Od mitološkog ka istorijskom Isusu
U ovom prilogu želeo bih najpre da se osvrnem na jednu tezu koju sam formulisao još pre dvadesetak godina u knjizi Rano hrišćanstvo od Isusa do Hrista (RHIH), a koja ovako glasi:
„Trudeći se tako da uspostavimo jasniju razliku između istorijskog Isusa i Hrista vere, našli smo se… u jednoj pomalo paradoksalnoj situaciji. Istorijski lik Isusa iz Nazareta koji smo pokušali da donekle rekonstruišemo na osnovu sinoptičke građe, svakako je stariji od Pavlove i Jovanove hristološke ideje o Kosmičkom Hristu, Hristu-Logosu. Tu, naravno, polazimo od logične pretpostavke da je sama istorijska ličnost, koja docnije postaje predmet religijskog kulta, starija od samog kulta. Pa ipak, Pavlova vizija Isusa Hrista je ranija, ona ima istorijski prioritet u odnosu na sinoptičare već samim tim što su njegova pisma starija od jevanđelja. Prividni paradoks je, dakle, u tome što je predanje o Hristu vere sačuvano (bar u pisanoj formi) pre tradicije o istorijskom Isusu, iako znamo da je istorijska ličnost Isusa iz Nazareta dala povoda za docniju spekulaciju o božanskom Hristu“ (RHIH, 1996: 62).
Ovog paradoksa su, naravno, bar poslednjih vek i po, bile svesne generacije naučnika koje su se bavile istorijskim identitetom Isusovim, ali je pomalo neobično to što se ta tema po pravilu skidala s dnevnog reda, a primat u potrazi za istorijskim Galilejcem uvek davao sinoptičkim jevanđeljima, koja nisu istorijski dokumenti ili biografije, pa ni žitija, već zaseban literani žanr (to euangelion). Jedan od argumenata koji se tu, po pravilu, koristi jeste da apostol Pavle nije poznavao Isusa i da se on u svojim pismima ne bavi istorijskom ličnošću nego, naprotiv, Hristom vere, pa i kosmičkim Hristom.
Ali tek Marko, Matej i Luka nisu poznavali istorijskog Hrista! Oni su, zapravo, u trenutku pisanja, od njega vremenski odvojeni bar 40 godina, dok je Pavle lično poznavao Isusovog brata Jakova, te apostole Petra i Jovana (v. Galatima, 1-2). Pavlova prva pisma nastaju, štaviše, svega jednu deceniju nakon Isusove smrti. On je, dakle, kao živi svedok, bliži istorijskim događajima od sinoptičara. Njegovo Pismo Galatima koristi se, štaviše, kao istorijski dokument kada se razmatraju događaji vezani za najstariji Isusov pokret u Jerusalimu. Delovi iz prve i druge glave tog pisma predstavljaju najstariji primarni izvor našeg saznanja o najranijem razdoblju crkvene povesti. Pavle tu, u stvari, direktno svedoči o tome šta se dešavalo na prvom apostolskom saboru u Jerusalimu, ističe važnost Petra, Jakova i Jovana kao “stubova” te rane crkve, a ostavlja i autentičan zapis o Petrovom nedoličnom ponašanju u Antiohiji (Gal 2.11-15).
Pavle je, dakle, stariji od sinoptičara, bliži istorijskim akterima, apostolima i Isusovom rodjenom bratu, i pravi je most između Isusovog (judejskog) pokreta i hrišćanstva u nastajanju. Nominalno, ali i faktički, hrišćanstva nema pre sredine prvog veka, i to u Antiohiji. Luka kaže: „I najpre u Antiohiji učenici bejahu nazvani hrišćani“ (hoi Hristianoi Dela 11.26). A baš u Antiohiji Pavle se (prema Gal 2.11) konfrontira s Petrom oko misije među nejevrejima, „neznabošcima“. Taj grad u zapadnoj Siriji je, prema Luki, i njegova baza tokom prvog misionarskog putovanja. Ignatije Antiohijski (35-107.g.) jeste, najzad, prvi hrišćanski pisac koji upotrebljava termin Hristianismos za hrišćane (Magn. 10.1.3). Isusov pokret, dakle, postaje Hristov pokret u Antiohiji, među nejevrejskim vernicima koji su u stanju da naprave nešto jasniju razliku između „Jevreja“ i sledbenika Jevrejina Hrista, „hrišćana“. Tu, najzad, izbijaju i prve kontroverze između Jevreja i nejevreja u ranoj hrišćanskoj crkvi. U Pavlovo vreme, međutim, te kontroverze se, sudeći bar prema Galatima i Delima apostolskim, uglavnom kompromisno razrešavaju.
