Kad danas govorimo o srpskim liberalima, mi govorimo o jednoj pojavi koja već i po najstrožijim kriterijumima tradicionalne istoriografije, predstavlja predmet istorije. Od pada srpskih liberala prošlo je trideset godina – vreme dovoljno da se otvore vrata svih arhiva i njihovi fondovi učine dostupnim javnosti. U Srbiji to, nažalost nije slučaj, niti je srpska istoriografija sazrela da to pitanje postavi na dnevni red svoijih istraživanja. Ali, o srpskim liberalima ne ćute samo profesionalni istoričari. O njima se neprekidno i sistematski ćuti u svim javniom debatama u kojima su, od prvih početaka srpske “tranzicije” s dolaskom Miloševića na vlast, otvorena mnoga druga, takoreći sva druga pitanja komunističkog razdoblja. Liberali kao da su tabu tema.
Istovremeno, dok se na analitičkom nivou zaobilaze, na dnevno političkom, oni nisu sasvim zaboravljeni, ali način na koji se o njima govori protivreči elementarnim činjenicama. Upamćeni po sukobu sa federalnim partijskim vrhom, posebno sa Josipom Brozom Titom, s jedne strane, ali i po nesumnjivo najliberalnijem razdoblju sa stanovišta slobode javne, pa čak i organizovane kritike postojećeg poretka – srpski liberali se od dolaska Miloševića na vlast, a u kontekstu sve jasnije prevage antikomunističke legitimacije, odredjuju kao “titoisti”, “komunisti”. Posebna ironija je u tome što su autori ovih kvalifikacija gotovo redovno bivši konzervativni, “pravoverni” komunisti, koji su, krajem šezdesetih, nakon prvobitne lojalnosti, a u uslovima proširenih sloboda koje su od federalnog partijskog rukovodstva štitili upravo “srpski liberali”, postali kritičari jugoslovenskog socijalizma. Njihova kritika, pritom, nije poticala sa liberalnih, nego obrnuto, sa pozicija neke od varijanti izvornog komunizma, najčešće praćenog otvorenim ili prikrivrenim nacionalizmom. U naknadnoj interpretaciji, uloge su izmenjane: konzervatino je proglašeno liberalnim, a liberalno konzervativnim; rigidni, konzervativni komunisti antikomunistima, a liberali “titoistima”. Prošlost je falsifikovana i umesto istorije, u kratkom razdoblju, stvoren je još jedan u nizu srpskih političkih mitova.
Kada se govori o liberalizmu u Srbiji, gledano u celini njegove moderne istorije, neophodno je imati na umu da ne postoji izvan realnog istorijskog konteksta. Doktrina liberalizma je proistekla iz društvene relanosti moderne Evrope, sa kojom je stvarnost Srbije, kao i uostalom i stvarnost čitavog Balkana, teško uporediva. U društvu u kome individualizam i pluralizam, kao temeljni principi liberalizma, nikada nisu pustili dublje korene, i čiji se glavni istorijski tok kreće izmedju autokratije, populizma i militarizma, kao što je to slučaj Srbije, kriterijum liberalnosti pojedinih političara ili političkih partija mora biti ne samo manje rigorozan i doktrinaran, nego što je još važnije, može se pronaći samo u odnosu prema specifičnim i istovremeno fundamentalnim pitanjima društva i države, dakle, u realnom istorijskom kontekstu: koliko su u tom odnosu prepoznatljive liberalne vrednosti. U protivnom, kada bi se istorija srpskog liberalizma pokušala svesti na doktrinarne liberale, u onom značenju koje je difinisano u iskustvu zapadnih demokratija, onda takve istorije u Srbiji praktično ne bi ni bilo.
Gledano u celini, za Srbiju XIX i XX veka sva fundamentalna pitanja svodiva su na dva osnovna: prvo je odnos prema vrednostima modernog doba, ili prema modernizaciji u najširem smislu – to je ono što se često odredjuje kao odnos Srbije prema Zapadu – a drugo je nacionalni program Srbije kao izraz njenog odnosa prema susedima, posebno onima u čijim granicama se u trenutku nastanka nacionalnih država na Balkanu našao znatan deo srpskog naroda. U krajnjoj liniji, oba pitanja mogla bi se svesti samo na ono prvo, modernizacijsko pitanje – budući da je svaki projekat unutrašnjeg razvoja, dakle, odnos prema modernizaciji, bio i do dana današnjeg ostao, nerazlučivo povezan i neposredno zavisan od odgovarajućeg programa nacionalne politike.
