Palata primenjene umetnosti ili spomenik korupciji iz vremena monarhijske Jugoslavije?
Prošle godine je na engleskom jeziku u izdanju nemačke podružnice uglednog Brila (Brill | Schöningh, u Paderbornu) objavljena knjiga autora Klausa Buhenaua, naslovljena: Od velikih poseda do velike korupcije: borba za posede kneza Alberta Turn-Taksisa u međuratnoj Jugoslaviji. Buhenau je profesor istorije na Katedri za studije Jugoistočne i Istočne Evrope Univerziteta Regenzburg; kod nas je u naučnoj javnosti poznat kao renomirani istraživač organizacije, strukture i odnosa unutar Srpske pravoslavne crkve, a već niz godina se posvećeno bavi i problematikom korupcije u međuratnoj Jugoslaviji. Problem korupcije je prevlađujuće prisutan i u knjizi u kojoj su u jednom tematskom krugu objedinjeni 1) problematika imanja nemačkih knezova Turn-Taksis u međuratnoj Jugoslaviji, 2) nastanak palate Čelebonović u kojoj je smešten Muzej primenjene umetnosti (MPU) u Beogradu i 3) socijalna, društvena i ekonomska struktura monarhijske Jugoslavije na raznim nivoima posmatranja.
Iz knjige saznajemo da su posedi knezova Turn-Taksis u Jugoslaviji obuhvatali 37.655 hektara zemlje, uglavnom pod šumom, uglavnom u Gorskom Kotaru, u Hrvatskoj, sa administrativnim sedištem u Karlovcu. Na ovo imanje su jugoslovenske vlasti 1919. stavile sekvestar, dakle državnu prinudnu upravu do rešenja svih spornih imovinsko-pravnih pitanja. Buhenau detaljno rekonstruiše institucionalni kontekst kao i predistoriju ovih poseda koji su u drugoj polovini 19. veka otkupljeni od mađarskih knezova Erdedija. Iz njegovog pisanja saznajemo da je porodica Turn-Taksis bogatstvo stekla pružajući poštanske usluge na prostoru tzv. Rimskog Carstva Nemačke Narodnosti i to još od 14. veka. Tokom 19. veka, nacionalne države su preuzimale ovaj monopol od Turn-Taksisa, a oni su novac dobijen od nadoknade uložili u velike posede koje su kupovali na teritoriji današnje Hrvatske, Češke, Slovačke i Poljske. Posle Prvog svetskog rata ovi posedi su se našli u okvirima država koje su bile neprijateljski nastrojene prema nemačkoj imovini, naročito prema nemačkom zemljišnom veleposedu.
Autor skreće pažnju da su u monarhijskoj Jugoslaviji, imanja Turn-Taksisa potpadala pod nekoliko sistemskih državnih mera upravljenih protiv velikih poseda i protiv poseda građana ‘neprijateljskih’ zemalja. To su bile mere agrarne reforme donete na nacionalnom nivou kao i prava i obaveze koje su proisticale iz Versajskog i Sen-Žermenskog mirovnog sporazuma na međunarodnom nivou. Kod ovog drugog paketa mera, kontroverza se odnosila na državljanstvo Alberta Turn-Taksisa koji je bio izvorno nemački građanin, ali je 1918. godine navodno dobio i austrijsko državljanstvo za šta je tek nekoliko godina kasnije dobio naknadnu ispravu. Mirovni sporazumi u Versaju i Sen Žermenu su drugačije tretirali imovinu nemačkih tj. austrijskih državljana. Ako bi Albert bio tretiran kao Nemac, njegova imovina je trebalo da bude likvidirana; ako bi bio Austrijanac, sekvestar bi morao da se podigne. S druge strane, čak i da se podigne sekvestar i imanje vrati u ruke knezu Albertu, ono je ipak potpadalo pod odredbe zakona o agrarnoj reformi.
