Moglo bi se puno govoriti o razlozima koji su rukovodili komuniste posle 1945, a naročito u definisanju titulara državnosti u ustavima republika iz 1974. godine, da se opredele za njihovo definisanje kao nacionalnih država. To je činjeno različitim formulacijama u ustavnim tekstovima, ali uvek pod teretom nasleđa famoznog nacionalnog pitanja u prvoj Jugoslaviji (1918-1941), naročito zaoštrenog tokom trajanja svetskog rata na ovim prostorima (1941-1945). U tom smislu naročito su zanimljive ustavne promene 1974. i 1990. godine.
Naime, u našoj javnosti malo je poznato da je prema Ustavu Srbije iz 1974. ona bila definisana na sledeći način: „Socijalistička Republika Srbija je država srpskog naroda i delova drugih naroda i narodnosti koji u njoj žive i ostvaruju svoja suverena prava“. Drugim rečima, titular državnosti Srbije bio je višestruk. Pored naročito apostrofiranog srpskog naroda tu se zbirno navode „delovi drugih jugoslovenskih naroda i narodnosti koji u njoj žive“. To je praktično značilo da su kolektivni titular državnosti R. Srbije, pored Srba, još i Hrvati, Slovenci, Muslimani, Makedonci, Crnogorci, ali i Albanci, Mađari, Rusini i druge narodnosti nastanjeni na njenoj teritoriji. Srbima je pripadala jedino privilegija neposrednog pominjanja, ali ne i neki drugačiji status u odnosu na ostale nacionalne kolektive na teritoriji SR Srbije.
Vrlo slično bila je definisana, primera radi, i Hrvatska: „Socijalistička Republika Hrvatska je nacionalna država hrvatskog naroda, država srpskog naroda u Hrvatskoj i država narodnosti koje u njoj žive“. Ponovo, iz razumljivih okolnosti, pored Hrvata, kao kolektivni titular državnosti u Hrvatskoj pomenuti su i Srbi, kao i narodnosti na prostoru SR Hrvatske. Ova odredba u Ustavu Hrvatske služila je kao podloga stanovišta da su Srbi u Hrvatskoj konstitutivni narod. Međutim, ma šta ta kvalifikacija značila, teško je ne uočiti da su na isti način na koji su Srbi tretirani u Ustavu SR Hrvatske tretirani i Hrvati u Ustavu SR Srbije, iako nisu imenovani. Ako su Srbi bili konstitutivni narod u Hrvatskoj, podjednako su to bili i Hrvati u Srbiji, kao jedan od kolektivnih titulara njene državnosti, zajedno i ravnopravno sa Srbima i svima ostalima koje ustavni akt zbirno navodi kao „delove jugoslovenskih naroda i narodnosti“. Ako su Srbi u Hrvatskoj, kao jedan od kolektivnih titulara državnosti, po tom osnovu, imali pravo na samoopredeljenje, kako se tvrdilo, isto to pravo su imali i Hrvati u Srbiji, po njenom Ustavu iz 1974. godine.
Međutim, Ustav Republike Hrvatske iz decembra 1990. godine uneo je jednu izmenu, koja je samo naizgled nevažna, premda, pažljivijim čitanjem, unosi opravdanu pretpostavku da je u statusu srpskog naroda u Hrvatskoj došlo do izvesne deterioracije. Naime, Ustav Republike Hrvatske iz decembra 1990. godine u Izvorišnim osnovama definiše ovu državu na sledeći način: „Republika Hrvatska ustanovljuje se kao nacionalna država hrvatskoga naroda i država pripadnika inih naroda i manjina, koji su njezini državljani: Srba, Muslimana, Slovenaca, Čeha, Slovaka, Talijana, Madžara, Židova i drugih“. Razlika u odnosu na rešenje iz 1974. sastoji se u tome što osim hrvatskog naroda nije više bilo drugih kolektivnih titulara državnosti: Hrvatska se uspostavlja kao nacionalna država hrvatskog naroda i pripadnika drugih naroda i manjina, a ne tih naroda i manjina kao kolektiviteta. Za razliku od stanja u Srbiji? Ne baš…
U preambuli Ustava Republike Srbije iz 1990. godine zapisano je da su građani Srbije „rešeni da ostvare demokratsku državu srpskog naroda u kojoj se pripadnicima drugih naroda i narodnosti obezbeđuje ostvarivanje nacionalnih prava“. Reč je o, više-manje, istovetnoj promeni koja je prisutna i u Ustavu Republike Hrvatske, u delu ustavnog teksta deklarativnog značaja. Tako ni u Srbiji više nije bilo kolektivnih titulara državnosti osim srpskog naroda. Štaviše, za razliku od Hrvatske, koja je bila i država pripadnika drugih naroda i manjina, u Srbiji se pripadnicima drugih naroda i narodnosti (samo) garantuje ostvarivanje nacionalnih prava. Svemu ovome treba dodati i jednu malu napomenu: ustav Srbije promenjen je tri meseca pre ustava Hrvatske.