Ukoliko se u ovakvom analitičkom ključu posmatra srpsko rukovodstvo 1969-1972, onda ono, uprkos komunističkoj ideološkoj provenijenciji, opravdano može poneti liberalni predznak.
Pojava srpskih liberala predstavlja sastavni deo procesa demokratizacije i nacionalne emancipacije koji je u celoj Jugoslaviji započeo sredinom šezdesetih, a čiji je katalizator bio pad Aleksandra Rankovića, srpskog političara koji je u socijalističkoj Jugoslaviji, s razlogom ili bez, simbolisao politiku integralnog jugoslovenstva, zasnovanog na kontzervativnoj komunističkoj ideologiji, koja je podrazumevala i centralizam sa srpskim predznakom. Otkoln od takve politike na idoeloškom planzm praćen sve većom decentralizacijom, kod svih naroda doveo je tokom II polivine šezdesetih, do pojačane afirmacije sopstvenog nacionalnog identiteta uz istovremenu krizu pa i napuštanje juglsovenskog identiteta. U većini republika tadašnja rukovodstva imaju manje ili više sličan politički program.
U jednom bitnom elementu, medjutim, srpski se slučaj, po mom mišljenju, izdvajao. Srpski “liberali” stajali su u izrazitijem raskoraku sa nacionalzmom u sopstvenoj sredini i bili su njegovi neumoljivi protivnici. Srpski nacionalizam i program srpskih liberala nisu imali nikakvih dodirnih tačaka. To je ono što će odlučujuće i trajno odrediti recepciju srpskih “liberala” u Srbiji.
Dolaskom “liberala” na vlast, u Srbiji je došlo do redefinisanja nacionalne politike. Pored dva tradicionalna koncepta – integralnog jugoslovenstva koje je bivalo sve slabije, iako je opstajalo, i (sve)srpstva koje je sve više jačalo, deifnisana je i treća nacionalna pratforma, i to u krugu vladajuće komunisitčke elite. To je bio prvi pokušaj zvanične Srbije da u okviru jugoslovenske politike definiše sopstveni nacionalni program koji izlazi iz okvira tradicionalne dileme – srpstvo ili jugoslovenstvo i pretpostavljalo je radikalan oklon od dotadašnje srpske percepcije Jugoslavije, domanantne ne samo u komunističkom razdoblju nego i u doba Kraljevine. Taj novi program Srbije definisan je u okviru projekta decentralizacije Jugoslavije koji će biti konačno zaokružen Ustavom iz 1974, a koji su srpski liberali ne samo prihvatili nego i razumeli kao šansu za izgradnju Srbije kao moderne države. Na sadržini tog programa neću se zadržavati. Reći ću samo to da je izgradnja moderne Srbije predstavljala samu suštinu programa srpskih liberala, njegov kajnji cilj i da su liberali stajali na stanovištu da je pretpostavka njegovog ostvarenja razdvajanje identiteta Srbije od Jugoslavije – u izvesnom smislu, emancipacija Srbije od Jugoslavije.
Po liberalima, i ekonomski ineres Srbije i interes njene demokratizacije, iziskivao je emancipaciju Republike od federalne vlasti. Po prvi put, srpski političari stajali su na stanovišu da državni centralizam u Jugoslaviji nije u interesu Srbije, te da u tom pogledu nema nikakve ratlike izmedju Srbije i drugih jugoslovenskih republika. Dotadašnje jugoslovenstvo koje je padom Rankovića definitivno napušteno kao politički program, srpski liberali su smatrali istrošenim konceptom koji više ne može biti izvor leigitimiteta zajedničke države, jer je podrazumevao revolucionarno-komunistički ideološki sadržaj koji je još od početka šezdesetih na svim planovima sve više dolazio u krizu. Odgovor koji je na tu krizu dalo libelano rukovodstvo u Srbiji bio je sledeći: za Srbiju je, jednako kao i za druge republike, Jugoslavija opravdana samo ka racionalna državna zajednica, kao institucionalizovani sporazum o zajedničkim interesima.
Okrenutost Srbiji uključivala je po prvi put i relativizaciju značaja svesrpskog državnog jedinstva. Otud oni eksplicite odbacuju stav da se prava Srba u drugim republikama štite u Beogradu. Bila je to, dakle, politika okrenutosti Srbije Srbiji – “srbijanska” umesto “srpske” politike. Zato su srpski liberali stali uz ustavne amandmane, koji su zaključno sa 1971. praktično već bili zaokružili nov koncept federacije. Temeljni princip tog koncepta bio je sporazum.