Kako bi sačuvala svoje posede u Jugoslaviji, kneževska kuća se odlučila da posegne za neformalnim kanalima uticaja na donosioce odluka u Jugoslaviji. Analizirajući ovu mrežu (van)institucionalnog lobiranja i (ne)zakonitog zauzimanja za interese Turn-Taksisa, Buhenau je rekonstruisao razgranatu mrežu korupcije koja se obrazovala oko njihovih agenata i protivnika u Jugoslaviji. Korupcija je jedan od značajnih fenomena političkog života u monarhijskoj Jugoslaviji, međutim, anatomija ove sistemske društvene anomalije, naročito neposredni akteri i sam čin primanja ili davanja mita su najčešće obavijeni velom konspiracije, tako da se problem sa istraživanjem korupcije nameće sam po sebi. U literaturi se mnogo češće govori o korupcijskim skandalima nego o sudskom epilogu korupcije. Neke stvari su često očigledne, recimo kod zloupotreba dispozicionih fondova ili kod Stojadinovićevih spekulacija sa vrednošću ratnih obveznica, ali najčešće ne postoji mogućnost neposredne inkriminacije. Naime, u tim transakcijama ne postoji dokaz o kriminalnoj nameri, nema priznanica, fakturisanja ili dokumentarnog traga.
Buhenau je, međutim, knjigu pisao na ogromnoj dokumentaciji koja je pohranjena u kneževskoj arhivi porodice Turn-Taksis, u njihovom dvorcu u Regenzburgu koji je vidljiv na horizontu ovog grada. Dakle, slučajno se pogodilo da mesto predavanja dovede nemačkog profesora do ovog dragocenog arhiva koji u sebi sadrži čitav rudnik dokumenata i svedočanstava za ono što je u jugoslovenskoj međuratnoj javnosti podrazumevano kao „afera Turn-Taksis“. Podatke iz privatnog arhiva kneževske kuće, Buhenau je dopunio iscrpnim i dugotrajnim istraživanjem u nemačkim državnim arhivima u Berlinu, Hrvatskom državnom arhivu, Arhivu Jugoslavije u Beogradu i Državnom arhivu u Rijeci, tako da je na koncu nepravedno govoriti o slučajnosti i sreći kod ovog istraživanja koje je iscrpelo sve raspoložive arhivske resurse koji su se mogli konsultovati za rekonstruisanje ove afere. Uz ogromnu dokumentaciju, žitelji Beograda imaju pred očima i jedan veliki materijalni spomenik, naime palatu Jakova Čelebonovića koja je jedan od ukrasa prestonice i arhitektonski spomenik kulture. U retrospektivi analize izložene u knjizi Klausa Buhenaua, ovo zdanje bi se moglo posmatrati i kao spomenik korupcije u našoj međuratnoj Kraljevini.
Palata Čelebonović, koju su savremenici često nazivali i „Palata Turn-Taksis“ nalazi se na Topličinom vencu i slovi za jedan je od najreprezentativnijih primera arhitekture u Beogradu dvadesetih godina 20. veka. Evo šta o zgradi piše na web-stranici MPU: „Sagrađena je u periodu između 1927. i 1929. godine kao dvospratna palata u akademskom stilu, sa reprezentativnim ulazom i prostranim mermernim stepeništem koje ima ogradu od kovanog gvožđa. Po pozivu dr Jakova Čelebonovića, čuvenog beogradskog advokata tog vremena, angažovani su renomirani arhitekti tadašnjeg doba. Projekat potpisuje Stevan Belić, fasadu Nikola Krasnov, dok je za unutrašnji izgled zaslužan holandski arhitekta Neregar. Prvobitno je bila namenjena za izdavanje. U zgradi su se nalazile Ambasada Španije, advokatske kancelarije, kao i prestižni modni saloni. Iako je vremenom urađeno više adaptacija, sačuvala je duh vremena u kom je podignuta. Od 1950. godine i osnivanja Muzeja primenjene umetnosti jedina namena ovog zdanja ostaje muzeološka. Građevina je pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika grada Beograda.“
Jakov Čelebonović bio je poznati advokat, član Narodne radikalne stranke i glavni zastupnik interesa kneževske kuće u Jugoslaviji tokom dvadesetih godina prošlog stoleća. Iz Buhenauove knjige postaje jasno da je Čelebonović kao punomoćnik kneževske kuće bio neposredno uključen u pokušaje skidanja sekvestra sa imanja Turn-Taksis zastupanjem teze o njihovom austrijskom državljanstvu. Pošto je odluka o eventualnom podizanju sekvestra bila u nadležnosti ministra pravde, Čelebonovićeva mreža uticaja bila je usmerena na ovo ministarstvo, a realizovana je tek 1924. dolaskom Eda Lukinića iz Samostalne demokratske stranke na položaj ministra pravde. Buhenau ukazuje da je nekoliko miliona dinara koje su Lukinić i njegova stranka dobili od Čelebonovića bilo uloženo u stranačka glasila i štamparije koje je ova partija pokrenula u Dalmaciji i Hrvatskom primorju. Sve vreme je bilo jasno da Čelebonović značajan deo novca zadržava za sebe, a stvari postaju više nego jasne sa napredovanjem njegove grandiozne palate na Topličinom vencu koja je podignuta između 1927. i 1929.