Očigledno je bilo da se drugim narodima i narodnostima (manjinama) želeo ukinuti status ravnopravnosti sa većinskim narodom, u oba slučaja. Međutim, za razliku od Hrvatske, Srbija je već u toj ustavnoj promeni 1990. počela da „žonglira“ sa nacionalnim i građanskim, poigravajući se tim konceptima do današnjeg dana, na sasvim proizvoljan način. Naime, iako su građani Srbije, kako se navodi u preambuli Ustava Srbije iz 1990, bili rešeni da ostvare nacionalnu državu srpskog naroda, ona je prvim članom Ustava definisana i kao građanska. Dakle: i „demokratska država srpskog naroda“ i „država svih građana koji u njoj žive“. Nelogično sapostojanje etničkog i građanskog principa u definisanju titulara države opstalo je u još devijantnijem obliku u ustavu Srbije iz 2006. godine. Ustav Hrvatske se, posle Izvorišnih osnova, više nije vraćao tom pitanju, već je u svom prvom članu definisao suverenost naroda (kao demosa, građana, državljana), kao što je učinjeno i u ustavu Srbije, u drugom članu. To je, zapravo, odredba od suštinskog značaja, u oba slučaja.
Posmatrano na opštem nivou, oba ustava su išla za time da Srbiju i Hrvatsku definišu kao nacionalne države, bez priznavanja statusa kolektivnog titulara državnosti bilo kome drugom izvan većinskog naroda. To je bilo evidentno pogoršanje ustavnog položaja drugih nacionalnih zajednica, ne upuštajući se u to kakve su moguće konsekvence toga u praksi. Jednostavno, postojala je očigledna namera da Hrvati u Srbiji kao i Srbi u Hrvatskoj (isto važi za sve druge identitete osim većinskog u obe tadašnje republike) više ne budu u statusu koji je identičan sa statusom većinskih naroda, kao što su do tada bili. Teško je zamisliti neki demokratski rezon koji je iza toga stajao.
U Srbiji se neprekidno ponavljalo da su Srbi izbačeni iz hrvatskog ustava 1990, što je tačno isto toliko koliko je tačno da su „drugi jugoslovenski narodi i narodnosti“ izbačeni iz ustava Srbije, i to tri meseca ranije. Radilo se u oba slučaja o statusnoj promeni koja je mnogo važnija u svetlu pogoršanja međunacionalnih odnosa i vaspostavljanja nacionalizma kao dominantne ideološke legitimacije države, nego u pogledu konkretnih pravnih posledica. Naročito imajući u vidu da je 1990. godine načinjen konsenzualni zaokret u svim republikama od socijalističke ka buržoaskoj ustavnosti.
Naime, iako je u odnosu na ustavna rešenja iz 1974. godine dominirao metod cherry picking takvo ponašanje, jednostavno, nije bilo ni pravno, ni logički, ni faktički moguće. Ustavna rešenja iz 1990. bila su imanentno kontrarevolucionarna, pa rešenja iz 1974. više nisu značila ništa (što je uostalom potvrdila i Badinterova komisija koja se na ustav Jugoslavije iz 1974. jedva obazirala), pa se prešlo na metod odnosa snaga. Rukovodeći se tim metodom lideri Srba su nastojali da pod neubedljivom firmom „očuvanja Jugoslavije“ ili, alternativno, „prava na samoopredeljenje“ izvrše promenu na koju niko nije pristajao (ni jugoslovenski akteri, ni međunarodna zajednica) – promenu republičkih granica. To je bio kraj krize i početak rata.
A kada je reč o pravu na samoopredeljenje, ovde se tim pitanjem neću baviti, ali jedno je izvesno: to pravo je u jednoj državi diktature proletarijata (kako je SFR Jugoslavija definisana prema Ustavu iz 1974. godine) moglo imati i imalo je marksističko-lenjinističko izvorište i značilo je ono što je u okviru te paradigme bio sadržaj pomenutog prava. Sa (ponoviću) konsenzualnim napuštanjem socijalističke paradigme, sa zaoštravanjem krize i urušavanjem unutrašnjeg poretka, sa kontrarevolucionarnim ustavnim promenama, razume se, Jugoslavija je bila prepuštena međunarodnopravnim rešenjima (između ostalog i u pogledu prava naroda na samoopredeljenje), a ne načelima sopstvene (ubijene) ustavnosti, štagod da su ti principi značili. Drugim rečima, već 1990. godine pitanje prava na samoopredeljenje u smislu garancije sadržane u Ustavu iz 1974. godine imalo je samo sholastički karakter.
Peščanik.net, 05.06.2021.
JUGOSLAVIJA- Biografija
- Latest Posts
Latest posts by Srđan Milošević (see all)
- Anka Parlamentarka - 25/03/2024
- Poslednji jugoslovenski ustav – velika povelja antropološkog optimizma - 22/02/2024
- Sutjeska – iz zemljopisa u istoriju - 16/06/2023