Odlomci iz Pavlovih pisama imaju, nesumnjivo, golemu autobiografsku vrednost. Na osnovu prvog i drugog polavlja pisma Galatima može se u velikoj meri rekonstruisati i dobar deo životnog puta apostola Pavla. Pored toga, Pavle je taj koji je sačuvao najstariju kerigmatsku tradiciju o Isusovom raspeću i vaskrsenju iz mrtvih, centralnu dogmu hrišćanske religije. U tom poznatom odlomku iz Prvog pisma Korinćanima (pogl. 15) vidimo najpre da se Pavle, kada govori o Isusu, poziva na svedočanstvo jevanđelja koje je Korinćanima već bilo objavljeno i poznato, a koje je sam Pavle predao u onom obliku u kojem ga je i primio. Pošto je prvo poznato pisano jevanđelje sastavljeno bar jednu deceniju nakon ove poslanice, jasno je da se Apostol tu poziva na sadržaj nekakve usmene predaje o vaskrsenju, koju je on još ranije usvojio, a koja se potom prenosila i širila u zajednicama koje su on i drugi apostoli osnovali.
Uprkos svemu tome, kada je reč o potrazi za istorijskim Isusom, sinoptička jevanđelja uvek imaju strukturalni, iako ne i hronološki, prioritet u odnosu na druge hrišćanske i nehrišćanske izvore, dokumente (uključujući ne samo Pavlova pisma nego, na primer, i Jovanovo jevanđelje). S druge strane, imamo tzv. „Pavlovo jevanđelje“ (Rim 1.15 ili 1 Kor 15.1), tradiciju o Isusu koja je sačuvana u Apostolovim autentičnim pismima. Pavlovo jevanđelje nije, svakako, izvor u kome bi se mogli naći ikakvi značajniji podaci o istorijskom Isusu; pa ipak, Pavlov portret Isusa Hrista tu ima istorijski prioritet u odnosu na sva četiri novozavetna jevanđelja. Jednostavnije rečeno, Pavlova slika o „Hristu vere“ može se dobiti iz dokumenata koji su stariji od sinoptičkih jevanđelja. Tu, na primer, ubrajamo Prvu Korinćanima, te pisma Filibljanima i Kološanima. Sva tri ova teksta nastala su tokom pedesetih i ranih šezdesetih godina prvog veka. Danas se prilično pouzdano može tvrditi da je sam Apostol bio autor Korinćana i Filibljana, dok se stručnjaci još uvek spore oko autorstva Poslanice Kološanima. U svakom slučaju, sva tri pisma starija su od najstarijih kanonskih jevanđelja.
Kada uporedimo Pavlove i sinoptičke spise, dva kanonska izvora predaje o Isusu, postaje jasno da tu nije reč o (uobičajenoj) mitologizaciji istorijske ličnosti, nego, naprotiv, o istorizaciji mitološkog lika. Obratimo stoga pažnju na neke primere ovog postupka.