Buhenau objašnjava da je pre Lukinića, Čelebonović pokušavao da podigne sekvestar sa radikalskim ministrima, ali je to išlo teško jer su u samoj radikalnoj stranci bile dve suprotstavljene poslovno-interesne grupacije: jedna, okupljena oko ideje za podizanje sekvestra i druga koja je bila za likvidaciju imanja na osnovu odredbi Versajskog ugovora. Ova druga interesna grupa je stvorila i fiktivnu organizaciju, Zemljoradničku zadrugu „Toplica“, nekakav Milenijum Tim onoga vremena, koja je trebalo da otkupi imanje Turn-Taksisa u postupku likvidacije. Upravo je negodovanje prvaka radikalne stranke i nezadovoljstvo ovih interesnih grupa dovelo do ponovnog stavljanja sekvestra na imanje 1925, ovaj put na osnovu odredbi agrarne reforme. Sekvestar je ipak podignut na samom izmaku parlamentarnog uređenja u Kraljevini SHS, u oktobru 1928, što je predstavljalo najveću meru uspeha neformalnog pristupa rešavanju ovog problema od strane kneževske kuće Turn-Taksis. U isto vreme stavljena je pod krov i palata Čelebonovića u centru prestonice.
Odnosi postaju komplikovaniji u vreme tzv. lične vladavine kralja Aleksandra i režima koji je nastao pod Oktroisanim ustavom iz 1931. Vlasti u Savskoj banovini postaju naprasno ekološki svesne i uvode ograničenja u domenu eksploatacije šuma, tako da je kneževska kuća morala ponovo da pokreće svoje agente u Zagrebu, Beogradu i na terenu kako bi neformalnim plaćanjima stekla pravo na seču šume. U to vreme kneževska administracija je već u potpunosti izgubila poverenje u Čelebonovića sa kojim je pokušavala da raskine saradnju, a novu mrežu uticaja gradila je oko zagrebačkih advokata Macure, Valentekovića i Rotkvića. Rotkvićeva organizacija agenata, konfidenata, članova porodice, žena, ljubavnica i porodičnih prijatelja bliskih donosiocima odluka imala je format piramide na čijem se vrhu nalazio Rotkvić. Najznačajniji napori su bili uloženi u ostvarivanje uticaja na ministre Vojislava Marinkovića, Vladimira Andrića i Jurja Demetrovića. Sva nastojanja završila su se neuspehom jer je 1932. na osnovu zakona o likvidaciji agrarne reforme izvršena eksproprijacija najvećeg dela imanja Turn-Taksisa u Jugoslaviji. Štaviše, nadležni sud u Beogradu je 1934. pokrenuo postupak protiv Čelebonovića zbog neformalnih isplata i nezakonitog poslovanja akcionarskog društva koje je zastupalo poslovne interese Turn-Taksisa u Jugoslaviji. Čelebonović je neko vreme proveo i u istražnom zatvoru, ali se sudski proces razvlačio i konačno završio bez presude.
