje Pilat da ništa ne pomaže nego još veća buna biva, uze vodu te umi ruke pred narodom govoreći: Ja nijesam kriv u krvi ovoga pravednika (tj. Isusa-M.V.); vi ćete vidjeti. I odgovarajući sav narod reče: Krv njegova na nas i na djecu našu” (Mt 27.24-25; podv. M.V.).

Svet Matejevog jevanđelja bio je, izgleda, svojevrsna arena, poprište sukoba između zajednice u kojoj je delovao prvi evanđelista (tj. hrišćanstva u svom najranijem obliku) i tzv. “formativnog judaizma” koji je takođe bio u procesu konsolidacije nakon razrušenja Drugog hrama (70.g.n.e.). Neprijateljski stav koji Matej (Matejev Isus) ispoljava prema farisejima očigledno je rezultat unutarnjeg rascepa među Jevrejima; evanđelist i njegova sekta pokušavaju najpre da zadobiju svoje sledbenike u judejskoj sredini, ali nakon neuspeha te svoje prvobitne misije, oni se okreću ka nejevrejskim slušaocima u dijaspori.^[10] Ali čak i ako je Matejev spis bio prvobitno namenjen tim sledbenicima u rasejanju, to nikako ne mora značiti da je on i napisan u dijaspori (napr. u Antiohiji). Stoga je sasvim moguće da u ovom slučaju imamo posla s “jevrejskom zajednicom koja ističe svoju privrženost Mesiji Isusu, pa tako i otkriva da se razlikuje od onog što se u njihovom okruženju ispoljava kao dominantna forma judaizma”. Kao sektarijanci što naglašavaju drukčije tumačenje hebrejskog Zakona, i Matejevi družbenici su, možda, poput Esena, smatrali da – za razliku od lažnih učitelja koji samo zavode narod – baš oni predstavljaju “pravi Izrael”. Taj sukob i konačni raskid između formativnog i matejevskog judaizma ima onaj emocionalni naboj koji je karakterističan za porodicu što se raspada. Što su, naime, veze jače izražene, to je i sukob intenzivniji.^[11]

Matejeva zajednica ima, na primer, svoje vlastito mesto okupljanja poznato kao ekklesia, “crkva”,^[12] i ta institucija se jasno razlikuje od “njihovih sinagoga”, zbornica u kojima se okupljaju pripadnici farisejskog judaizma. U toj crkvi apostol Petar, po Mateju, ima posebno mesto. On je božanski nadahnuti vođa koji svoj autoritet prima od samog Boga. Stav autora jevanđelja je, štaviše, da samo njegovo zajedništvo, koje je svoje učenje primilo od Isusa Hrista, ispunjava Zakon i Proroke, te tako predstavlja i pravi Izrael. Drugim rečima, Matej veruje kako baš njegova religijska zajednica može adekvatno tumačiti i primenjivati Toru. Ali u svom izvornom palestinskom okruženju ti vernici imaju mnogo manje uspeha od fariseja, predstavnika ranog judaizma. Zato se oni okreću ka drukčijoj publici, onim sledbenicima koji žive u mešovitom helenističkom svetu jevrejske dijaspore. “Svet teksta”Matejevog jevanđelja je stoga, u pravom smislu reči, društveni, religijski, politički svet Matejeve zajednice.

Autor Jovanovog jevanđelja bio je, s druge strane, po svemu sudeći, jevrejski preobraćenik u hrišćanstvo. Odlomci iz njegovog jevanđelja koje ovde navodimo izraz su ogorčenog sukoba između Jovanove grupe Isusovih pristalica (oko 90-100.g.) i jevrejske većine u njihovom gradu, naročito vrhovnih sveštenika u sinagogama. Ko god je, naime, tada propovedao da je Isus Mesija, bivao je izbačen iz sinagoga. Uvedena je čak bila i posebna kletva protiv jeretika (birkat ha-minim, doslovno “blagoslov jeretika”). U samom jevanđelju taj sukob poprima kosmičke dimenzije, pri čemu se Jovanovi “Jevreji” predstavljaju gotovo kao metafizička oličenja zla.

Evo tih karakterističnih odlomaka iz Jovana:

“I reče im: Vi ste od nižijeh, ja sam od višijeh; vi ste od ovoga svijeta, ja nijesam od ovoga svijeta. Tako vam kazah da ćete pomrijeti u grijesima svojima; jer ako ne uzvjerujete da sam ja, pomrijećete u grijesima svojima…Tada Isus govoraše onijem Čivutima koji mu vjerovaše: Ako vi ostanete na mojoj besjedi, zaista ćete biti učenici moji, i poznaćete istinu, i istina će vas izbaviti. Odgovoriše i rekoše mu: Mi smo sjeme Avramovo, i nikome nijesmo robovali nikad; kako ti govoriš da ćemo se izbaviti? Isus im odgovori: Zaista, zaista vam kažem da je svaki koji čini grijeh rob grijehu. A rob ne ostaje u kući va vijek, sin ostaje va vijek. Ako vas dakle sin izbavi, zaista ćete biti izbavljeni. Znam da ste sjeme Avramovo; ali gledate da me ubijete, jer moja besjeda ne može u vas da stane. Ja govorim što vidjeh od oca svojega; i vi tako činite što vidjeste od oca svojega. Odgovoriše i rekoše mu: Otac je naš Avram. Isus im reče: Kad biste vi bili djeca Avramova, činili biste djela Avramova. A sad gledate mene da ubijete, čovjeka koji vam istinu kazah koju čuh od Boga; tako Avram nije činio. Vi činite djela oca svojega. Tada mu rekoše: Mi nijesmo rođeni od kurvarstva: jednoga oca imamo Boga. A Isus im reče: Kad bi Bog bio vaš otac, ljubili biste mene; jer ja od Boga iziđoh i dođoh; jer ne dođoh sam od sebe, nego me on posla. Za što ne razumijete govora mojega? Jer ne možete riječi mojijeh da slušate. Vaš je otac đavo; i slasti oca svojega hoćete da činite: on je krvnik ljudski od početka, i ne stoji na istini; jer nema istine u njemu; kad govori laž, svoje govori: jer je laža i otac laži” (Jn 8.23-44; podv. M.V.).

Dok čitamo jevanđelja, mi, naravno, imamo, pre svega, u vidu celinu njihovih pripovesti. Mnogo više se tu, recimo, pamte epizode u kojima Isus podučava o ljubavi, pravednosti, carstvu božjem. Kao što smo to još ranije uočili, tu, međutim, teče i jedna paralelna priča u kojoj se Isusovi protivnici anatemišu, osuđuju i proklinju kao licemeri, aspide, oličenja zlog duha. Gledano čisto sociološki, takva dihotomija pomaže pripadnicima novog mesijanskog pokreta u Rimskom carstvu (hrišćanima) daformiraju svoj vlastiti religijsko-kulturni identitet u odnosu na druge Jevreje, Grke, Rimljane, mnogobošce. S druge strane, tu se stvaraju i temelji onoga što će docnije, u srednjem veku, postati snažno sredstvo propagande, netolerancije, pa i totalitarizma hrišćanske crkve u odnosu na sve članove društva.

 
Poglavlje iz knjige Sveto i mnoštvo: Izazovi religijskog pluralizma, Čigoja štampa, Beograd, 2001.

Pročitajte celo poglavlje: Religija i politika u najranijem hrišćanstvu

Peščanik.net, 17.09.2001.