Prema sinoptičkoj tradiciji, Isusovo ishodište nije na nebu, već u ruralnoj Palestini, gde je on bio i rođen. Otac mu se zvao Josif, a majka Marija. On ima braću, koju znamo po imenima (Simon, Jakov, Josif, Juda – Mt 13:55), kao i sestre, koje nisu imenovane (Mt 13:56). U svojim poznim dvadesetim ili ranim tridesetim godinama Isus se pojavljuje na reci Jordan, pristupa Jovanu Krstitelju, a nakon krštenja počinje da propoveda skori dolazak carstva božjeg. Njegova aktivnost u Galileji i Judeji ne traje dugo, najviše dve-tri godine, jer on ubrzo biva uhapšen, osuđen i raspet na krstu. Neposredno nakon svoje smrti (trećeg dana) on, prema istoj tradiciji, biva vaskrsnut iz groba, pa se uznosi do samog Boga. Sinoptičari još najavljuju i njegov drugi dolazak, posle čega će na zemlji konačno biti uspostavljeno carstvo božje. U tim jevanđeljima nailazimo, dakle, na sledeću sliku, perspektivu:
↑ uzlazak ↓ silazak
U pavlovskoj tradiciji, međutim, ova slika treba da se nadopuni još jednim, prvim silaskom, pa tako dolazimo i do sledeće, nešto složenije sheme:
↓ silazak ↑ uzlazak ↓ silazak (drugi dolazak)
Pre svog života u telu, Sin božji, „kosmički Hristos“, imao je, prema Pavlovoj koncepciji, odlučujuću ulogu u procesu stvaranja sveta. To Apostolovo shvatanje može se, možda, najbolje ilustrovati nekim karakterističnim odlomcima iz njegovih pisama Filibljanima i Kološanima (npr. Fil 2.5-11 ili Kol 1.15-20). Navedimo ovde bar jedan od tih odlomaka:
„Koji je obličje Boga što se ne vidi,
koji je rođen prije svake tvari.
Jer kroz njega bi sazdano sve što je na nebu
i što je na zemlji, što se vidi i što se ne vidi,
bili prijestoli ili gospodstva ili poglavarstva,
ili vlasti: sve se kroza nj i za nj sazda.
I on je prije svega, i sve je u njemu.
I on je glava tijelu crkve,
koji je početak i prvorođeni iz mrtvijeh,
da bude on u svemu prvi;
jer bi volja očina da se u nj useli sva punina,
I kroza nj da primiri sve sa sobom,
umirivši krvlju krsta njegova,
kroz nj sve, bilo na zemlji ili na nebu“ (Kol 1.15-20).
Ovaj odlomak, čiji sadržaj nije nimalo blizak onome što nalazimo o Isusu u sinoptičkim jevanđeljima, ima strukturu himne. Danas se uglavnom smatra da takve himne nije sastavljao sam Pavle, već da je on samo koristio tekst nasleđen iz tradicije kako bi potkrepio svoju osnovnu ideju. Rezultat svega toga je i slavljenje Hrista koje proizilazi iz iskustva veroispovesti njegovih sledbenika, pri čemu se naglašava da je Isus u koga se ti sledbenici krštavaju, u stvari, niko drugi do sam Stvoritelj i Iskupitelj, Gospodar svih stvari na nebu i na zemlji. Taj „Kosmički Hristos“, Stvoritelj, odudara znatno od predstave o Isusu u sinoptičkim jevanđeljima. On je, zapravo, u toj svojoj teološkoj, metafizičkoj slojevitosti mnogo bliži Logosu-Hristu iz uvodne himne Jovanovog jevanđelja.
S druge strane, Pavle, bar prema sopstvenim pismima, ne zna ništa o događajima vezanim za „istorijskog Isusa“, navedenim u prologu Matejevog i Lukinog jevanđelja. Doduše, na te događaje se ne osvrću ni sami evanđelisti u nastavku svojih pripovesti, što svedoči o tome da su oba ova prologa predstavljala naknadne dodatke. Pavle, potom, ne zna ništa o Mariji, Josifu, Vitlejemu ili Nazaretu. Ne spominje uopšte Jovana Krstitelja, ključnu ličnost za formiranje mladog Isusa, koja se naglašeno ističe na početku svih sinoptičkih jevanđelja. Pavle poznaje Petra (Kifu), ali ne zna za njegovo odricanje od Hrista, Judinu izdaju ili detalje vezane za stradanje Isusovo. Ništa, zatim, o Pilatu, Golgoti, svedočenju o praznom grobu. Zanimljivo je da nijedan od tih događaja ne opisuju ni autori dokumenata iz Nag Hamadija. Apostol Pavle piše pre sinoptičara, autori apokrifnih jevanđelja iz Nag Hamadija nakon njih, ali ni jedni ni drugi ne opisuju događaje koje je zabeležio Marko, a potom naknadno obradili Matej i Luka. Pavle se sastaje s Jakovom, Petrom i Jovanom u Jerusalimu samo dvadesetak godina nakon Isusovog raspeća i ne izgleda kao da ti „stubovi crkve“ imaju ikakvog razloga da se kriju od progona Hristovih sledbenika (kao, na primer, hrišćani u Rimu u doba Nerona). Sam Pavle propoveda jevanđelje, ali to njegovo jevanđelje nema gotovo nikakve veze s novozavetnim primerima istog žanra. On se dopisuje sa, i deluje među Korinćanima, Solunjanima, Efescima, Kološanima, Filibljanima, Rimljanima, ali ne vidimo da iko od tih njegovih slušalaca, pratilaca ili oponenata postavlja ključna pitanja vezana za događaje ili diskurse zabeležene u sinoptičkim tekstovima.