Svojim programom srpski liberali su postali prihvatljiv partner za druge u Jugoslaviji. To medjutim, nije bilo dovoljno. Trebalo je imati podršku federalnog vrha, s jedne, i same Srbije, s druge strane. Obe te podrške su, medjutim, izostale i srpski liberali su doživeli dvostruki poraz – na federalnom vrhu i iznutra, u samoj Srbiji.
Za federalni partijski vrh, pre svega za Josipa Broza Tita, srpski “liberali” predstavljali su opasnost već samim tim što su isticali važnost institucija, jer su tako, iako posredno, dovodili u pitanje njegovu ličnu vlast. Takodje, insistiranjem na tržišnoj privredi, kao i širenjem granica unutrašnjih sloboda i zaziranjem od represivnih mera – jednom rečju svojim projektom modernizacije u celini, oni su ugrožavali same temelje komunističkog poretka. Liberalima se posebno zameralo to što su bili popustljivi prema krugu kritičkih intelektualaca okupljenom oko D. Ćosića, u kome se sve otvorenije uobličavao svesrpski nacionalni program, kao i prema neomarksističkom filozofskom kružoku poznatom pod nazivom Praxis, čiji su pripadnici s pozicija radikalne levice kritikovali jugoslovenski socijalizam, ostvarujući ogroman uticaj na studentski pokret 1968. Sve to zajedno, za federalni partijski vrh predstavljalo je dovoljan razlog za svrgavanje liberala.
Ali, gledano iz istorijske perspektive, mnogo značajniji je bio poraz srpskih liberala koji je došao iznutra, iz Srbije, koja je odbacila njihov nacionalni program, a sa njim i njihov modernizatorski projekt koji je od nacionalnog bio nerazlučiv. To je bio poraz pred sve glasnijim i organizovanijim intelektualnim krugovima koji su na napuštanje politike jugoslovenstva odgovorili povratkom na politiku svesrpstva. Dok je za liberale decentarlizacija započeta ustavnim amandmanima bila početak novog koncepta Jugoslavije u kojoj će Srbija, oslobodjena balasta integralnog jugoslovenstva i svesrpstva, imati više slobode da se razvija kao modrena država, dotle je za opozicionu intelektualnu elitu ta ista decentralizacija značila kraj Jugoslavije i otvaranje pitanja srpske nacionalne države koje se ne može rešavati bez Srba van Srbije. Tada se, povodom ustavnih amandmana, prvo u krugovima kritičke inteligencije u javnoj raspravi o ustavnom pitanju, a potom i u strukturama države, uobličava sverpska nacionalna platforma, takoreći do najsitnijih detalja. U javnoj debati – posebno onoj na Pravnom fakultetu 1971, definisani su svi ključni elementi one matrice u kojoj će se Ustav od 1974. osporavati sledećih 20 godina, sve do konačnog raspada države – i ideološki i pravni i politički. Taj ustav već tada je definisan kao konačno razotkrivanje pravih namera jugoslovenskih komunista – da budu dželat srpske državne ideje i srpske nacije u celini. Ugledni srpski intelektualci, potonji uticajni politički ljudi, otvorili su tada i pitanje republičkih granica i s njim u vezi počeli su da podsećaju na stradanje Srba u NDH, dokazujući da Srbi ne mogu da žive zajedno sa Hrvatima.Već tada, oni su srpskom narodu poslali poziv na “otrežnjenje”. Svesni da je Ustav bilo nemoguće promeniti bez konsensuza (ustavno pravo veta), najugledniji pravnici su tada objašnjavali da se ustav može menjati i vanpravnim putem, primenom prirodnog prava naroda na otpor i pobunu. Štaviše, otvoreno je i pitanje dalje uloge intelektualaca u društvu, s obzirom na novu situaciju u koju je doveden srspki narod: umesto da svojim studentima tumače ustav i uče ih zakonitosti, oni, a posebno profesori prava, trebalo bi da “dovode narod do svesti o pravu na pobunu”. Ukratko, ustavna revizija krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih otvorila je srpsko nacionalno pitanje i rezultirala formulisanjem svesrpske nacionalno-političke platforme kao jedine prihvatljive alternative centralističkoj Jugoslaviji.
Liberali, koji su ovakvu platformu odbacivali u ime “srbijanske” političke platforme i koncepta Jugoslavije kao sporazumne zajednice, zapečatili su time svoju sudbinu u Srbiji – koja će narednih trideset godina, sve do današnjeg dana, patiti od traume koja se zove “Ustav 1974”. Ironija novije srpske istorije je u tome da je upravo pod okriljem srpskih liberala, u atmosferi dotad nepoznatih sloboda u posleratnoj Jugoslaviji, rekonsolidovan srpski nacionalistički projekt koji će srušiti i same liberale, a potom i Jugoslaviju.