Buhenau objašnjava da je ponovno jačanje nemačke države tokom tridesetih godina prošlog stoleća uslovilo naslon kneževske kuće na nemačku zvaničnu politiku spolja i nastavak neformalnih kontakata i korumpiranja domaćih političara unutar Jugoslavije. Štaviše, on ukazuje da je dr Subotić, zastupnik jugoslovenskih interesa na arbitražnom jugoslovensko-nemačkom sudu, bio na platnom spisku Turn-Taksisa, što ukazuje na sveobuhvatnu akciju koju su preduzimali agenti kneževske kuće u Jugoslaviji. Iako je arbitražni sud 1935. prihvatio argumente kneževske kuće, jugoslovenske vlasti su odbile da prihvate ovu odluku. Za Buhenaua su ovaj pravni epilog, kao i ranije vraćanje sekvestra 1925, ukazivali na jasne granice neformalnog uticaja u domenu zvanične politike. Dakle, čak i u Kraljevini Jugoslaviji, čije su državne vlasti bile ozloglašene po korupciji, postojao je određeni limit neformalnog uticaja na donosioce odluka. Vraćanje poseda „neprijateljskoj“ vlastelinskoj porodici i ugrožavanje interesa domaćih agrarnih interesenata je zadiralo u same postamente nacionalnih država koje su obrazovane na razvalinama srednjeevropskih carstava. Etnički kriterijum i „nacionalna“ agenda bili su tako značajni u jugoslovenskoj politici da su označavali granicu preko koje se nije moglo ići mehanizmom ostvarivanja neformalnog uticaja i korupcije. Stiče se utisak takođe da su jugoslovenske institucije bile nešto „otpornije“ prema korupciji tokom oktroisanog ustavnog režima tridesetih godina, nego u vreme tzv. lažnog parlamentarizma 1920-ih.
Na kraju, spor su presudili neposredni pregovori jugoslovenske i nemačke strane tokom 1938. i 1939. U vreme kada je nemački uticaj u Jugoistočnoj Evropi bio na vrhuncu, jugoslovenske vlasti su decembra 1939. prihvatile da najznačajniji deo kneževskih poseda vrate kući Turn-Taksis. To stanje je zatekla i marionetska Nezavisna Država Hrvatska sa kojom su predstavnici kneževske kuće pokušavali da ostvare dodatne koncesije u svoju korist. Buhenau objašnjava da su ova nastojanja bila neuspešna, s obzirom da nacistička nemačka diplomatija nije želela da rizikuje odnose sa saveznicima na Jugoistoku zarad interesa nemačkih velikoposednika. U pravnom smislu, slučaj Turn-Taksis je dobio epilog uspostavljanjem socijalističkog uređenja u Jugoslaviji nakon Drugog svetskog rata kada su nove vlasti nacionalizovale sve njihove posede.
Na kraju knjige, u formi zaključka, Buhenau je koncipirao tzv. pravila igre, tj. svojevrsnu „gramatiku korupcije“ koja uopštava kontekst neformalnih praksi u međuratnoj Jugoslaviji, a verovatno se može značajnim delom primeniti i na okolnosti u drugim sličnim društvenim sistemima. „Gramatika“ se teorijski i konceptualno naslanja na ekonomsko-pravni kontekst odnosa između principala (vlasnik) i agenta (punomoćnika), kao i na klijentelistički karakter privatno-pravnih veza i odnosa unutar državne administracije. Preplet odnosa unutar ove dve koncepcijske sheme je tako složen da je Buhenau pribegavao grafičkom prikazivanju tih odnosa preko složenih dijagrama. U zaključku, međutim, složeni odnosi između principala u Regenzburgu i njihovih agenata u Jugoslaviji (sa pratećom bulumentom konfidenata, podagenata, intimusa itd), s jedne strane i – donosioca odluka, sa njihovom mrežom političke klijentele, sa druge – svedeni su na jasno i precizno određena pravila ‘gramatike’.
Knjiga Klausa Buhenaua predstavlja ogroman doprinos studijama korupcije u međuratnoj Jugoslaviji. Svestranost njegovog istraživačkog pristupa na mikro-, mezo- i makro-nivoima analize omogućila je jedinstven kontekst sagledavanja društva, ekonomije, politike i diplomatije međuratne Jugoslavije. U celini, dakle, uz problematiku neformalnih praksi i korupcije, ova studija slučaja pruža kompleksni uvid u brojne strukture jugoslovenskog društva i politike. Interes istorijske struke u regionu bi nalagao da se ova knjiga kod nas, u Beogradu, Sarajevu ili Zagrebu prevede i objavi. Ova knjiga, zajedno sa brojnim publikacijama saradnika okupljenih na Katedri za studije Jugoistočne i Istočne Evrope Univerziteta u Regenzburgu, potvrđuje status ove akademske institucije kao renomirane i referentne institucije za studije jugoslovenskog društva i države.
Autor je zaposlen na Institutu za noviju istoriju Srbije
Peščanik.net, 15.06.2024.