Pitanje je, svakako, koliko argumentum ex silentio ima težine u Pavlovom slučaju. Ono što on ne spominje jeste frapantno i važno je da se to istakne. S druge strane, iako je dragocen izvor za neke događaje iz vlastitog vremena, Pavle ne oseća potrebu da se bavi istorijskim Isusom. Njegovo jevanđelje nije biografija, nego prava „radosna vest“. On nije upoznao Isusa, nije s njim putovao, i tu ispoljava razumljive rezerve. Nema nabrajanja istorijskih detalja vezanih za Isusovo stradanje i smrt, pa da se začudimo zašto se tu, recimo, ne spominje jedan Pilat. Pavle u 1 Kor 15 navodi drevnu kerigmu o Isusovoj smrti i vaskrsenju, ali Pilat i Golgota nisu deo te kerigme u njegovim krugovima. Iznenadilo bi nas, na primer, da Tacit taksativno nabraja događaje vezane za Isusovo stradanje, a da tu ne spominje Pilata. To, međutim, nije slučaj s Pavlom. Pavle piše pisma o konkretnim stvarima, vezana za svakodnevne prakse, upućena zajednicama u Korintu, Galatiji, Rimu, itd. Vaskrsenje je tu, svakako, važno, krst takođe (pre svega iz teoloških razloga), ali Pilatu u tom kontekstu naprosto nema mesta. To nipošto ne znači da Pilatova presuda nije bila opšte poznata činjenica u zajednicama kojima se Pavle obraća. Važnije je možda to što, kada čitamo Pavla i kada čitamo sinoptičare, kao da ulazimo u dva zasebna sveta, iako su njihovi spisi vremenski odvojeni samo deceniju-dve. Reč je tu, zapravo, o formativnim fazama u nastanku nove religije. Pavle je helenistički Jevrejin koji veruje u Hrista i zaslužan je za nastanak hrišćanstva ponajviše zbog toga što se obraća nejevrejima. Sinoptičari su već docniji hrišćani koji se jasnije odvajaju od svoje judejske matice nakon 70. godine, kada više nije bilo ni oportuno da se oni u rimskom svetu samoidentifikuju kao Jevreji. Otuda, pomalo paradoksalno, njihove reference na „Jevreje“ u jevanđeljima, iako su bar neki od njih i sami verovatno bili jevrejskog porekla. Dok čitamo Pavla, ponekad se čini kao da je on mogao i izmisliti Isusa, da nije onih „faktografskih“ mesta o Jakovu, Jovanu, Petru, Varnavi. Ali čak i u takvom kontekstu Pavle je pouzdaniji od Luke u Delima, koji ima vlastitu literarno-teološku, tipološku agendu koju čitalac treba najpre da razgrne kako bi došao do nekih iole autentičnih podataka (kao npr. u Delima 11.26). A čitanje Luke, bar na prvi pogled, izgleda kao čitanje istoriografije.
Kako objasniti sve te razlike u percepciji istorijskog, ali i mitološkog Isusa?