Na kraju, pokušala bih ukratko da srpske liberale, njihovu pojavu i njihovu sudbinu, smstim u istorijsku vertikalu. Fenome ćutanja koji prati srpske liberale, na sličan način prati celokupnu istoriju liberlaizma u Srbiji. U modernoj istoriji Srbije nesumnjivo je da je dominantna konzervativna, preciznije patrijarhalna, tradicionalistička politička opcija, konačno definisana tokom poslednjih decenija XIX veka sa pojavom Srpske radikalne stranke. Ona je u fokus svoje političke delatnosti stavila program svenacionalnog državnog ujedinjenja srpskog naroda, eksplicite stavljajući u drugi red sva pitanja unutrašnjeg razvitka Srbije, od materijalnog blagostanja do slobode njenih gradjana, ustavnosti i demokratije. Ova politička ideja, čiji je simbol bio Nikola Pašić, imala je alternativu u političkoj istoriji Srbije medju nekim drugim, malim političkim strankama, koje su sasvim suprotno razumevale strateške ciljeve Srbije – kao okretanje sopstvenom razvitku, modernizaciji, vrednostima pojedince ii moderenog drušva u celini. Liberlane ideje, ma kako slabašne i makako loše sreće bile, jesu sastavni deo istorijskog nasledja Srbije, one postoje kao jedna od tendencija njene moderne istorije. Kao i u novije doba, one su i ranije stajale u neposrednoj vezi sa odnosom prema srpskom nacionalnom pitanju, odnosno bile nerazlučive od opredlejnja za takozvanu “srbijansku” politiku. Optuživani od radikala da vode politiku “do plota”, nosioci liberalne opcije, uglavnom okupljeni u Naprednoj stranci, odgovarali su: “To nije tako sigurno da poiltika do plota ne valja odnosno da politika preko plota valja. Jer se može i u politici, kao i u običnom životu desiti da se izgubi i do plota kada se gleda preko plota”. A Ljubomir Stojanović je početkom prošlog veka upozoravao da onaj ko se odriče “srbijanske” politike, morao bi da liči “na onog psa iz basne koji je svoj komad mesa video u vodi, pa potrčao za njim i izgubio i onaj iz usta. Mi morarmo – govorio je Lj. Stojanović – u svakom slučaju prvo voditi srbijansku politiku, jer ako nju vodimo onda možemo voditi i srpsku politiku.”
Ova dilema – “srpska” ili “srbijanska” politika – izgubila je na značaju ulaskom u jugoslovensku državu, odnosno ujedinjenjem Srba u jednu državu. Ali, samo privremeno. Ona je zapravo potisnuta u istorijsko pamćenje da bi u trenucima jugoslovenske krize uvek iznova bila oživljena. Krajem šezdesetih godina prošlog veka, kada je ideologija jugoslovenstva konačno istrošena i prestala da bude realno mogući legitimacijski osnov zajedničke države, ta dilema je poslednji put postala centralno i, kako će se pokazati, sudbinsko pitanje i srpske i, posredno, jugoslovenske politike. U pitanju je bila kriza koncepta jugoslovenske zajednice koja je poticala iz činjenice da, nakon napuštanja revolucionarne ideologije jugoslovenstva, u Jugoslaviji više nije bilo jedinstva u pogledu načina razumevanja zajedničke države.
Na tu krizu, srpski liberali dali su jedan moguć istorijski odgovor, onaj koji su srpski političari još početkom XX veka nazvali “srbijanskim”. Taj odgovor osporen je u samoj Srbiji. Sve ono što se posle dogodilo, tada je začeto. Zato se danas, kada postaje sve jasnije da je zla sudbina liberalnog političkog projekta pretočena u zlu sudbinu čitavog naroda, fenomen “srpskih liberala” nameće kao jedna od onih velikih tema čije rasvetljavanje predstavlja vitalni interes društva, jer upućuje savremenike na sadržinu jedne istorijske alternative, koja je odbačena, a potom svesno i ciljano potisnuta u zaborav da bi oslobodila prostor mitovima i istorijskim falsifikatima. Zato je zbilja ohrabrujući poduhvat časopisa “Ekonomist” da osvetli tu altrernativu, da je vrati iz zaborava i pomogne da ona postane sastavni element naše istorijske svesti, a time i našeg identiteta.
Reč na skupu Srpski liberali 1969-1972.
Helsinška povelja, novembar 2002.
Peščanik.net, 09.11.2002.
JUGOSLAVIJA