Treba, najpre, imati u vidu složenost i raznolikost ranih hrišćanskih pokreta još u prvom veku, kada su nastala Pavlova pisma i jevanđelja. Reč je tu ne samo o doktrinarnoj divergentnosti, različitim teološkim programima, nego i o kulturno-geografskom diverzitetu prvih hrišćanskih zajednica u Rimskom carstvu. Nije, naime, svejedno da li je neki dokument iz tog perioda nastao u Antiohiji, Efesu ili u Aleksandriji. To što su oni naknadno uvršteni u isti kanonski korpus znan kao Novi zavet, gotovo nimalo ne doprinosi njihovom ujednačavanju i nivelisanju ako ih posmatramo kao zasebne dokumente. Jer tu nipošto nije nije bilo reči o jednolinijskom procesu razvoja ranohrišćanske doktrine i prakse, već puno više o bifurkaciji tradicije i prateće pisane građe.
Drugo, treba itekako biti svestan vremenskog jaza koji deli Pavlova pisma od sinoptičkih jevanđelja, kao i evolucije nove, mlade religije u čitavom tom periodu od oko pola veka. Ako se tome doda i različito mesto porekla (odnosno geografska oblast) samih spisa, razlike postaju još vidljivije.
Treće, selekcija tih različitih dokumenata (različitih po žanru, tematici, teološkoj preokupaciji, istorijskom kontektu) u jedan isti kanon, knjigu poznatu kao hrišćanska Biblija, doprinela je tome da se na jednom mestu nađu itekako različite vizije i portreti istorijskog Isusa, kao i Hrista vere. Ta selekcija je pravljena iz korpusa od preko pet hiljada rukopisa grčkih tekstova iz Novog zaveta, a period kanonizacije je trajao punih 300 godina. Nije na odmet podsetiti da tu nema nijednog autografa nekog novozavetnog spisa, već da je reč o prepisima prepisa, različitim verzijama i redakcijama od kojih je sredinom četvrtog veka napravljen konačni izbor hrišćanske Biblije. Što se tiče Pavlovih pisama, najstariji sačuvani rukopisi na papirusu datiraju se oko 100. godine n.e., dok su najstariji rukopisi jevanđelja s početka drugog veka.
Da zaključimo. S jedne strane, sinoptička jevanđelja treba posmatrati kao izvore za proučavanje istorijskog Isusa s puno većom rezervom nego što je to do sada bio slučaj u savremenoj nauci, a ne samo u teologiji. S druge strane, Pavlova pisma ne treba olako odbaciti kao puke mitološke portrete Hrista vere, bez značaja za tzv. Quest of the Historical Jesus. Videli smo da su ta pisma, u jednom broju slučajeva, prvorazredni istorijski dokumenti koji osvetljavaju najraniji stratum hrišćanstva u Jerusalimu, Rimu i nekim grčkim i frigijskim gradovima. S druge strane, sama sinoptička jevanđelja sadrže mitološku građu, po uzoru na spise poput životopisa Apolonija iz Tijane, s opisom događaja kao što su smirivanje oluje, hodanje po jezeru, pretvaranje vode u vino, podizanje iz mrtvih, čudesna isceljenja i drugo. Ali i Pavle i sinoptičari prenose samo lik postistorijskog Isusa, Hrista vere.
Pre više od 150 godina Ernest Renan je uočio da ako je Isus govorio onako kako hoće Matej, on nije mogao govoriti onako kako to hoće Jovan. Danas bismo, možda, pre rekli da je postistorijski Isus govorio i radio onako kako hoće Matej, ali i onako kako svedoči Jovan, te onako kako prenose Marko, Toma, Pavle, Luka i mnogi drugi ranohrišćanski autori. Ili, kao što je sam Apostol jednom rekao: „Isus je bio sve stvari svim ljudima“. Ali ni Pavle, ni sinoptičari, ne prenose reči i dela živog, istorijskog Isusa, što, dakako, ne znači da on sam nikada nije postojao. On je samo skriven iza nagomilanih slojeva tradicije, mitologije i teologije koji nas odvajaju od mesta i vremena u kojem je nastao i delovao njegov pokret. Motivaciju današnje generacije istraživača nalazim u tome što se postepeno uviđa da je istorijski Isus, Ješua ha Nocri, bio, možda, originalnija, zanimljivija, autentičnija (mada ne i uticajnija) ličnost od postistorijskog Hrista, Bogočoveka sa hiljadu lica.
Peščanik.net, 25.12.2016.